بررسی مواد رنگساز در نقوش تزئینی ایوان‌های شمالی و جنوب‌شرقی میراث جهانی گنبد سلطانیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه مرمت و باستان سنجی، دانشکدۀ حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، گروه مرمت اشیا فرهنگی و تاریخی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

3 استادیار،گروه مرمت اشیا فرهنگی و تاریخی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

4 کارشناس ارشد باستان سنجی، اداره حفاظت و مرمت، مؤسسه فرهنگی موزه های بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

بنای گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه، یکی از پایتخت‌های ایلخانان مغول که به‌دست «سلطان محمد خدابنده الجایتو» ساخته شد به‌عنوان هفتمین بنای ایران در سال 2005م. در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. ازنظر معماری شاخص و تزئینات رنگی و نقاشی‌های دیواری برروی بسترهای مختلف بنای گنبد سلطانیه از مهم‌ترین و پرکاربردترین بناهای موجود در دورۀ ایلخانی است. درهمین‌راستا، باتوجه‌ به این‌که شناخت نوع رنگ‌ها و نحوۀ اجرای این تزئینات می‌تواند یکی از مهم‌ترین موضوعات و مباحث موردنظر درجهت شناخت بیشتر و بهتر این بنا و تکنیک‌ها و رنگ‌های رایج در قرون میانی اسلامی باشد؛ این پژوهش براساس پرسش‌هایی ازقبیل: شناسایی لایه‌ها و نحوۀ آماده‌سازی زمینۀ اجرای تزئینات رنگی و نقاشی‌ها چیست؟ و مطالعات شیمیایی و ساختارشناسی رنگ‌های به‌کار رفته در گنبد سلطانیه استفاده از چه نوع مواد رنگزایی برای آراستن بدنه‌ها را نشان می‌دهد؟ انجام شده است. براساس مطالعات صورت‌گرفته  به‌نظر می‌رسد رنگ‌دانه‌های به‌کار رفته در تزئینات گنبد سلطانیه عمدتاً ساختارهای مبتنی‌بر مس، آهن باشند. در روند این مطالعه با بررسی دقیق مطالعات مشابه در قالب پیشینۀ تطبیقی تحقیق اطلاعات جامعی از مواد رنگ‌ساز و شیوه‌های نقاشان دورۀ ایلخانی پرداخته شده است. روش تحقیق در این مطالعه به‌صورت تجربی و توصیفی بوده است که دراین‌راستا برای بررسی ترتیب لایه‌ها در آرایه‌های نقاشی از روش میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) و نیز برای تشخیص نوع رنگ‌دانه‌های به‌کاررفتۀ سبز، آبی، زرد، قرمز، سفید و سیاه از روش‌های پراش‌ پرتوی ایکس (XRD) و روش‌های شیمیِ تر استفاده شده است. آنالیز SEM به‌خوبی فن‌شناسی آرایۀ گچی و ترتیب لایه‌های نقاشی را نشان‌داد. نتایج مطالعۀ فوق در قالب آنالیزهای دستگاهی نشان‌دهندۀ آن است که مواد رنگ‌ساز استفاده شده شامل: رنگ‌های مالاکیت و سبز زنگار برای رنگ سبز، آزوریت مس برای رنگ آبی، و قرمز اُخرا در قالب اکسید آهن برای رنگ‌های قرمز و اُکر برای رنگ زرد و درنهایت از انیدرید و سیاه کربن برای رنگ‌های سفید و سیاه به‌ترتیب استفاده شده است.  

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of Colorants Materials on the Decoration Patterns on the North and Southeast Porches of Soltanieh Dome, Zanjan, Iran

نویسندگان [English]

  • Mehdi Razani 1
  • Mehdi Kordi 2
  • Mohammad Mortazavi 3
  • Yasin Sedghi 4
1 Associate Professor, Department of Restoration and Archeology, Faculty of Cultural Heritage Preservation, Tabriz University of Islamic Arts, Tabriz, Iran.
2 Graduate of Restoration of Cultural and Historical Objects, Department of Restoration of Cultural and Historical Objects, Faculty of Conservation and Restoration, Isfahan University of Arts, Isfahan, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Restoration of Cultural and Historical Objects, Faculty of Conservation and Restoration, Isfahan University of Arts, Isfahan, Iran.
