2024-03-29T13:19:04Z
https://nbsh.basu.ac.ir/?_action=export&rf=summon&issue=75
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
سفال مکران در دورهی اشکانی و همگونی های آن با مناطق همجوار
رضا
مهرآفرین
فاطمه
علیزاده
روح الله
شیرازی
بلوچستان جنوبی با نام باستانی مکران، از لحاظ محیط طبیعی و جغرافیایی سرزمین بسیار متنوعی است. موقعیت ویژهی جغرافیایی آن به عنوان دروازه و گذرگاه طبیعی شبه قاره هند از دیرباز نگاهها را به سوی خود جلب کرده بود. این ناحیه در کتیبههای میخی داریوش هخامنشی (بیستون) به صورت مکا و بعد از آن به صورت مکران آمده است. منطقه مکران به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم میشود. دو شهرستان نیکشهر و چابهار در بخش جنوبی این سرزمین قرار دارند. نیکشهر در قسمت شمالی و چابهار در جنوبیترین بخش استان به صورت نواری در ساحل دریای عمان از مهمترین شهرهای تجاری ایالت مکران، از گذشتههای دور در منطقه مورد توجه بوده است. استقرارهای دوران تاریخی منطقه نشانگر شکوه و رونق مکران و حضور پر رنگ ایران از دوران اشکانی در سواحل دریای مکران میباشد. با مطالعه و تحلیل مقایسات گونهشناختی بر روی 889 قطعه سفال که حاصل بررسیهای میدانی باستانشناسی شهرستانهای نیکشهر (زمستان 87 و بهار 88) و چابهار (بهار 89)[1] بود، به نتایج بسیار خوبی دست یافتیم که در این مقاله شرح آنها خواهد آمد. بر اساس تجزیه و تحلیل گزارشهای آماری و مقایسه نمونههای شاخص سفالینههای بلوچستان جنوبی با مناطق همجوار آن میتوان گفت که سواحل مکران (بلوچستان) جنوبی در دوره اشکانی، ارتباطات فرهنگی گستردهای با مناطق همجوار خود در سواحل خلیج فارس و دریای عمان از جمله امارات (اددور، شارجه و دیبا) و عمان (سوهار) و همچنین تا هرمزگان در جنوب غربی و پاکستان در جنوب شرق داشته است.
صنعت سفالگری
مکران جنوبی
سفال
دوره اشکانی
ارتباطات فرهنگی
مقایسه گونه شناختی سفال
2013
06
22
7
24
https://nbsh.basu.ac.ir/article_442_3b6394ab2d45b3be9b5945bcd40864d8.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
ساخته های ساسانی در دل ایرانشهر به روایت متون تاریخی
سعید
علیتاجر
علی
اکبری
سرزمینی که امروزه کشور عراق نامیده میشود زمانی توسط پادشاهان ساسانی دل ایرانشهر خوانده میشد. موقعیت و ویژگیهای جغرافیایی دل ایرانشهر باعث شده بود که پادشاهان ساسانی بهویژه پس از خسرو انوشیروان این سرزمین را محل اقامت و مرکز حکومت خود قرار دهند و این امر موجب ساختوسازهای فراوانی با اهداف مختلف شد. اما از آنجا که بسیاری از آن ساختهها در گذر ایام و بنا به دلایلی ویران و تخریب شده است یکی از راههای دستیابی به آنها گزارشهایی است که در متون تاریخی از آن ساختهها آمده است. نگارندگان این نوشته میکوشند در حد توان خود با واکاوی برخی از آن متون که توسط محمدی ملایری گزارش شده است، به شناخت گوشهای از آن ساختهها نایل شوند. در این پژوهش از طریق طرح تحقیقِ کیفیِ تفسیرتاریخی و با گردآوری دادهها از متون دست اول عربی بازگردانده شده به پارسی، در پی یافتن پاسخ به این پرسشها که دل ایرانشهر کجاست و چه ساختههایی از دوران ساسانی در آنجا گزارش شده است، اقدام شده است. نتایج یافتهها نشان میدهد که عمدهی ساختههای ساسانیان در دل ایرانشهر را میتوان به سه گروه عمدهی: ساختههای دفاعی (پادگانها و دژها)، ساختههای حکومتی (کاخها) و ساختههای آب (بندها، پرندها، آبراهها و خندقها) تقسیم نمود که باقیماندههایی از آنها قابل شناسایی است که میتوان با ردیابی محل قرارگیری آنها از دل متون و اسناد، بستر مناسبی جهت کاوشهای باستان شناسانه فراهم آورد.
