تپه ی پشت فرودگاه؛استقراری نیمه یکجانشینِ فصلی از دوره ی نوسنگی جدید در کرانه ی شرقی زاگرس مرکزی - دشت ملایر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه محقق‌اردبیلی

2 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

3 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه محقق‌اردبیلی

4 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

دشت‌های میان‌کوهی دامنه‌‌های مختلف رشته کوه الوند، و به‌طور اخص -پسکرانه‌های دشت ملایر-؛ از مستعدترین مناطق شرق زاگرس‌مرکزی‌ست که همواره مورد توجه جوامع مختلف انسانی بوده و از پتانسیل بالایی جهت مکان‌گزینی زیستگاه‌ها و استقرارگاه‌های جوامع اولیه برخوردار بوده است. برخلاف سایر نواحی زاگرس‌مرکزی که مطالعات باستان‌شناسی بیشتری در آن صورت‌گرفته، دشت ملایر از این حیث ناشناخته‌تر است؛ بنابراین، پروژه‌ی کاوش باستان‌شناختی تپه‌ی «پشت فرودگاه»، برای نخستین‌بار با اهداف و ضرورتِ بررسی و آشکار‌سازی تحولات نوسنگی جدید این حوزه صورت‌پذیرفت. این تپه، یکی از محوطه‌های‌ست که با نهشته‌های ضخیم خاکستر، انواع سفال خشن پوک و منقوش، حجم زیاد استخوان‌های بزسانان و هم‌چنین تعداد زیاد سردوک، استقراری نیمه‌یکجانشین فصلی از نوسنگی جدید را نمایان ساخته است. در پژوهش پیشِ‌رو، ضمن بررسی الگوی معیشت جوامع ساکن در این محوطه؛ در پی پاسخ به پرسشِ -عللِ حضور فصلی جوامع کوچ‌رو با الگوی معیشت رمه‌داری نوسنگی جدید در دشت ملایر و چگونگی (مبدأ و مقصد) حرکت آنان(؟)-، مورد بحث و تحلیل قرار خواهد گرفت. (که) با فرضِ، وجود «راه‌ایل‌ها»، «مراتع غنی» و «منابع آبی» دشت ملایر در حوضه‌ی رودخانه‌ی حرم‌رود، در مسیر کریدورهای مناطق هم‌جوار در دشت‌های میان‌کوهی کرمانشاه و لرستان، قابلیت طرح می‌یابد. روش پژوهش، مبتنی‌بر روش تاریخی-تحلیلی با رویکرد مطالعاتِ میدانی از نتایجِ حاصله‌ی کاوش تپه‌ی پشت فرودگاه و مبتنی‌بر نظریات راجع‌به جوامع نیمه‌یکجانشین خواهد بود. نتایج پژوهش از دو منظر قابل بحث هستند؛ نخست، «مراتع و آب غنی» که دشت ملایر از این منظر مساعد و در نحوه‌ی حضور و گسترش استقرارها اثرگذار بوده است؛ دوم، «راه‌ها» (راه‌ایل‌ها) که دشت ملایر به‌عنوان کریدور مواصلاتی محوطه‌های نوسنگی جدید و جوامع کوچ‌رو در نواحی هم‌جوار خود بوده که تأثیر بسزایی در شکل‌یابی و مکان‌گزینی محوطه‌ها داشته است؛ به‌نحوی که استقرارهای نوسنگی جدید دشت ملایر در حوضه‌ی رودخانه‌ی حرم‌رود و راه‌های ارتباطی به‌صورت خطی و خوشه‌ای شکل‌گرفته‌اند، که چنین کُنش و رویکردی برگرفته از رفتارهای محیطیِ جوامعِ نیمه‌یکجانشین بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Poshteh-Forodgah Tepe the Semi-Unilateral Establishment of a Late Neolithic Period in the Eastern Coast of Central Zagros, Plain Malayer

نویسندگان [English]

  • khalilollah beikmohammady 1
  • Reza Rezaloo 2
  • Behrooz Afkhami 3
  • Ardeshir Javanmardzadeh 4
1 Ph. D. Candidate in Archaeology, University of Mohaghegh-h Ardabili- Ardabil
2 Associate Professor, Department of Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili
3 Assistant Professor, Department of Archeology, University of Mohagheg Ardbilli
4 Assistant Professor, Department of Archeology, University of Mohagheg Ardbilli
چکیده [English]