4 Master of Archeology, Department of Conservation and Restoration, Cultural Institute of Museums of the Foundation of the Oppressed of the Islamic Revolution, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Colorful decorations and wall paintings are one of the most important and widely used decorating methods applied in the construction of Gonbad-e Soltanieh. Understanding the type of colors and how these paintings and decorations were applied can be one of the most important discussions in knowing more and better about this building and the techniques and paints common in ancient times. Therefore, the present study aims to study how the ground was prepared for the implementation of colorful decorations and paintings, as well as what type of colors was used to reach a comprehensive knowledge of the techniques applied by Ilkhanid painters. To this end, the Scanning Electron Microscopy (SEM) analysis is used to investigate the order of layers and plastering and also, the X-ray diffraction (XRD) analysis and more chemical methods are used to study the type of green, blue, yellow, red, white and black colors. SEM analysis showed the type of plastering and the order of the painting layers well. Also, XRD and more chemical analyses identified the colors of malachite green, colored green, azurite blue, red ochre, yellow ochre, anhydride white and carbon black. 
Keywords: Colored Ornaments, Mural, Ancient Colors, Soltanieh Dome, XRD, SEM.
 
Introduction
The Soltanieh (or Soltaniyeh) Dome is located in the city of Soltanieh, one of the capitals of Ilkhanate, a Mongol dynasty built by Jaljaitü (a.k.a. Muhammad Khodabandeh). It was inscribed on the list of the UNESCO World Heritage Sites as the seventh building in Iran in 2005. In terms of outstanding architecture, colored ornaments, and murals (frescos) on the various beds (substrates, subgrades) of the Soltanieh Dome, they are the most important and widely used buildings in the Ilkhanate era. This study focuses on various important features of the Soltanieh Dome building, including interior decoration. In the interior of the building, a series of elevated porches have been formed, including decorations implemented in various ways. The Soltanieh Dome was decorated in two stages during the Ilkhanate era, during the reigns of Jaljaitü and Abu Sa’id, according to politico-religious considerations or special personalized tendencies. The decorations of the first period include the main decorations of the dome, bricks, and tiles, and the decorations of the second period include plaster molding, painting, and Pateh (needlework folk art) on the decorations of the first layer. In this regard, the identification of colors and the implementation of these decorations can be considered as one of the most important issues for better identification of this building and the techniques and colors common in the Islamic Middle Ages. Therefore, this study seeks to answer the following questions:
1) According to studies, what kind of dyes (dyeing materials) were used in the Ilkhanate era?
2) Considering a prominent building such as the Soltanieh Dome, what are the layers identified in the background of the decorations used in the paintings belonging to the Ilkhanate era? And how was the background prepared?
3) What kind of chemical compounds were used to make dyes in Soltanieh Dome?
By scrutinizing similar studies in the context of comparative background, this study sought to gather comprehensive information on the dyeing materials and techniques used by Ilkhanate era painters. This study employs an empirical-descriptive methodology. Initially, a series of field observations were made on the dyes (colors) used in the interior decoration of the north and southeast sides of the Soltanieh Dome, followed by sampling as per the sampling principles. The scanning electron microscope (SEM) method, including secondary electrons (SE) and backscattered electrons (BSE), was used to examine the arrangement of the layers in the painting motifs. Moreover, X-ray diffraction (XRD) and wet chemistry methods were used to identify the types of pigments used: green, blue, yellow, red, white, and black. According to the results of macroscopic and microscopic investigations into the arrangement of the layers in the Soltanieh Dome decorations, it has been determined that the layers are located in the following order: support, scratch coat (arriccio), fine coat (intonaco), primary layer, and paint layer, respectively. In the Soltanieh Dome, brick and tile decorations from previous periods are used as a support for paintings. Scratch coat was implemented using coarse-grained meal plaster.