معماری ایران
معماری ساسانی
دل ایرانشهر
کاخها و دژهای ساسانی
2013
06
22
25
44
https://nbsh.basu.ac.ir/article_443_3ae7950fa9e5ebc1c0db91b6da07f711.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
رویکردی باستان شناسانه به بازشناسی مفاهیم کاربردی و معنوی عناصر معماری دوران اسلامی ایران بر پایه دیوان اشعار حافظ شیرازی
سید رسول
موسوی حاجی
مصطفی
شریفی
فرزاد
شفیع فر
علم باستانشناسی در دهههای اخیر شاهد ظهور مکاتب نوینی همچون باستانشناسی روندگرا1 و پساروندگرا2 بوده است. این مکاتب همواره کوشیدهاند تا با بهرهگیری از سایر علوم، باستانشناسی را از قالب سنّتی خود جدا ساخته و دستاوردهای جدید و متفاوتی از آن حاصل نمایند. یکی از این علوم میان رشتهای، ادبیّات میباشد. نیک میدانیم در تاریخ، فرهنگ و معماری ایرانزمین ادبیّات نقش تأثیرگذار و قابل توجهی داشته است. به نظر میرسد، فارغ از بکارگیری کتیبهها و کاشیهای نفیس مزیّن به اشعار بزرگان ادب پارسی در معماری، از آنجایی که مفهوم اشعار در بردارنده تفکّرات و عقاید جامعهای بوده که شاعر در آن میزیسته، میتوان کاربردهای مادّی و معنوی عناصر معماری را در کلام این شاعران جستجو کرد. از اینرو، در پژوهش حاضر تلاش شده است تا برای نخستین بار با بهرهگیری از مبانی نظری مکاتب نوین باستانشناسی و سایر علوم وابسته، مفاهیم کاربردی و معنوی عناصر معماری دوران اسلامی ایران در اشعار حافظ مورد توجه قرار گیرد. در این بین تمامی اصطلاحات تخصّصی معماری از دیوان اشعار حافظ استخراج گردیده و به گونهای تفسیر شدهاند تا در بردارنده مفاهیم کاربردی و معنوی عناصر معماری باشند.
هنر و معماری اسلامی
دیوان حافظ
باستان شناسی ادراکی
حس مکان
نمادپردازی
2013
06
22
45
60
https://nbsh.basu.ac.ir/article_444_eadfdf9eed7523cba80bcfbb378b116b.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
دوره ی نوسنگی در غرب چهارمحال و بختیاری؛ محوطه های نویافته ی بخش میانکوه، شهرستان اردل
علیرضا
خسروزاده
محسن
بهرامی نیا
تا پیش از سال 1387 تنها یک محوطه مربوط به دورهی نوسنگی در بخشهای غربی استان چهارمحال و بختیاری شناسایی شده بود، بنابراین آگاهی ما از چگونگی یکجانشینی و توسعهی معیشت کوچنشینی در این منطقه بسیار اندک بود[1]. طی سالهای 1387 تا 1390 طی سه فصل بخش میانکوه در جنوبغرب شهرستان اردل که از کوهستانیترین بخشهای استان چهارمحال و بختیاری است، برای نخستینبار بررسی باستانشناختی شد که نتایج قابلتوجهی دربرداشت؛ از جمله میتوان به شناسایی 600 محوطه مربوط به دورهی پارینهسنگی میانی تا دورهی قاجاریه اشاره کرد که از این تعداد شمار 9 محوطه مربوط به دورهی نوسنگی است. بیشتر محوطههای شناسایی شدهی نوسنگی در درههای سرخون و هلوسعد واقع شدهاند. همانگونه که با توجه به وضعیت طبیعی منطقه قابل پیشبینی بود، بیشتر محوطههای شناسایی شده در تمامی دورهها از نوع پراکندگی سفال بدون ارتفاع محسوس هستند. این محوطهها بر