مطالعه تطبیقی راه های تجاری و نقش قلاع نظامی بر پیشرفت تجارت منطقه ای و فرامنطقه ای شمال غرب ایران در دوره ی اسلامی (با مطالعه موردی شهرستان کوثر در استان اردبیل)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

3 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

از جمله نقاط کلیدی در مطالعات باستانشناسی دوره اسلامی استان اردبیل، مناطق جنوبی آن شامل شهرستانهای خلخال و کوثر است که به جهت موقعیت سوق الجیشی مناسب عامل ارتباط مناطق مرکزی ایران با دشت اردبیل، دشت مغان و منطقهی قفقاز بوده است. در این راستا سؤالات متعددی مطرح است که مهمترین آنها شامل، 1) چه مدارک باستانشناختی در زمینهی اهمیت منطقهی شهرستان کوثر و موقعیت مناسب ارتباطی این منطقه وجود دارد؟ 2) تأثیر موقعیت سوقالجیشی در تشکیل راههای تجاری و امکانات بینراهی شهرستان کوثر چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی ـ تحلیلی بوده و با استفاده از پژوهشهای میدانی (بررسی، شناسایی و مستندنگاری یافتههای باستانشناسی) و مطالعات کتابخانهای (بهویژه متون مورخان و جغرافیانویسان دورهی اسلامی) بوده است. مهمترین راههای شناسایی شده در این شهرستان، جادهی فرامرزی قفقاز و دو مسیر مواصلاتی گیلان و آذربایجان میباشد. مطالعهی متون و یافتههای باستانشناسی نشان میدهد «قاباققلعه فیروزآباد» مهمترین قلعهی نظامی منطقه است؛ این قلعه از یکسو با برقراری امنیت زمینههای لازم برای ایجاد امکانات بینراهی متعدد در این شهرستان را فراهم و از این طریق باعث تسهیل و افزایش ارتباطات تجاری فرامنطقهای این حوزهی فرهنگی شده است. مکانگزینی قلعههای استحکاماتی در مناطق با موقعیت استراتژیک، از یکطرف با اهداف حفظ مالکیت خرد (درونمنطقهای) و از طرف دیگر با ایجاد امنیت راههای تجاری باعث حفظ منافع ملی و مالکیت کلان (برون منطقهای) شده است. مهمترین دستاوردهای پژوهش حاضر، شناسایی یک مسیر تجاری (جادهی قفقاز) و دو مسیر مواصلاتی (بین آذربایجان و گیلان) و امکانات بینراهی مرتبط با آنها، پل قیزکورپوسی، استراحتگاه قوش قایاسی، کاروانسرای آرپاچایی، کاروانسرای شاهعباسی و چندین راهنشان در منطقه است. نتایج پژوهش حاضر، نشان میدهند که الگوی پراکنش آثار دورهی اسلامی منطقهی مورد بحث، تحتتأثیر جغرافیای محیطی همچون معابر و رودخانهها، راهها و حفظ حاکمیت سرزمینی خرد و کلان قرار دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study on the Development of Trade Roads and the Military Fortress, Regional and Cross-Regional Trade of North-West Iran, Case Study: “Kowsar County in Ardabil Province”

نویسندگان [English]

  • hamid khanali 1
  • reza rezaloo 2
  • esmaeil hemmati azandariani 3
چکیده [English]