Furthermore, fine-grained plaster of Paris was used to prepare fine coat plaster. Finally, the primary layer was made using fine-grained dead burnt plaster, canvassed, and prepared by a medium. Additionally, studies performed using the wet chemistry method showed the composition of gypsum, lime, and ash. XRD analysis results also indicated an 84% gypsum phase and a 16% quartz phase. As mentioned earlier, failure to detect calcite phases may be attributed to its small amounts in the composition. According to the results of a qualitative wet chemistry test, a mixture of gypsum and small amounts of ash and lime were identified, applied to the decorations of the first period, to the gypsum layer. However, XRD analysis showed only gypsum and some silica, and no calcite was detected, which can be attributed to its small amount in the composition. Moreover, ash is an organic material and cannot be detected in XRD analysis.
The colors green, red, yellow, white, black, and blue, are applied in decorations and paintings in the porch and hallway of the Soltanieh Dome. Examination of the colors used in the decorations applied to the paintings in this building indicates the existence of two types of green colors with different tonalities. One is the dark green color that is widely used in a wide range of buildings, and the other is the much lighter green color used to paint the leaves and flowers among the brandeburgs and the floral patterns of the porches, visible with a little care. Nevertheless, this color is not visible at first glance, which is because it is severely damaged and is currently seen in gray and dark colors. Most of this color is gone, and only small parts of it can be seen in the more solid parts of the color, left in light green-blue at the margins of the leaf or flora patterns as a thicker layer of color. Malachite green is used in the plaster molding of the first-floor corridor and light green-blue color in the painting decorations of the southeast porch. Analysis of light green in porch paintings by XRD indicated the presence of arsenic and copper acetate (CuOAc) (a.k.a. cupric acetate) as pigment compounds. In addition to light green, a darker green color can be seen in porch decorations, specifically due to the change in color of azurite blue to malachite or copper trihydroxychlorides.
Nonetheless, this section emphasizes light green, which is not the result of azurite blue discoloration (changes in azurite blue). Dye traces and degradation can be seen in several areas. Given the compounds identified in the XRD analysis for light green, it is likely that verdigris green was also used. The presence of copper arsenic may be attributed to the presence of arsenic in the primary copper composition used to make verdigris green. Blue was detected in painting decorations, Pateh (needlework folk art) margins, and azurite building plaster molding.
Furthermore, the results of wet chemistry and the XRD test indicated the use of azurite blue. Most of the raised parts of the first-floor corridor (hallway) are decorated in white. Besides, encircling was done with white paint to create brick patterns on the walls of the corridor after painting the surface yellow. Heat test results showed the presence of sulfate ions (SO42-) in this dye, indicating the use of anhydride as a dye. Yellow is used in the decoration of the first floor of the Soltanieh Dome to make decorative brick patterns on plaster. The results of wet chemistry experiments (tests) indicated the presence of iron in the composition of this pigment. In addition, the pigment turned reddish-brown due to heat. Therefore, it was found that yellow ocher was used in these parts.
 
Conclusion
Moreover, red is used on the plaster molding in the first-floor hallway. The results of laboratory studies using wet chemistry and heat also indicated that red ocher was used in these areas. This red color is also used in many buildings of other Ilkhanate periods. Carbon black has also been used in Soltanieh Dome decorations to encircle decorations and other colors. To identify the type of black pigment used, a sample of the desired color was placed on direct heat. After a while, it disappeared due to high heat (high temperature), which can be attributed to burning carbon, indicating the presence of carbon black. Thus, following the determination of the type of carbon black dye utilized, instrumental methods such as XRD were not used to identify its nature (to characterize it).
In summary, the results of this study using instrumental analysis suggested that the following dyeing materials were used:
Malachite and verdigris green for green, azurite for blue, and red ocher in the form of iron oxide for red, ocher for yellow, and anhydride and carbon black for white and black, respectively.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Colored Ornaments
  • Mural
  • Ancient Colors
  • Soltanieh Dome
  • XRD
  • SEM
- اتینگهاوزن، ریچارد، 1384، هنر ومعماری دورۀ ایلخانان. ترجمه و تألیف یعقوب آژند، تهران: مولی.
- امیریه، آرش، 1375، «فن‌شناسی علمی تزئینات منحصربه‌فرد گنبد سلطانیه». مجموعه مقالات نخستین همایش حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی، تهران: 8-4 اسفند، صص: 291-280.