اساس ریختشناسی و مشاهدات امروزی دربارهی کوچ-نشینان منطقه، و نیز شمار اندک یافتههای سطحی آنها از نوع کوچنشینی هستند. بیشتر محوطههای شناساییشده دوره نوسنگی در درههای کوچک و بزرگ و دامنهی ارتفاعات قرار گرفتهاند و تمامی ویژگیهای ریختشناختیِ استقرارهای کوچنشینی امروزی را دارند و تنها در چند محوطه شواهدی از تداوم استقرارها دیده می-شود. با بررسی محوطههای نوسنگی مشخص میشود که تمامی آنها دورهی استقراری کوتاهی داشتهاند، به این معنا که پس از این دوره یا متروک شدهاند یا تنها برای مدت کوتاه دیگری مسکونی بودهاند. سفال نوسنگی این منطقه با اندک شباهت به سفال موشکی و جری در فارس و سفال نوسنگی خوزستان بیشترین همخوانی را با سفال قلعهرستم نشان میدهد که احتمالاً منشأ محلی دارد. در بین فرهنگهای نوسنگی قدیم جنوبغرب، سفالهای قلعهرستم I و II بیشترین شباهت را با محوطههای نوسنگی قدیم میانکوه دارند.
نوسنگی
میان کوه
موشکی
جری
قلعه رستم
2013
06
22
61
80
https://nbsh.basu.ac.ir/article_445_e27b1d75dfa801bf472660cd5612077f.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
پروژه باستان شناسی دشت مهران:
زیستگاه های دوران آغاز شهرنشینی و شهرنشینی
اردشیر
جوانمرد زاده
حجت
دارابی
طی فروردین ماه سال 1389، بررسی باستانشناسی دشت مهران با هدف بازبینی بررسیهای پیشین و بهمنظور شناسایی و ثبت محوطههای پیش از تاریخی مشهود انجام شد. پرسش و هدف اصلی از انجام بررسی، شناسایی و ارایه پراکندگی مکانی محوطههای پیش از تاریخ و بررسی و تحلیل این الگو به منظور ایجاد بستر برای مطالعات دقیق و گسترده باستانشناسی است. همانطور که انتظار میرفت، قابلیتهای پیش از تاریخی دشت بالا بود، بهطوریکه، تعداد 36 محوطه باستانی اعم از محوطه باز، پناهگاه صخرهای و تپه شناسایی و ثبت شد؛ از بین محوطههای شناسایی شده تعداد 15 محوطه مربوط به دوران پیش از تاریخ (روستانشینی تا شهرنشینی) میباشند که در این مقاله به بحث در مورد دورههای زیستگاهی این محوطهها طی دوران آغاز شهرنشینی و شهرنشینی پرداخته میشود. در مجموع میتوان6 محوطه را به دوران آغاز شهرنشینی و 9 محوطه را به دوران شهرنشینی نسبت داد. بررسیهای انجام یافته در این محوطهها حاکی از برهمکنش جوامع پیش از تاریخ دشت مهران با فرهنگهای پیش از تاریخی خوزستان، دهلران و بینالنهرین هستند. الگوی پراکندگی محوطههای شناسایی شده در دوران آغاز شهرنشینی، ظهور و وجود یک مرکز بزرگ در دشت را برای اولینبار نشان میدهد که در دوره پسین یعنی شهرنشینی به مرکزی بسیار بزرگ تبدیل می شود. از زیستگاههای شناسایی شده مدارک قوی دال بر تولید انبوه سازمانیافته و تخصصی به دست آمده است. در این نوشتار ضمن معرفی محوطههای منسوب به دوران آغاز شهرنشینی و شهرنشینی و ویژگیشان، به الگوی پراکندگی و کارکردشان نیز توجه شده است. در پایان نیز با بررسی و برآورد داشتهها، راهکارها و نقطه نظراتی برای مطالعات تکمیلی و دقیقتر آینده پیشنهاد شده است.
