دشت سرفیروزآباد در دوره ی مس و سنگ: مروری بر استقرارهای دالمایی حاشیه ی شرقی ماهیدشت در زاگرس مرکزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

یکی از سنت‌هایی که در شمال‌غرب و غرب ایران کمتر به آن توجه شده، سنت سفال‌گری دالما است. این سنت سفالی دارای حوزه‌ی گسترش وسیعی از شمال‌غرب ایران تا زاگرس‌مرکزی است، اما اطلاعات ما از این دوره بسیار مختصر و تنها محدود به چند مقاله و گزارش نه‌چندان مفصل است. در سال 1388 هیأتی به‌منظور مطالعه و شناسایی، آشنایی با تاریخچه اسکان جوامع انسانی و مطالعه‌ی الگوهای استقراری از دوره‌های پیش‌از‌تاریخ تا معاصر در منطقه، پای به سرفیروزآباد نهاد. طی بررسی دشت سرفیروزآباد در جنوب کرمانشاه، 28 محوطه با سفال دالما شناسایی شد، که در این پژوهش این محوطه‌ها باهدف شناسایی الگوهای استقراری و روابط درون منطقه‌ای با روش توصیفی‌-تحلیلی و روش آماری استنباطی از جمله تحلیل خوشه‌ای، مورد مطالعه قرار خواهند گرفت. برای رسیدن به این هدف از نرم‌افزارهای SPSS و Arc GIS استفاده شد. بر این اساس وسعت محوطه‌ها به‌عنوان متغیر وابسته و عوامل محیطی، مانند: فاصله‌ی محوطه‌ها از مسیرهای ارتباطی، فاصله‌ی محوطه‌ها از منابع آب، درصد شیب و ارتفاع محوطه‌ها از سطح دریا، به‌عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده است. بر اساس مکان‌گزینی استقرارها، تعدادی از این محوطه‌ها با مساحت کمتر از یک هکتار در دامنه‌ی کوه‌ها و مناطق تپه‌ماهوری قرار دارند و برخی دیگر نیز با مساحت بیشتر از یک هکتار در میان دشت و در کنار منابع آب دائمی واقع شده‌اند. به‌نظر می‌رسد که این استقرارها مربوط به گروه‌های متفاوتی از مردمان یکجانشین و کوچ‌نشین بوده است که در کنار هم زندگی می‌کردند. اهمیت این پژوهش از این‌رو است که می‌تواند برهم‌کنش‌های فرهنگی درون‌منطقه‌ای این دو گروه از مردمان را، در دوره‌ی دالما مشخص کند. پراکنش محوطه‌ها و الگو‌های استقراری این دشت، در طی این دوره وابستگی به منابع زیست‌محیطی به‌ویژه منابع آب را نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Sarfirouzabad Plain in the Middle Chalcolithic Period: A Review of Dalma Settlements on the Eastern Edge of the Mahidasht, Central Zagros

نویسنده [English]

  • mohsen heidari
چکیده [English]