- بلر، شیلا؛ و ام‌بلوم، جاناتان، 1382، هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی. جلد 1، (ایلخانی و تیموری)، ترجمۀ سید محمد موسی هاشمی گلپایگانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- پیرنیا، محمدکریم، 1380، سبک‌شناسی معماری ایرانی. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: نشر پژوهنده، نشر معمار.
- پیرنیا، محمدکریم، 1381، شیوه‌های معماری ایران. تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: نشر هنر اسلامی.
- ترابی، سامان، 1388، «مطالعه و بررسی فن‌شناسی دیوارنگاره‌های موجود در چله‌خانۀ بقعۀ پبربکران». دوفصلنامۀ مرمت و پژوهش، شمارۀ 3(3)، صص: 71-82.
- ترابی، سامان؛ و پدرام، بهنام، 1386، «بررسی علمی و هنری دیوارنگاره‌های موجود در بنای تاریخی گنبد آزادان». دوفصلنامۀ تخصصی مرمت و پژوهش، شمارۀ 2(3)، صص: 93-104.
- حمزه‌لو، منوچهر 1380، هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه. تهران: چاپ اول، نشر ماکان و مدیریت میراث‌فرهنگی استان زنجان.
- حیدری، فرزانه؛ احمدی، حسین؛ و اصلانی، حسام، 1391، «بررسی فن‏شناختی نوعی از تزئینات گچی زیر گنبد سلطانیه». پایان‏نامۀ کارشناسی‏ارشد دانشگاه هنر اصفهان، (منتشر نشده).
- خادم‌زاده، محمدحسن؛ و اصفهانی‌پور، فائزه، 1393، «واکاوی تحولات آرایه‌های داخلی گنبد در شیوۀ یزد و تأثیرات آن بر سایر بناها در ایران». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 7(4)، صص: 193-211.
- دارایی‌گودرزی، سعیده، 1385، «گنبد سلطانیه، فیروزه‌ای درخشان اما مهجور».فصلنامۀ مهندس کشاور، شمارۀ 33، صص: 84-78.
- رحمانی، رضا، 1378، «آسیب‌شناسی و مستندنگاری تزئینات داخلی بنای گنبد سلطانیه». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی- فرهنگی، دانشکدۀ مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، تابستان، (منتشر نشده).
- شاه‌حسینی، ناهید؛ صرافین، محسن، 1391، آموزش شیمی عمومی عملی. چاپ پنجم: انتشارات دانشگاه تهران.
- شراتو، امبرتو؛ گروبه، ارنست، 1376، هنر ایلخانی، در هنر ایلخانی و تیموری. ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: مولی.
- شکفته، عاطفه، 1391، «ویژگی‌های بصری شاخص تزئینات گچ‌بری معماری ایلخانی». دوفصلنامۀ مطالعات معماری ایران، شمارۀ 2، صص: 79-98.
- شیروانی، مریم، 1398، «شناخت رنگ‌دانه‏ها در آرایه‏های گچی ایوان بیرونی ضلع جنوب‌غربی گنبد سلطانیه زنجان». پژوهۀ باستان‏سنجی، شمارۀ 5(1)، صص: 129-142.
- صیادشهری، حامد، 1388، «مطالعات فن‌شناسی و آسیب‌شناسی نقاشی‌های ضلع شمالی گنبدخانه مزار شیخ احمدجام». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، دانشکدۀ هنر، دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- فرهمند بروجنی، حمید؛ عابد اصفهانی، عباس؛ و شیشه‏بری، طاهره، 1391، «شناخت مواد و فنون دیوارنگاری پنج بنای دورۀ ایلخانی شهر یزد». دو فصلنامۀ مرمت آثار و بافت‌های تاریخی- فرهنگی، شمارۀ 2(4)، صص: 97-112.
- کریمی، امیرحسین؛ و هلاکویی، پرویز، 1387، «معماری و تزئینات بنای پیر حمزه سبزپوش ابرکوه»، فصلنامۀ گلستان هنر، شمارۀ 4(14)، صص: 18-29.
- گلزار، شبنم، 1395، «گنبد سلطانیه شاهکار دورۀ ایلخانی». نشریۀ رشد آموزش هنر، دورۀ 13، شمارۀ 3، صص: 13-17.