بررسی باستان شناسی
دشت مهران
دوران آغاز شهرنشینی
دوران شهرنشینی
الگوی استقرار
2013
06
22
81
96
https://nbsh.basu.ac.ir/article_446_494fc9a0820d2923676b713d273c6184.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
حیات اجتماعی مجموعه شهری فرح آباد ساری در عصر صفوی( از شکل گیری تا فروپاشی)
عابد
تقوی
حسن
هاشمی زرج آباد
در راستای تدابیر اقتصادی شاهان صفوی در مازندران خصوصاً عصر سلطنت شاه عباس اول (1038-996ه.ق) برخی از شهرهای مازندران با عملکرد اقتصادی ایجاد یا توسعه یافتند. شهرهای فرح آباد ساری و اشرف البلاد(بهشهر کنونی) نمونه های بارز این راهبرد اقتصادی در مناطق شرقی مازندران هستند که هریک در رونق بخشیدن کوتاه مدت فرایند تجارت، نقش موثری ایفا کردند. این پژوهش تلاش دارد تا با طرح این پرسش که عوامل موثر در شکل گیری ، گسترش و فروپاشی شهر فرح آباد شامل چه مواردی هستند؟ به نقش و اهمیت الگوهای حاکم بر روند شهرسازی صفویان در مازندران ، با مطالعه موردی بر روی شهر فرح آباد بپردازد. روش تحقیق در این نوشتار مبتنی بر رویکرد تحلیل تاریخی است. همچنین روش گردآوری اطلاعات نیز بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مطالعات میدانی باستان شناختی نگارندگان استوار است. نتایج تحقیق نشانگر این موضوع است که شهر فرح آباد در طول حیات پویای شصت ساله خود (1078-1021 هـ.ق)، سه مرحله مهم تکاملی در شهرسازی را پشت سرگذاشته است. در مراحل سه گانه یاد شده، تحولات ساختار شهری، تابع عوامل سیاسی و اقتصادی گوناگونی بوده که در مقاله به تفصیل به آن پرداخته شده است.
عصر صفوی
مازندران
شهر فرح آباد
حیات اجتماعی
2013
06
22
97
114
https://nbsh.basu.ac.ir/article_447_0155a316df888faa4c608078ae996e85.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
حمام حاج محمدرحیم قزوین و جایگاه آن در میان حمام های عمومی این شهر در دوره ی قاجار
پریوش
اکبری
حمامهای عمومی در طول دوران اسلامی از جمله عناصر مهم در شکلدهی و گسترش محلات و نمادی از آبادانی شهرها و روستاها و بسته به توان اقتصادی و پایگاه اجتماعی بانیان و نیز موقعیت آنها از وسعت و نفاست متفاوتی برخوردار بودهاند. این سازههای مهم ورای تطهیر و نظافت عملکردی بهمثابهی نهادی اجتماعی داشتهاند. بنابراین، بررسی همهجانبهی آنها میتواند یاریگر ما در درک نانوشتههای تاریخ اجتماعی و شناخت بهتر جوامع گذشتهی ایران باشد. شهر قزوین، که در دورهی قاجار از مراکز عمدهی تجارت ایران محسوب میشده و تجار معتبری در آن میزیستهاند، امروز با داشتن 25 باب حمام قدیمی برجامانده از دوره صفوی و قاجار ، که برخی با کاربری حمام هنوز دایرند، جایگاهی ویژه در مطالعات حمام داشته و میتواند بستری مناسب برای احیای فرهنگ حمام ایرانی باشد. یکی از این حمامها، حمام حاج محمدرحیم است که در افواه مردم به حمام صفا نیز موسوم بوده و هست. تاریخ احداث بنا سال 1259ق است و در زمان خود نه تنها بهترین حمام شهر قزوین، بلکه در زمرهی بهترین حمامهای ایران