One of the prehistoric traditions which have been less noted in Western Iran is Dalma tradition. This, has a wide spread areas of the North West to the Central Zagros, but our knowledge is only few articles and very brief and limited reports. Despite the archaeological research on the region since the 60s and 70s in the Mahidasht, Kangavar, showed the Sarfirouzabad entity little information were available. Sarfirouzabad is located 38 km southwest of Kermanshah including three villages Sarfirouzabad (center Halashi), Jalalvand (central chenar) and Osmanevand (Bozhan center). Sarfirouzabad is the largest in the region, which has an area of 1787 square kilometers. The natural plains is located along Mahidasht extended to South and South East. In 2009, a Mission from University of Tehran, headed by Kamal Al-din Niknami carried out a survey on Sarfirouzabad in order to study and identification of the history of human settlement and patterns spanning from the prehistoric times to contemporary period. During the survey some 28 sites were identified. According to the settlements localization, some of them with less than one hectare in size are located in the slopes and hilly areas while some are located with 10 hectares on the plains near permanent water sources. It appears that this settlement was different groups of sedentary and nomads who lived together. The importance of this research is that one  can characterize the inter-regional cultural interactions between the two groups of people in a specified period of Dalma; the settlement pattern analysis of Sarfirouzabad plains, was applied by five varying slope, elevation above sea level, vast area, vicinity to water source and its distance of each site from the main routes. The distribution of sites and settlement patterns shows that during the period they were mainly depended on the environmental resources, especially water resources. The location of site’s relative to studying area between 1400 and 1700 meters above sea level. So that the sites where the altitude between 1400 and 1500 meters above sea level are 6, 4/21% of total area, the area with elevation of 1500 to 1600 meters above sea level, 14, 50% of the total, sites at altitude of 1600 to 1700 meters above sea level, are 8, 28.5% of the total. In this study, the distance in between Dalma sites to water resources, river, and springs possible, Mirage has also been considered. Of the Dalma Sites, there are 14 sites located at a distance of 0 to 100 m of water, 50% of total. 7 sites are between 100 to 200 meters, 25% of the total, 7 sites are between 200 to 400 meters, 25% of the total. The main road of Sarfirouzabad is near Mereg River, Considering the placement of sites alongside the road and the river, it seems that they have been used in ancient periods. Of The total Dalma sites in Sarfirouzabad, 12 sites have 0 – 2500 meters from the main road, this included 42%, 9 of the total, 32% of sites are located at a distance of 2,500 to 5,000 meters 7 sites more than 5,000 meters, These sites are mostly located hilly and rims areas in the mountains and forests.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Central Zagros
  • Middle Chalcolithic
  • Sarfirouzabad Plain
  • Dalma Tradition
  • Settlement Sites
- حیدری، محسن، 1389، «سفال دالما: بررسی و مقایسه تطبیقی سفال دالما بر اساس سفال‌های بررسی مناطق بستان‌آباد (آذربایجان شرقی)، سرفیروزآباد (کرمانشاه) و آذربایجان غربی و حوزه‌ی گسترش آن»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد باستان‌شناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- حیدری، محسن، 1392، مروری بر دوره‌ی مس‌وسنگ شمال‌غرب ایران و پیشنهاداتی برای حوزه‌ی گسترش سفال دالما، پیام باستان‌شناس، سال دهم، شماره‌ی 19، صص 37-50.
- حیدریان، محمود، خسروزاده، علیرضا، ساریخانی، مجید، فتح‌نیا، امان‌الله، 1392ب، «ارزیابی الگوی مکانی - زمانی محوطه‌های باستانی شهرستان سنقر و کلیایی در GIS»، پژوهش‌های جغرافیایی طبیعی، شماره 3، صص 64-47.
- حیدریان، محمود، زینی‌وند، محسن، حریریان، حمید، 1392آ، «استقرارگاه‌های دوره‌ی مس‌وسنگ میانی (فرهنگ دالما) دشت سنقر و کلیایی، کرمانشاه»، پیام باستان‌شناس، سال دهم، شماره‌ی 19، صص 1-14.
- خسروی، شکوه، خطیب‌شهیدی، حمید، علی‌بیگی، سجاد، 1388، «حوضه‌ی آبریز ابهررود در دوره‌ی مس‌وسنگ: مروری بر استقرارهای دالمایی حاشیه‌ی شمال‌غربی فلات ایران»، پیام‌باستان‌شناس، سال ششم، شماره‌ی 12، صص37-52.
- دهقان، مریم، 1388، «تحلیل الگوی استقرار عصر مس‌وسنگ در دشت ماهیدشت»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی دانشگاه تهران ( منتشر نشده).
- رحیمی‌سرخنی، رقیه، 1387، «گاهنگاری نسبی و مطلق محوطه‌ی پیش‌ازتاریخی سهاچای‌ تپه در استان زنجان»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- روستایی، کورش، رضوانی، حسن، 1381، «گزارش مقدماتی گمانه‌زنی در غار کانی‌میکاییل کردستان» (شهریور و مهر 80)، باستان‌شناسی و تاریخ، سال 16، شماره‌ی 2، صص 58-86.
- ساعدموچشی، امیر، نیکنامی، کمال‌الدین، مشکور، مرجان، فاضلی‌نشلی، حسن، فیروزمندی‌شیره‌جینی، بهمن، 1390، «گاهنگاری نسبی و مطلق تپه‌ی کلنان بیجار: محوطه‌ای متعلق به دوره‌ی مس‌وسنگ میانه در غرب ایران»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 1، شماره‌ی 1، صص 31-56.
-ساعدموچشی، امیر، آذرشب، علیرضا، 1392، «شواهد استفاده از غارهای صعب‌العبور در دوره‌ی دالما در غرب ایران»، پیام باستان‌شناس، سال دهم، شماره‌ی 20، صص 37-50.
- سرفراز، علی‌اکبر، صراف، محمدرحیم، یغمایی، اسماعیل، 1347، «بررسی استان کرمانشاه»، سازمان میراث‌فرهنگی کشور، اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی کشور (منتشر نشده).
- معاونت سنجش از راه دور جغرافیا، 1379، فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور، تهران، انتشارات سازمان نیروهای مسلح.
- میرقادری، محمدامین، 1392، «استقرارهای عصر مفرغ میانی و جدید دشت سرفیروزآباد کرمانشاه (جنوب و جنوب‌شرقی دشت ماهیدشت)، غرب زاگرس‌مرکزی»، در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، زیر نظر: دکتر کمال‌الدین نیکنامی، به کوشش: محمدحسین عزیزی‌خرانقی، مرتضی خانی‌پور و رضا ناصری، تهران: صص 209-218.
- میرقادری، محمدامین، حسینی، سیده پرستو، علی‌بیگی، سجاد و نیکزاد، میثم، 1392، «تحلیل الگوهای استقراری عصر مفرغ میانی و جدید دشت سرفیروزآباد کرمانشاه»، مطالعات باستان‌شناسی، شمار‌ی 1، دوره‌ی 5، صص 127-145.
- نیکنامی، کمال‌الدین، 1388، «گزارش بررسی باستان‌شناختی سرفیروزآباد کرمانشاه»، با همکاری: سجاد علی‌بیگی، میثم نیکزاد و محسن حیدری، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه (منتشر نشده).
- نیکنامی، کمال‌الدین، نیکزاد، میثم، یداللهی، سیما، 1390، «بررسی استقرارهای دوره‌ی نوسنگی دشت سرفیروزآباد، غرب زاگرس‌مرکزی»، پیام باستان‌شناس، سال هشتم، شماره‌ی 16، صص 1- 16.
- ولی‌پور، حمیدرضا، 1385، «گزارش مقدماتی فصل نخست کاوش باستان‌شناختی تپه‌ی شیزر تاکستان»، با همکاری سازمان میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی و گردشگری استان قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر و پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی، آرشیو پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- هژبری‌ نوبری، علیرضا، پورفرج، اکبر، 1385، «تبیین دوران نوسنگی و کلکولتیک منطقه‌ی اردبیل بر اساس داده‌های قوشاتپه شهریری»، مجله علمی-پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 2-180 دوره‌ی 57، صص 26-1.
 