Of The mountainous plain of the Alvand mountain range are typically the Malayer plain cloth of the most susceptible areas of the central Zagros region which has always been of interest to various human communities and has a high potential locating habitats and settlements in the early societies. Unlike other areas of the central Zagros, where more archeological studies are carried out, the Malayer plain is more unknown in this regard; so, the archaeological excavation project ‘’Poshteh-Forodgah” Tepe, for the first time aimed to investigate and reveal the Late Neolithic developments of this areas were carried out. The site, one of the areas that has thick ashy deposits, coarse painted pottery and large amount of bones have reveal a seasonal settlement of the Late Neolithic season. Here, while studying the living pattern of communities of this area; following the answer to the question of the causes of the current presence of the nomadic communities with the Late Neolithic herding subsistence in Malayer plain and how (their origin and destination) they move? -have discussed and analyzed. Assuming the existence of ‘’Roadside’’, ‘’Rich Meadows’’ and ‘’Water Resources’’ of Malayer plain in the watershed of the Haram rood, in the adjacent regions of the plains between Kermanshah and Lurestan, is possible. Research method is based on the historical – analytical method, with the field study approach, the results of the exploration of the Poshteh-Forodgah Tepe is based on the ideas of pastoral communities. The results of the research are from two perspectives: first, ‘’range land and water’’ which the Malayer plain was beneficial in terms of the presence of expansion of settlements; second, the ‘’roads’’ (roads teads) which the Malayer plain has had as Late Neolithic sites and communities in its neighboring areas, which has had a significant impact on the shaping and location of the sites; so that, the Late Neolithic settlements of Malayer plain in the river and communication paths are formed linear and clustery; this approach was taken from the environmental behaviors of single-person communities. Due to the lack of archaeological evidence from the exploration province and the Malayer plain from the Neolithic period, it seems that exploring the site seems to provide a more comprehensive perspective on how is the cultural, social, economic changes, and exchanges and the growth and spread the cultures of the Neolithic period has illuminated the southern slopes of the Alvand mountains on the eastern coast of the eastern Central Zagros; because the type behind the Poshteh-Forodgah in the west of Malayer plain, as a point connecting the northern and southern regions, in the Samen valley, passing by the mount Alamdar, the Nahavand corridor to Boraujerd, and then passing through the plain of the Nileh-e-Nahavand in the north, Gamasin river from the Pirouzan and  its neighbor to the historical monument to Kermanshah. It should also be noted that the watershed basin of the shrine river and then the Gamasiab basin played a significant role in the movement and migration of the tribes and the cultural disturbances of the eastern part of the Central Zagros during the late Neolithic period which are mainly related to the nomadic way of life; because at least, archaeological studies have been carried out in the types of Goran, se Gabi, Sarab, Qala-Gap, Siahbid, Chogamaran, Ravahul and Deh-Haji, as well as the type behind the Poshteh-Forodgah have somewhat proven this point. It can be assumed that during the late Neolithic period of this cultural region (Central Zagros) there has been a change in the type of formation of its own settlement patterns, so that its societies are looking for intact pastures, a new type of life and subsistence strategy have taken the most adaptation to life based on nomadism and animal husbandry.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Late Neolithic
  • One-sided Communities
  • Malayer Plain
  • Poshteh-Forodgah Tepe
  • Cultural Findings