بوده است. بانی حمام حاج محمد حسن، برادر حاج محمدرحیم، یکی از پنج پسر حاج عبدالله تبریزی بود که در زمان فتحعلیشاه قاجار از تبریز به قزوین مهاجرت کرد ه و با پسرانش در این شهر به کار و تجارت مشغول شدند. حاج محمدحسن به علت علاقهی به برادرش حمامی را که بنا کرده بود، حاج محمدرحیم نامید. خاندان عبدالله تبریزی، که بعدها به امینی موسوم شدند، ارتباط نزدیکی با حکومت قاجار داشتند و در زمان خود از جایگاه اجتماعی و سیاسی ویژهای برخوردار بودند و تجار معتبری در میان آنان بود. این خاندان موقوفات بسیاری در قزوین داشتهاند که از جملهی آنها حمام یادشده است. به نظر میرسد که معمار آن با الهام از برخ عناصر معماری باستانی ایران و به سفارش بانی میخواسته حمامی درخور جایگاه اقتصادی و پایگاه اجتماعی وی و اعیان و رجال احداث کند.
حمام
دوران اسلامی
قاجار
قزوین
حاج محمدرحیم
خاندان امینی
2013
06
22
115
130
https://nbsh.basu.ac.ir/article_448_4ba9ae8905039c51530da707f3c08fb8.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
بررسی تاثیر جریان های فرهنگی حاکم بر شکل گیری نقوش سفال های صدر اسلام سیمره،نمونه موردی: سفال های بدون لعاب
مهسا
فیضی
نسیم
فیضی
یدالله
حیدری باباکمال
سیمره یکی از مهمترین شهرهای جنوب غرب ایران در صدر اسلام است که در قرن چهارم هجری بر اثر زلزله مهیبی ویران و از آن پس برای همیشه از منابع مکتوب رخت بر بسته است. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیای و استراتژیکی ویژهاش، همواره در سرنوشت روابط ایران و بینالنهرین در ادوار مختلف تاریخی سهیم بوده است. بررسی و تحلیل چگونگی این تأثیر و تأثرات بر اساس دادههای باستان-شناسی از جمله سفال مشخص میگردد و لزوم پژوهشی مستقل در این زمینه را طلب مینماید. به همین جهت نقوش سفالهای بدون لعاب شهر اسلامی سیمره با هدف مشخصکردن روابط فرهنگی این شهر با شهرهای اسلامی معاصر مورد مطالعه قرار گرفته است. برای دستیابی به هدف یادشده، نه تنها به منشأشناسی و مطالعه خاستگاه فرهنگی هر کدام از نقشها به صورت جداگانه پرداخته شده، بلکه طول عمر هر نقش از زمان تولد تا دوره مورد مطالعه، بررسی و از این طریق سمت و سوی فرهنگهای در حال تعامل مشخص گردیده است. علاوه بر این در مطالعهی جداگانهای ارتباط میان کاربرد سفال و نقوش نیز مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. مطالعهی انجام شده بر روی سفالهای صدر اسلام سیمره نشاندهنده ارتباط فرهنگی طولانی این منطقه با سایر مناطق همجوار است که ریشه در ادوار پیش از تاریخ دارد. مهمترین جریانهای مؤثر در این زمینه به ترتیب عبارتند از: هزارهی چهارم (دوران گسترش تجارت ایران با بینالنهرین در دوران اروک و ایجاد محوطههای اروکی در شوش و کوهستان زاگرس مرکزی)، هزاره سوم (دوره تجارت ایلام و بینالنهرین) و دوران اسلامی، که در این دوره سیمره با سامرا و شوش روابط فرهنگی گستردهای را رقم میزند که از آن میتوان به عنوان دوران شکلگیری هویت اسلامی در سیمره یاد کرد.