- محبعلی، آزاده، 1387، «تزئینات پیش ساخته در گنبد سلطانیه در قرن هشتم هجری قمری». آرمانشهر، شمارۀ 1، صص: 76-85.
- محبعلی، آزاده، 1387، «فن‌شناسی و آسیب‌شناسی مدالیون‌های گنبد سلطانیه». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی-فرهنگی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، (منتشر نشده).
- مخلصی، محمدعلی، 1364، جغرافیای تاریخی سلطانیه. زنجان: چاپخانه جلالی.
- کردی، مهدی؛ مرتضوی، محمد؛ و رازانی، مهدی، 1388، «فن‌شناسی و آسیب‌شناسی بخشی از تزئینات وابسته به معماری گنبد سلطانیه». سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان، پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه، (منتشر نشده).
- میش‌مست‌نهی، مسلم، 1394، «کاربرد تحلیل‌های بلورشناسی در مطالعات فنی آثار تاریخی گچی (مطالعۀ موردی: گچ‌بری کوه خواجه سیستان، ملات گچ شادیاخ نیشابور و ملات گچ قلعه الموت قزوین)». پژوهه باستان‏سنجی، شمارۀ 1(2)، صص: 1-14.
- نکویی‌اصفهانی، محسن؛ خطابخش، فریبا؛ یزدانی، ملیکا؛ جبل‌عاملی، رکسانا؛ عمرانی، رویا؛ و اعظمی، رضا، 1384، «مطالعه، بررسی و حفاظت محراب اولجایتو در مسجد جامع اصفهان». مجموعه مقالات هفتمین همایش حفاظت و مرمت اشیاء تاریخی و فرهنگی و تزئینات وابسته به معماری، به‌کوشش: رسول وطن‌دوست، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 451-428.
- نوشایی، آرزو؛ و قنبرزاده، مهرانگیز، 1394، «ریخت‌شناسی کتیبه‌های گنبد سلطانیه در ادوار تاریخی». دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، 24 اسفندماه، استانبول، ترکیه.
- وطن‌دوست، رسول؛ بهرمان، علیرضا؛ و رحمانی، رضا، 1376، « بررسی مرمت‌های انجام‌شده در گنبد سلطانیه و ارائه روش‌های حفاظتی و مرمتی». مجموعه مقالات دومین همایش سالانه حفاظت و مرمت اشیاء تاریخی- فرهنگی و تزئینات وابسته به معماری، تهران: 22-17 آبان‌ماه، صص: 245-234.
- ویلبر، دونالد، 1346، معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- هنرفر، لطف‌الله، 1350، «تزئینات گچی در آثار تاریخی اصفهان». مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 6 (72)، صص: 36-46.  
- هیلن‌برند، رابرت، 1386، هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ اردشیر اشراقی، تهران: روزنه.
 
- Amirie, A., 1996, “Scientific technology of unique decorations of Soltanieh dome”. Proceedings of the First Conference on the Conservation and Restoration of Historical-Cultural Objects, March 25-8, Tehran, Pp: 291-280, (in Persian).
- Blair, Sh. & Janathan, B., 1994, The art and architecture of Islam 1250-1800. Translate by: Seyed Mohammad Hashemi Golpayegani, Tehran: Vezarate Farhang va Ershad Eslami. (in Persian).
- Darayi Goudarzi, S., 2006, “Soltanieh dome, bright turquoise but abandoned”. Journal of Mohandese Moshaver, No. 33, Pp: 78-84, (in Persian).
- Doménech-Carbó, M. T.; Casas-Catalán, M. J.; Doménech-Carbó, A.; Mateo-Castro, R.; Gimeno-Adelantado, J. V. & Bosch-Reig, F., 2001, “Analytical study of canvas painting collection from the Basilica de la Virgen de los Desamparados using SEM/EDX, FT-IR, GC and electrochemical techniques. Fresenius'”. Journal of analytical chemistry, No, 369(7-8), Pp: 571-575.‏
- Ettinghausen, R., 1979, Art and architecture of the Ilkhanate period. Translated by: Yaghoub Ajand, Tehran: Muli. (in Persian).