مراجع

- اذکائی (سپیتمان)، پرویز، 1389، ماتیکان تاریخی (پنجاه گفتار درباره‌ی مسائل تاریخی)، جلد  1، نشر مادستان، همدان.
- امان‌اللهی بهاروند، سکندر، 1360، کوچ‌نشینی در ایران: پژوهشی درباره‌ی عشایر و ایلات، تهران: چاپ اول، انتشارات بنگاه ترجمه.
- امان‌اللهی بهاروند، سکندر، 1383، «زوال کوچ‌نشینی در ایران: یکجانشینی ایلات و عشایر»، فصلنامه‌ی مطالعات ملی، سال 5، شماره‌ی  1، صص: 100-130.
- آقامحمدی، مهدی، شرفی، حسین، 1390، تحلیل بر پراکندگی جغرافیایی ایلات و عشایر استان همدان، با مقدمه‌ی عبدالرضا رکن‌الدین افتخاری، تهران: نشر قومس، چاپ اول.
- باباپیری، جواد، 1384، «گزارش لایه‌نگاری و تعیین حریم تپه‌پری ملایر»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان، پاییز (منتشر نشده).
- بختیاری، ذبیح‌الله، 1387، بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی بخش سامن ملایر: جلد 1 و 2، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان، پاییز (منتشر نشده).
- بختیاری، ذبیح‌الله، بیرانوند، مسعود، و رنجبران، محمدرحیم، 1393، «شرحی کوتاه بر نویافته‌های نخستین جوامع روستانشینی آغازین (نوسنگی جدید) دشت ملایر (با محوریت مطالعه‌ی سفالینه‌های حاصل از بررسی و شناسایی سطحی بخش سامن)»، در: مجموعه مقالات همایش باستان‌شناسی ملایر (در پاسداشت مهندس ابراهیم حیدری)/ گردآورنده: علی خاکسار، اسماعیل رحمانی، برگزارکننده سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌‌دستی و گردشگری استان همدان، صص: 185-197.
- برنبک، راینهارد، و پولاک، سوزان، 1380، «گزارشی کوتاه درباره‌ی محوطه‌ی باستانی ده‌حاجی در دشت بروجرد، ترجمه‌ی کامیار عبدی، باستان‌شناسی و تاریخ، سال پانزدهم، شماره‌ی اول و دوم، پاییز و زمستان 1379، بهار و تابستان 1380، صص: 50-45.
- بهرامی، محمد، و سبزی، موسی، و نیکزاد، میثم، 1391، «معرفی سه محوطه‌ی جدید نوسنگی در پیشکوه لرستان»، مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، شماره‌های 6 و 7، 91-1390، صص: 43-38.
- بهرامی، محمد، و فاضلی‌نشلی، حسن، 1395، «مروری بر وضعیت باستان‌شناسی دره‌ی خرم‌آباد در دوره‌ی نوسنگی و مس‌وسنگ»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده‌ی ‌هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره‌ی 10، دوره‌ی ششم، بهار و تابستان، صص: 27-46.
- بیک‌محمدی، خلیل‌الله، 1396، «گزارش کاوش و گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم تپه‌ی پشت فرودگاه شهرستان ملایر»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان (منتشر نشده).
- بیگ‌محمدپور، مهدی، 1384 «بررسی و شناسایی محوطه‌های باستانی دشت اسلام‌آباد»، اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کرمانشاه (منتشر نشده).
- جانجان. محسن، 1391، گزارش بررسی و ثبت آثار شهرستان ملایر بخش زند و مرکزی: آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، جلد 1 و 2 (منتشر نشده).
- جعفری، احمد، 1385، «جاذبه‌های گردشگری روستایی شهرستان ملایر با تأکید بر بخش زند»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه ملایر (منتشر نشده).
- خاکسار، علی، 1385، «گزارش نهایی کاوش‌های لایه‌نگاری تپه‌ی باستانی گوراب (ملایر)»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان، پاییز (منتشر نشده).
- رزمپوش، عباس، 1388، «گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان اسلام‌آباد غرب، فصل دوم: دهستان حسن‌آباد»، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه (منتشر نشده).
- رزمپوش، عباس، 1390، «گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان اسلام‌آباد غرب، فصل سوم: بازنگری دشت‌های جنوبی شهرستان در محدوده‌ی دهستان‌های حمیل، هرسم و منصوری»، ادار‌ه کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه (منتشر نشده).