Archaeological studies of the Islamic period of Ardabil so far have been limited to a few landmark, and the southern province of Ardabil least part of these studies is devoted to. This study is the first archaeological survey conducted in this area. The present study opens a new chapter in archaeological studies of ancient Persia. This is the first study of archaeological research conducted in this region relying on two sources, including archaeological findings and historical written sources have been studied with a comparative approach, alongside factors such as geography, environmental conditions, and strategic location the region’s political and cultural boundaries. Since this region at the junction of important areas such as the South West of the Caspian Sea (Guilan and effort), North West Central Plateau of Iran (Zanjan area) and middle stages with centers such as Ardabil and in the plains, the Magi and the Caucasus; the need to fix deficiencies archaeological research more than ever necessary. The city is the most important factor in determining the importance of transportation in the region of visibility not absent geographers and geographical books ancient name of this area was to be made publicly called anklet. Despite the strategic importance of the Kowsar County and numerous references to the role of transportation in the city during the Islamic historical texts so far no research has been done on the trade routes. In this regard, the most important of them are the numerous questions raised: 1. what archaeological evidence of the importance of this area of the Kowsar County and communication proper position there? 2. The strategic location in the commercial ways and possibilities of the way Kowsar County what? 3. Where the Castle Firozabad referred to in historical texts and site selection with regard to what it was? 4. Qabaq role in facilitating trade linkages regional and trans-regional Firozabad Castle What? The research method is descriptive-analytical and field data based on preceding studies (inspection, identification and documentation of archeology findings) collected and library studies, particularly the use of texts, historians, geographer’s Islamic period have been used to complete studies. Azerbaijan region due to altitude and numerous mountain ranges on one side, and having seasonal and permanent rivers and valleys on the other side, including the regions that needed to build bridges to facilitate the transport goods and passengers. The most important ways that are identified in the region, is the cross-border road of Caucasus and two track roads of Guilan and Azerbaijan. The study of texts and archaeological findings show “Qabaq qala Firouz Abad” is the main military fortress of the region. The fortress has provided with security necessary Basis establishing several between-road facilities in this city. And thereby, has facilitated cross-regional business communications and has increased its credit. Site Selection of fortified fortresses in regions that are in a strategic position, On the one hand, retains the retail property (intra-regional)And on the other hand, with creating secure trade routes has protected national interests and macro-property (Extra-regional). In this paper, the authors relying on a comparative study of texts and archaeological findings of the region examine the effect of strategic location on the forming of the trade routes and between-road Facilities in this city. The main achievements of the current research is the identification of a trade route (road Caucasus) And three-way roads (between Azerbaijan and Guilan) and between-road-facilities, associated with them as: the Bridge” Qizkurposi”, resorts of ”Ghosh Qayasi”,the Inns “Arpa chai” and “Shah Abbasi” and several show-the- way signs. The present results show that the pattern of distribution of the Islamic period in question, Influenced by geography, environmental and micro and macro territorial sovereignty.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ardabil Province
  • Kowsar County
  • Trade Roads
  • Military Fortress
- ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد، 1366، صوره الارض، ترجمه: جعفرشعار، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
- ابن‌خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله ابن خرداذبه‏، 1889 م.‏، المسالک و الممالک (280 هـ.ق.)، بیروت، نشر دار صادر افست لیدن. ‏‏
- ابودلف، 1342، سفرنامه ابودلف، تصحیح: مینورسکی، ترجمه: سید ابوالفضل طباطبایی، تهران، انتشارات فرهنگ ایران زمین.
- احتشامی، منوچهر، 1386، پل‌های ایران، چاپ اول، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
-الیعقوبى، احمد بن ابى یعقوب‏، 2536، البلدان (284 هـ.ق.)، تهران، بنگاه ترجمه: و نشر کتاب.
-بای، یارمحمد، 1388، ژئوپولیتیک تاریخی ایران، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
-بغدادى،‏ صفى‌الدین عبدالمؤمن بن عبدالحق، 1412 هـ.ق.‏، مراصد الاطلاع على اسماء الامکنه‌ی و البقاع (739 هـ.ق.)، ج 3، چاپ اول، بیروت، نشر دار الجیل‏.
-ترابی طباطبایی، سید جمال، 1355، آثار باستانی آذربایجان، ج 2، چاپ اول، تبریز، انتشارات انجمن آثار ملی.
-حموى بغدادى،‏ یاقوت،1383، معجم‌البلدان (626 هـ.ق.)، چاپ اول، تهران، نشر سازمان میراث فرهنگى کشور.‏‏
-خاماچی، بهروز، 1370، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران، انتشارات سروش.
-خانعلی، حمید، 1385، «گزارش ثبت آثار فرهنگی شهرستان کوثر»، همکار شرکت مهندسین مشاور کهندژ شارستان، سازمان میراث فرهنگی و اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان اردبیل (منتشر نشده).
-خانعلی، حمید، 1392، «مطالعه‌ی آثار دوره اسلامی شهرستان کوثر استان اردبیل بر‌اساس بررسی باستان‌شناختی منطقه»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، استاد راهنما: دکتر سید مهدی موسوی‌کوهپر، دانشگاه تربیت مدرس.
-دلاواله، پیترو، 1348، سفرنامه‌ی دلاواله، ترجمه: شعاالدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-آرشیو اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل، 1387، خلخال، در اردبیل نگین گردشگری ایران، چاپ اول، اردبیل.
-قدامه‌ی بن جعفر، 1370، الخراج (320 هـ.ق.)، چاپ اول، تهران، نشر البرز.
-کاشانی، غیاث‌الدین جمشید، 1366، رساله‌ی طاق و ازج، ترجمه و تحشیه: سید علیرضا جذبی، چاپ اول، تهران، انتشارات سروش.
-مخلصی، محمد علی، 1379، پل‌های قدیمی ایران، تهران، چاپ اول، انتشارات میراث فرهنگی.
-مستوفی، حمدالله، 1378، نزهه القلوب، به‌کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ اول، تهران، انتشارات طاها.
-مقدسى، أبو عبدالله محمد بن أحمد، 1361، احسن التقاسیم فى معرفه‌ی الاقالیم (قرن چهارم هـ.ق.)، ترجمه: علینقی منزوی، چاپ اول، تهران، شرکت مولفان و مترجمان.
-ملازاده ،کاظم و مریم محمدی، 1379، دایره‌ی المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره‌ی اسلامی، ج 3، مساجد تاریخی، تهران، انتشارات حوزه هنری.
-مهجوری، اسماعیل، 1381، تاریخ مازندران، ج 1، چاپ اول، تهران، نشر توس.
-نقیب، سید مسعود، 1379، خلخال و مشاهیر، تبریز، انتشارات مهد آزادی.
-هویدا، رحیم، 1351، «پل‌های تاریخی آذربایجان»، مجله‌ی بررسی‌های تاریخی، سال 7، شماره 1، فروردین.