- Farahmand Boroujeni, H.; Abed Esfahani, A. & Shishebori, T., 2012, “The Study of Materials and Techniques of Mural Painting in Five Ilkhanid Monuments of Yazd City”. Journal of Maremat-e Asar & Baft-haye Tarikhi-Farhangi, No. 2 (4), Pp: 97-112. (in Persian).
- Garces, S.; Gomes, H.; Haddab, L.; Cura, P. & Rosina, P., 2019, “In Search of the Atr-Ftir Signatures of Experimentally Mixed Ingredients Presumably Used In Pre-Historic Rock Art”. Rock Art Research, No. 36(2-3), Pp: 182-188.‏
- Giustetto, R.; Gonella, D. & Diana, E., 2018, “Decay of Red Pigments on A Wall Painting Adorning The Church of'san Francesco Dei Capuccini'in Racconigi (Italy): Archaeometric Survey And Restoration Intervention”. Mediterranean Archaeology & Archaeometry, No. 18(5), Pp: 65-80.‏
- Golzar, Sh., 2016, “The Soltanieh dome is a masterpiece of the patriarchal period”. Roshdeh Amouzeshe Honar, No. 13(3), Pp: 13-17. (in Persian).
- Hamzehloo, M., 2001, Applied arts in Soltanieh dome. First Edition. Tehran: Nashre Makan and Zanjan Cultural Heritage Management, (in Persian).
- Heydari, F.; Ahmadi, H. & Aslani, H., 2012, “Technological study of a type of gypsum ornaments under the dome of Soltanieh”. Master Thesis of Isfahan University of Art, (Unpublished, in Persian).
- Hillenbrand, R., 1999, Islamic art and architecture. Translated by: Ardeshir Eshraghi, Tehran: Rozaneh, (in Persian).
- Honarfar, L., 1971, “Gypsum decorations in the historical monuments of Isfahan”. Journal of Honar va Mardom, No. 6(72), Pp: 36-46 (in Persian).
- Hradil, D.; Grygar, T.; Hradilová, J. & Bezdička, P., 2003, “Clay and iron oxide pigments in the history of painting”. Applied clay science, No. 22(5), Pp: 223-236.‏
- Karimi, A. H. & Holakooi, P., 2008, “Architecture and decorations of Pir Hamzeh Sabzpoosh Abarkooh”. Golestaneh Honar, No. 4(14), Pp: 18-29, (in Persian).
- Khademzade, M. & Esfahanipour, F., 2015, “The Analysis of Changes in the Interior Design of Domes in Yazd Style and Its Effects on Other Buildings in Iran”. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, No. 4 (7), Pp: 193-211, (in Persian).
- Khramchenkova, R.; Biktagirova, I.; Gareev, B. & Kaplan, P., 2018, “Horse-Headed Saint Christopher Fresco in the Sviyazhsk Assumption Cathedral (16th - 17th Century, Russia): History and Archaeometry”. Mediterranean Archaeology & Archaeometry, No. 18(3), Pp: 195-207.‏
- Kordi, M.; Mortazavi, M. & Razani, M., 2009, “Technology and pathology part of the architectural decorations of Soltanieh dome”. Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization of Zanjan Province, Gonbad-e Soltanieh World Heritage Site, (Unpublished, in Persian).
- Lebon, M.; Gallet, X.; Bondetti, M.; Pont, S.; Mauran, G.; Walter, P. ... & Auetrakulvit, P., 2019, “Characterization of painting pigments and ochres associated with the Hoabinhian archaeological context at the rock-shelter site of Doi Pha Kan (Thailand)”. Journal of Archaeological Science: Reports, No. 26, Pp: 101-855.‏
- Mishmastnehi, M., 2016, “The application of Crystallographic Interpretation on technical study of Gypsum-Based Historical Materials (Case studies of stucco decoration of Kuh-e Khwaja and Gypsum mortars from Shadiakh and Alamut)”. JRA, No. 1 (2), Pp: 1-14, (in Persian).
- Mohebali, A., 2008, “Prefabricated decorations in the Soltanieh dome in the eighth century A.H.”. Arman-Shahr, No. 1, Pp: 76-85, (in Persian).
- Mohebali, A., 2008, “Technology and pathology of Soltanieh dome medallions”. Master Thesis in Restoration of Historical-Cultural objects, Azad University, (Unpublished, in Persian).