- رزم‌پوش، عباس، رضالو، رضا، صالحی، هوشیار، و ایراندوست، هاجر، 1396، «تحلیل زیستگاهی استقرارهای دوران روستانشینی مطالعه‌ی موردی: دشت زیبری در زاگرس‌مرکزی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده‌ی هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره‌ی 15، دوره‌ی هفتم، تابستان، صص: 146-127.
- رضوانی، حسن، 1386الف، «کاوش نجات‌بخشی پاتپه‌ی ملایر و محوطه‌های پیرامونی»، فصل اول، تهران: پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- رضوانی، حسن، 1386ب، «بررسی محدوده‌ی سد کلان ملایر»، تهران، پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- رفیع‌فر، جلال‌الدین، و قربانی، حمیدرضا، 1385، «از کوچندگی تا یکجانشینی؛ رویکرد باستان‌مردم‌شناختی برخاستگاه خانه و استراتژی معیشتی در دوره‌ی نوسنگی»، نامه‌ی انسان‌شناسی، سال پنجم، شماره‌ی 9، صص: 84-116.
- روستایی، کوروش، ۱۳۸۶، «گزارش گمانه‌زنی در محوطه‌ی شط‌غیله، سد کلان ملایر»، گزارش کاوش‌های نجات بخشی پاتپه‌ی ملایر و محوطه‌های پیرامونی به‌سرپرستی: حسن رضوانی، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- روستایی، کوروش، و آزادی، احمد، 1396، «روابط فرهنگی زاگرس‌مرکزی و فلات‌مرکزی در هزاره‌ی چهارم ق.م.: شواهدی از محوطه‌ی شَط‌غیلَه، ملایر»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده‌ی هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره‌ی 14، دوره‌ی هفتم، پاییز، صص: ‌58-39.
- سراقی، نعمت‌الله، 1386، «کوچ و کوچ‌نشینی در شهرستان نهاوند»، مجله‌ی فرهنگان (نهاوند)، شماره‌ی پیاپی 31 و 32، بهار و تابستان، صص: 107-122.
- طلایی، حسن، و نوراللهی، علی، و فیروزمندی‌، بهمن، 1393، «قوم‌باستان‌شناسی کوچ‌نشینی و ایل‌راه‌های غرب زاگرس‌مرکزی»، مجله‌ی جامعه‌شناسی تاریخ، دوره‌ی 6، شماره‌ی 2، پاییز و زمستان، صص: 163-194.
- عبدالهی، مصطفی و سرداری‌زارچی، علیرضا، 1390، «گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناسی تپه‌ی قلاگپ، ازنا»، پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی، تهران (منتشر نشده).
- عبدالهی، مصطفی، و سرداری‌زارچی،‌ علیرضا، 1392، «شرق زاگرس‌مرکزی در دوره‌ی نوسنگی براساس کاوش‌های باستان‌شناسی تپه‌ی ‌قلاگپ»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده‌ی هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره 4، دوره‌ی سوم، بهار و تابستان، صص: 117-138.
- عبدالهی، مصطفی، و نیکنامی، کمال‌الدین، و حصاری، مرتضی، و سرداری‌زارچی،‌ علیرضا، 1393، «روستانشینی و تغییرات فرهنگی جوامع شرق زاگرس‌مرکزی: کاوش باستان‌شناختی تپه‌ی قلاگپ»، مجله‌ی مطالعات باستان‌شناسی، دوره‌ی 7، شماره‌ی 1، بهار و تابستان، صص: 86-67.
- کبیری، احمد. 1353، «گزارش بررسی و پرونده‌ی ثبتی گوراب»، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان (منتشر نشده).
- اداره‌ی آب منطقه استان همدان، 1393، گزارش فصل ششم: رودخانه‌ها.
- گودرزی، علیرضا، 1389، دانشنامه‌ی ملایر، پژوهشی گسترده در نام‌جاهای شهرستان ملایر، چاپ اول، انتشارات کبریا.
- محمدی‌قصریان، سیروان، 1391، «نیروی اعداد، رشد جمعیت در منطقه‌ی بیستون طی دوره‌ی نوسنگی و اوایل دوره‌ی مس‌وسنگ (1000 تا 4200 ق.م.)»، مجله‌ی پژوهش‌های مدرس، سال 4، شماره‌ی 8، صص: 34-46.
- معصومی، غلامرضا، 1383، تاریخچه‌ی علم باستان‌شناسی، چاپ اول، تهران: سمت.
- نظری‌ارشد، رضا. 1386، «بررسی و شناسایی شهرستان ملایر، بخش مرکزی و جوکار»، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان (منتشر نشده).
- هول، فرانک، 1352، دوره‌ی پیش‌ازتاریخ در جنوب‌غربی ایران-لرستان، ترجمه‌ی سکندر امان‌اللهی بهاروند، انتشارات اداره‌ی فرهنگ و هنر استان لرستان، خرم‌آباد.
 
