مسجد شیخی ها بنایی ناشناخته در شارستان کهن یزد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 سازمان میراث فرهنگی- پایگاه میراث جهانی بم و منظر فرهنگی آن

2 عضو هیات علمی وزارت علوم- دانشگاه مازندران- رئیس دانشکده هنر و معماری

3 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه تهران

4 عضو هیأت علمی گروه معماری دانشگاه مازندران

چکیده

در محور تاریخی و بافت کهن شهر یزد، آثاری وجود دارند که کم‌تر شناخته شده است. پاره‌ای، باوجود ثبت در فهرست آثار ملی، مطالعه‌ی درخور و شایسته‌ای در رابطه با آن‌ها صورت نگرفته است. یکی از این آثار، مسجدی است که پیش‌تَر با نام‌های «خانی‌ها» و «آقایی‌ها» معروف بوده و هم‌اینک، نام آن «شیخی‌ها» است. این اثر، در محله‌ی «وقت و ساعت» واقع شده است؛ باوجود این‌که، شهر یزد توسط معماران و پژوهشگران مهمی بازدید شده و گاه مورد مطالعه قرار گرفته، مسجد شیخی‌ها ناشناخته مانده است. ساختار بسته و درون‌گرای این اثر که به استفاده از آن، توسط اقلیت مذهبی «شیخیه» مربوط می‌شود، باعث شده که از گذرهای کناری هیچ‌گونه ارتباط بصری با مسجد نتوان برقرار کرد و به نظر می‌رسد، دلیل اصلی ناشناخته ماندن آن در مطالعات معماری همین نکته است. معرفی و مطالعه‌ی این مسجد، بی‌تردید در شناخت و معرفی معماری اصیل ایرانی سودمند خواهد بود. دغدغه‌ی تحقیق پیش‌ِرو، دست‌یابی به تاریخ تحقیقی ساخت مسجد است. در پژوهش حاضر که براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی است؛ اطلاعات مورد نیاز به دو شیوه‌ی میدانی و اسنادی جمع‌آوری گردیده و با تلفیق و تطبیق آن‌ها با یکدیگر و بهره‌گیری از «رهیافت تاریخی» مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفته‌اند. برآیند این تحقیق، زمان ساخت مسجد شیخی‌ها را به سده‌های سوم و چهارم هـ.ق. نسبت می‌دهد که در دوره‌های بعد، به‌ویژه صفویه، پوشش آن بازسازی گسترده‌ای شده است. در دوره‌ی زندیه یا قاجاریه، با الحاق یک نُه‌گنبد درون‌گرا به‌عنوان شبستان زمستانی، به بیشترین حد توسعه خود رسیده است. ویژگی‌های معماری شبستان تابستانه مسجد، آن‌را در رده‌ی مساجد ساده شبستانی سده‌های نخستین طبقه‌بندی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Sheikhiha Mosque, an Unknown Building in Yazd’s Old Sharestan

نویسندگان [English]

  • ashkan shahbazi 3
  • eshagh rezazadeh 4
چکیده [English]