- Mohtasham, A. & Samanian, K., 2017, “Identifying the Blue Pigments Used in Painted Architectural Decorations of Ilkhanid Buildings (1251–1335 AD) in Yazd, Central Iran”. Journal of Islamic Archaeology, No. 4(1),  Pp: 113-135.‏
- Mokhlesi, M. A., 1985, Historical geography of Soltanieh. Zanjan: Chapkhaneh Jalali, (in Persian).
- Nekoui Esfahani, M.; Khatabakhsh, F.; Yazdani, M.; Jabal Ameli, R. & Azami, R., 2005, “Study and Conservation of Oljaito altar in Isfahan Grand Mosque”. Proceedings of the 7th Conference on the Conservation and Restoration of Historical and Cultural Objects and Decorations of Architecture, by Rasoul Vatandoost, Tehran: Research Institute of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism, Pp: 428-451, (in Persian).
- Nooshai, A. & GhanbarZadeh, M., 2016, “Morphology of Soltanieh Dome inscriptions in historical periods”. The Second International Conference on New Research in Civil Engineering, Architecture and Urban Planning, March 15, Istanbul, Turkey.
- Odegaard, N.; Carrell, S. & Zimmt, W. S., 2005, Material characterization testa for objects of art and archaeology. Second Edition: Archetype Publications.
- Pirniya, M. K., 2001, Stylistics of Iranian architecture. Edited: Gholam Hosein Memarian, Tehran: Nashre Pazhuhandeh-Nashre Memar. (in Persian).
- Pirniya, M. K., 2002, Iranian architectural methods. Edited: Gholam Hosein Memarian, Tehran: Nashre Honare Eslami. (in Persian).
- Rahmani. R., 1999, “Pathology and documentation of interior decorations of Soltanieh dome”. Master Thesis in Restoration of Historical-Cultural objects, Faculty of Restoration, Isfahan University of Art, Summer, (Unpublished, in Persian).
- Sayad Shahri, H., 2009, “Technological and pathological studies of the paintings on the north side of the tomb of Sheikh Ahmadjam”. Master Thesis in Restoration of Historical-Cultural objects, Faculty of Restoration, Isfahan University of Art, (Unpublished, in Persian).
- Scerrato, U. & Grube, E., 1928, The art of Ilkhanate, in arts of the Ilkhanate and Timurid. Translate by: Yaghoub Ajand, Tehran: Muli. (in Persian).
- Scott, D. A., 2002, Copper and Bronze in Art: corrosion, colorants, conservation. Getty conservation Institute, Los Angeles.
- Shah Hoseini, N. & Sarafin, M., 2012, Practical general chemistry training. Fifth Edition, University of Tehran Press. (in Persian).
- Shekofte, A., 2013, “The Most Significant Visual Characteristic in Stucco Decorations, Ilkhanid Architecture of Iran”. JIAS, No. 1 (2), Pp :79-98, (in Persian).
- Shirvani, M., 2019, “Study of Pigments in Decorations of Exterior Porch Painting in Soltanieh Dome of Zanjan”. JRA. No. 5(1), Pp: 129-142, (in Persian).
- Torabi, S., 2009, “Study of technology of the murals in Cheleh Khaneh, the tomb of Pirbakran”. Journal of Maremat and Pazhuhesh, No. 3(3), Pp: 71-82, (in Persian).
- Torabi, S. & Pedram, B., 2007, “Scientific and artistic study of the murals in the historical dome of Azadan”. Journal of Maremat and Pazhuhesh, No. 2(3), Pp: 93-104, (in Persian).
- Vatandoost, R.; Bahreman, A. & Rahmani, R., 1997, “Investigating the restorations done in Gonbad-e Soltanieh and providing conservation and restoration methods”. Proceedings of the Second Annual Conference on the conservation and Restoration of Historical-Cultural Objects and Architectural Decorations, Tehran: November 17-22, Pp: 234-245, (in Persian).
- Wilber, D., 1907, Architectute of Islamic Iran: the Ilkhanid period. Translated by: Abdollah Fariar, Tehran: Bongahe Tarjomeh and Nashre Ketab, (in Persian).