سیمره
سفال
نقش
ایران
بین النهرین
پیش از تاریخ
دوره ی اسلامی
2013
06
22
131
152
https://nbsh.basu.ac.ir/article_449_79b59b413239ad4f9821c5ce8f1110d3.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
پیشنهادی برای تعیین کاربری بنای چارقاپی قصرشیرین(1): بررسی تاریخی
علی
هژبری
پلان بنای چارقاپی در حاشیه شمال شرقی شهر قصرشیرین، از نوع چهارتاقی است ولی اختلافاتی با دیگر نمونه های شناخته شده دارد. مهمترین این تفاوت ها، وجود واحدهای ساختمانی در جانب شرقی بنای چهارتاق چارقاپی است. تعدای از مورخین در مورد بناهای شهر قصرشیرین (عمارت خسرو، چار قاپی) اشاراتی داشته اند. این بنا مورد توجه بسیاری از محققین قرار گرفته و آنرا به عنوان بنایی از اواخر دوره ساسانی معرفی نموده اند. اکثر پژوهشگران چهارتاق را آتشکده دانسته و برخی آنرا از مجموعه کاخی دانسته و عده ای قلیل در مورد دوره آن تردیدهایی داشته و آنرا متعلق به اوایل دوره اسلامی دانسته اند. با این وصف، مهمترین سوالی که در مورد این بنا مطرح است، دوره ساخت و نیز کاربری بناست. با توجه به معماری بنا و نیز بررسی تاریخی، به نظر می رسد مجموعه چارقاپی، کارکردی مذهبی داشته و با بررسی مسیحیت در ایران به خصوص در اواخر دوره ساسانی می توان این فرضیه را مطرح کرد که چارقاپی احتمالاً کلیسا بوده است ولی گویا هرگز به سرانجام نرسیده است.
چارقاپی
خسرو پرویز
شیرین
کلیسا
مسیحی
2013
06
22
153
172
https://nbsh.basu.ac.ir/article_450_ec67ab17438bf596db5ea1df5db0087b.pdf
پژوهش های باستان شناسی ایران
2345-5225
2345-5225
1391
2
3
بررسی شرایط سیاسی- اجتماعی بروجرد در دوره ی قاجار، با اتکا به تحلیل کتیبه های مسجد سلطانی
علیرضا
گودرزی
در دوره حکومت فتحعلیشاه قاجار در چند شهر ایران مساجدی ساخته شد که به «مسجد سلطانی» معروف شدند. یکی از این مساجد در شهر بروجرد قرار دارد که در عصر قاجار، جایگزین مسجد جامع گشته و تبدیل به مهمترین بنای شهر شد. این مسجد ارتباط تنگاتنگی با بازار دارد بطوریکه سه ورودی آن به بازار متصل می شوند. از مهمترین ویژگی های این مسجد تعداد زیاد کتیبه های ایجاد شده بر سنگ، گچ، کاشی و چوب است که در بررسی انجام شده توسط نگارنده، 19 نمونه شناسایی، مطالعه و مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج حاصل از این مطالعات نشان داد که هفت مورد از این کتیبه ها اطلاعات جامعی از بروجرد و من جمله کشمکش های مسلمانان و اقلیت های ساکن در این شهر را منعکس می کنند. همچنین دو مورد از کتیبه ها در ارتباط با کاربری دیگر بنا بعنوان مدرسه ی علمیه، و نیز چهار مورد تاریخ صحیح ساخت بنا را در سال 1209ه.ق را مشخص می سازند. بقیه کتیبه ها در ارتباط با موضوعات مختلفی از قبیل تعمیر بنا در سال های93-1291 ه.ق، مدح و ستایش ائمه اطهار و اهمیت جایگاه مسجد در رستگاری مومنین تحریر گشته اند.
شهر بروجرد
عصر قاجار
مسجد سلطانی
کتیبه
اوضاع سیاسی- اجتماعی
2013
06
22
173
191
https://nbsh.basu.ac.ir/article_451_65fbd94eca46cb316c82b414392f5fb1.pdf