In the historical district of Yazd, there are monuments on which little knowledge. Although some are registered as national heritage, but there no valuable study on them; among them is a mosque previously known as “Sheikhiha” and “Aghaieha” while presently is called “Sheikhiha”. This is located at “Vaght-o-Saat” district. Although important researchers and architects visited the city, Sheikhiha mosque is not known yet. Interiorized structure of the monument which is related to religious cult of Sheikhiha has no view from peripheral paths which seems it can be the main reason that the building remained unknown in architectural studies, therefore studies on the mosque can be undoubtedly useful in understanding original Iranian architecture. Present study concerns to achieve the history of the mosque construction. As a fundamental research, present study naturally and methodically is historic-descriptive. Required information collected bibliographically and from field surveys which analyzed and interpreted combining using “historic approach” comparatively. the results indicate that the earliest core of the mosque is a sanctuary dates to 3rd and 4th A.H. centuries. Present heterogeneity of roofing of the sanctuary to earliest structure, next to an inscription dated to 10th AH century, indicates that it expanded at later periods especially in Safavid era, and gradually “lancet archs” replaced “round archs” with pillars. Its’ general plan can be compared to Fahraj-e Jami and ancient part of Meybod-e Jami from early Islamic centuries. A sanctuary with length of two to five openings and similar width to latter mosques imply their construction in the same historic horizon; finally it expanded with an internalized nine fold dome as winter sanctuary, probably in Zand and Qajar periods. The latter sanctuary is remarkably equal to nine fold dome mosques in plan and details. Here, the prayer niche considerably indicates early sanctuary front which is a traditional nine fold dome pattern in similar mosques since earliest Islamic periods. Concave structure of the prayer niche caused constructors needless to protect prayer niche (Maqsüreh). However, there is not good quality and durability in the material used in the structure; it never caused reduction in historic significance of the winter sanctuary. The mosque is one of the earliest mosques of the city which lived later as a small mosque by developing and flourishing the city that is used until modern times.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architecture
  • Islamic Early Period
  • Yazd
  • Sheikhiha Mosque
  • Historical Context
- افشار، ایرج، 1374، یادگارهای یزد: معرفی ابنیه تاریخی و آثار باستانی، تهران؛ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- انوری ابیوردی، 1376، محمد بن محمد، «دیوان انوری»، به‌کوشش: محمد تقی مدرس رضوی، تهران؛ شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- انیسی، علیرضا، 1389، «مسجد جامع فهرج: ارزیابی مجدد»، نشریه هویت شهر، سال پنجم، شماره 7، پاییز و زمستان، صص 22-15.
- پوپ، آرتور، 1388، معماری ایران، ترجمه‌: غلامحسین صدری افشار، تهران؛  نشر اختران.
- پیرنیا، محمدکریم، 1373، «چفدها و تاق‌ها»، گردآورنده: زهره بزرگمهری، مجله اثر، شماره 24، پاییز، تهران.
- پیرنیا، محمد کریم، 1392، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین: غلامحسین معماریان، تهران؛ سروش دانش.
- حلاج، حسین‌بن منصور، 1380، دیوان منصور حلاج با شرح مبسوطی درباره مکتب عشق الهی، تحقیق از: داود شیرازی، تهران؛ سنایی.
- خادم‌زاده، محمدحسن، 1384، «مساجد تاریخی شهر یزد»، تهران؛ سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه).
- زمرشیدی، حسین، 1389، گنبد و عناصر تاقی در ایران، تهران؛ نشر زمان.
- کرمانی، اوحد‌الدین، 1366، دیوان رباعیات اوحد‌الدین کرمانی، گردآورنده: محمد ابراهیم باستانی پاریزی و احمد ابو محبوب، تهران؛ سروش (انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران).
- گدار، آندره، یدا گدار و ماکسیم سیرو، 1365، آثار ایران، ترجمه‌: ابوالحسن سروقد مقدم، جلد 1، مشهد؛ بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی،
- مستوفی بافقی، محمدمفید، 1385، جامع مفیدی، به‌کوشش: ایرج افشار، جلد 1، تهران؛ انتشارات اساطیر.
- ناصر خسرو قبادیانی، ابومعین، 1386، دیوان اشعار، تصحیح: حاج میرنصرالله تقوی، تهران؛ انتشارات اساطیر.
- نیکزاد، ذات‌الله، 1385، مجموعه کهن مسجد جامع میبد، میبد شهری که هست،  به‌کوشش: عیسی اسفنجاری کناری.،  جلد 1، تهران؛ سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه).
 
- Anisi, A., 2007, Early Islamic Architecture In Iran, (637- 1059), Ph.D. Thesis The University Of Edinburgh, Edinburgh, Unpublished.