- Abdi, K., 1999, “Archaeological Research in the Islamabad Plain, Central Western Zagros Mountain, Preliminary results from the First Seasonal”, summer 1998, Iran, 37: 33-44.
- Abdi, K., 2002, “Strategies of Herding: Pastoralism in the Middle Chalcolithic Period of the West Central Zagros Mountains”, Ph.D Thesis, University of Michigan.
- Abdi, K., 2003, “The early development of Pastoralism in the Central Zagros Mountains”, Journal of world prehistory, 17 (4): 395-445.
- Braidwood, R., 1961a, “The Iranian Prehistoric project, 1959-1960”, Iranica Antique, 1: 3-7.
- Braidwood, R., 1961b, “The Iranian Prehistoric project”, Science, 133: 2008-10.
Burney, C. A., 1962, “Excavation at Yanik Tepe Azerbaijani 1961”, Iraq, 26: 54-61.
- Goff, C., 1971, “Luristan before the Iron Age”, Iran, 9: 131-152.
- Hamlin, C., 1975, “Dalma Tepe”, Iran, 13: 111- 127.
- Henrickson, E. F., 1983, “Ceramic Styles and cultural Interaction in the Early and Middle Chalcolithic of central Zagros”, Ph.D thesis. Department of Anthropology. University of Toronto
- Henrickson. E. F., 1985, “An Update Chronology of the Early and Middle Chalcolithic of the Central Zagros highlands, western Iran:, Iran, 23: 63-108.
Hejebri-Nobari. A., Binnandeh. A., Neyestani. J., Vahdatinasab. H., 2012, “Excavation at Lavin Tepe in Northwest Iran”, ANES, 49: 95-117.
- Levine. D. L., 1974, “Archaeological Investigations in the Mahidasht Western Iran - 1975”, Paleorient, 2 (2): 487-490.
- Levine. D. L., 1976, “The Mahidasht Project”, Iran, 14: 160-161.
- Mc Donald, M., 1979, “An Examination of Mid-Holocen Settelment patterns in the Central Zagros Region of Western Iran”, Ph.D, Thesis, Department of Anthropology, University of Toronto.
Niknami. K. A. & Nikzad. M., 2012, “New evidence of the Neolithic period in West Central Zagros: the Sarfirouzabad-Mahidasht Region”, Iran, Documenta Praehistorica XXXIX, pp 453-458.
- Schmidt, E., 1940, Flights over Ancient Cities of Iran, Chicago.
- Solecki, R. & Solecki. R, L., 1973, “Tepe Seavan: A Dalma period Site in the Margavar Valley Azerbaijan, Iran”, Bulletin of the Asian Institute 3: 98-116.
- Stein, A., 1940, Old Routes of Western Iran, Landan.
- Swiny, S., 1975. “Survey in North- Western Iran, 1971”, East and West, 25 (L 2): 77- 98.
- Young. C. 1966. “Survey in Western Iran, 1961”, Journal of Near Eastern studies, 25 (4): 228-239.
- Young. C. T. & Levin, L., 1974, Excavation of the Godin Project: Second Progress Report, Royal Ontario Museum Art and Archaeology.