- Abdi, K., 2002, “Strategies of Herding: Pastoralism in the Middle Chalcolithic Period of the West Central Zagros Mountains”, Ph.D. Thesis, Department of Anthropology, University of Michigan.
- Alizadeh, A.s, 2009, “Prehistoric Mobile Pastoralists, in: South-Central and Southwestern Iran”, In: Nomads, Tribes & State in Ancient Near-East. Edited by: Jeffrey Szuchman, Pp. 129-145. 
- Braidwood, R. J., 1960, “Seeking the World’s First Farmers in Persian Kurdistan: A Full-Scale Investigation of Prehistoric Sites near Kermanshah”, The Illustrated London News (Oct. 22): 695-687.
- Ghirshman, R. & Contenau, G., 1935, “Rapport Préliminairesur Les Fouilles De Tépé-Giyan”, Prèsnéhavend (Perse) Première Campagne, Syria, T. 14, Fasc. 1, Pp. 1-11.
- Hearinck, E. & Overlaet, B., 2006, Bani Surmah. An Early Bronze Age Graveyard in Pusht-I Kuh, Luristan (Luristan Excavation Documents VI), Acta Iranica XLIII, Leuven.
- Hearinck, E. & Overlaet, B., 2008, The Kalleh Nisar Bronze Age Graveyard in Pusht-I Kuh, Luristan (Luristan Excavation Documents VII), Acta Iranica XLVI, Leuven.
-  Hole, F., 1974, “Tepe Tula’i, an Early Campsite in Khuzistan, Iran”, Paleorient 2: 219.
- Hole, F., 1978, “pastoral nomadism in western in western Iran”, In: exploration in Ethnoarchaeology, (ed.) by Richard A. Gould, Pp. 127-67, School of American Research Advanced Seminar Series. Albuquerque: University of New Mexico press.
- Hole, F., 1987, “Archaeology of village Period”, In: Archaeology of western Iron, (ed.) Hole, F. Smithsonian Institution press, Washington, DC, Pp. 29-78.
- Hole, F., 1994, “Interregional Aspects of Khuzestan Aceramic – Early Pottery Neolithic Sequence” (Synthesis Contribution), In: H. G. Gebel and S. K. Kozlowski (eds), The Iranian world: essays on Iranian art and archaeology presented to Ezat Ollah Neghban. Tehran: 13-27.
- Hole, F., 2004, “Neolithic Age in Iran”, In: Encyclopedia Iranica, E, Yarshter (ed.) Costa Mesa, California: Mazda Publishers. 
- Howell, R., 1979, “Survey of Excavations in Iran: “Survey of the Malayer Plain David Stronach (1978)”, Journal of the British Institute of Persian Studies, Iran (Journal of Persian Studies), Vol. 17, Pp. 143-159.
- Levine, L. D., 1974, “Archaeological investigations in the Mahidasht, western Iran”, Pal´eorient 2: 487–490.
- Levine, L. D., & McDonald, M. A., 1977, “The Neolithic and Chalcolithic periods in the Mahidasht”, Iran 15: 39–50.
- Levine, L. D., & Young, Jr., T. C., 1987, “A summary of the ceramic assemblages of the Central Western Zagros from the Middle Neolithic to the late third millennium B.C.”, In: Pr´ehistoire de la M´esopotamie: La M´esopotamie pr´ehistorique et l’exploration r´ecente du Djebel Hamrin, E´ ditions de la Centre National de la Recherche Scientifique, Paris, pp. 15–53.
-  Levine, L. D., 1976, “Survey in the Province of Kermanshah, 1975: Mahidasht in the Prehistoric and early Historic Periods”, In: F. Bgherzadeh (ed), Proceeding of the 4th Annual Symposium on Archaeological Research in Iran, Tehran: 284-279.
- McDonald, M. M. A., 1979, “An examination of mid-Holocene settlement pattern in the Central Zagros region of western Iran”, Ph.D. Dissertation, Department of Anthropology, University of Toronto.
- Mortensen, P., 1963, “Early villag-farming occupation”, In: Jorgen Meldgaard et al., excavations at Tape Guran Luristan, acta archeological.
- Mortensen, P., 1974, “A Survey of Prehistoric Settlement in Northern Luristan”, Acta Archaeologica 45: 1-47.
- Pullar, J., 1990, Tepe Abdul Hosein. A Neolithic Site in Western Iran, Excavations 1978, (BAR International Series 563). Oxford: BAR.
- Smith, P. E. L., 1967, “Ghar-i- Khar and Ganj-Dareh”, Iran, Vol V. Pp. 138-139.
- Stronach, D., 1969, “Excavation at tepe nush-I jan”, Iran, vol. VII.
- Vanden Berghe, L., 1975a, “Foullies au Luristanla Nécropole de Dum Gar Parchineh”. In: Bagherzadeh (ed.) Proceedings of the 4th Annual Symposium on Archaeological Research in Iran, Tehran: 45-62.
- Vanden Berghe, L., 1975b. “la Nécropole de Dum Gar Parchineh”. Archeologia LXXIX: 46-61.
- Smith, E. L., & Young, Jr., T. C., 1983, “The Force of Numbers: Population Pressure in the Central Western Zagros”, In: T. C. Young, P. E. L. Smith & P. Morthensen, )ed.), The Hilly Flanks and Beyond: Essays on the prehistory of south western Asia, 141-61. Studies in Ancient Oriental Civilization No. 36. Oriental Institute, University of Chicago.
پژوهش های باستان شناسی ایران
دوره 8، شماره 16 - شماره پیاپی 16
اردیبهشت 1397
صفحه 63-82

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار