شناسایی و مطالعة پراکنش فرهنگ های دشت رودبار جنوب، حوزة فرهنگی هلیل‌رود (از دوره ی مس و سنگ تا دوره ی اسلامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان

چکیده

دشت رودبار جنوب در جنوب‌شرقی حوزه‌ی فرهنگی هلیل‌رود و در جنوب‌شرق ایران واقع‌شده است؛ این منطقه به‌واسطه‌ی شرایط زیست‌محیطی مناسب ازجمله آب دائم هلیل‌رود و دشت وسیع و حاصلخیز، از گذشته دارای قابلیت‌های فراوان برای زندگی اجتماعات انسانی بوده است.این تحقیق برپایه‌ی سؤالاتی راجع‌به الگو و نحوه‌ی پراکنش و گونه‌های مختلف استقرارها در دوره‌های مختلف، عوامل تأثیرگذار بر این الگو و برهم‌کنش‌های فرهنگی با دیگر مناطق هم‌جوار؛ و با فرضیاتی ازجمله تأثیرگذاری هلیل‌رود و شرایط طبیعی دشت و مناطق کوهستانی بر نحوه‌ی پراکنش و اندازه‌ی محوطه‌ها و برهم‌کنش‌های متقابل با مناطق پیرامون و باهدف آگاهی از وضعیت استقرارها و برهم‌کنش‌های این منطقه با سایر بخش‌های حوزه‌ی هلیل‌رود و شناسایی نحوه‌ی پراکنش فرهنگ‌های منطقه در طی دوره‌های مختلف انجام‌شده است. روش تحقیق میدانی و اسنادی بوده است. بررسی‌ها در محدوده‌ای به وسعت بیش از 6000 کیلومترمربع انجام و حاصل آن شناسایی 279 محوطه مربوط‌ به دوره‌های مختلف است؛ این محوطه‌ها به‌لحاظ ماهیت و ریخت‌شناسی در پنج گروه کلی جای می‌گیرند: 1- تپه‌ها و محوطه‌های استقراری، 2- گورستان‌ها، 3- قلعه‌ها، 4- آسیاب‌های آبی، 5- نقوش صخره‌ای. محوطه‌های یادشده براساس گاهنگاری‌های نسبی انجام‌شده به دوره‌های مختلف نسبت داده شده‌اند؛ از این میان 97 محوطه دربردارنده‌ی آثار دوره‌ی پیش‌ازتاریخی، 145 محوطه دوره‌ی تاریخی و 48 محوطه دوره‌ی اسلامی است. براساس بررسی‌های انجام‌شده قدمت کهن‌ترین استقرارهای شناسایی‌شده در حوزه‌ی رودبار جنوب به دوره‌ی مس‌وسنگ می‌رسد، شناسایی محوطه‌هایی از دوره‌‌های مفرغ، تاریخی و اسلامی، نشان‌دهنده‌ی توالی استقرارها در این منطقه است. الگوی پراکنش محوطه‌های واقع‌در دشت و مناطق کوهپایه‌ای اطراف بیشتر الگویی خوشه‌ای است؛ باتوجه به شواهد موجود ازجمله موقعیت مکانی، وسعت، میزان و تراکم آثار سطحی محوطه‌ها می‌توان آن‌ها را به استقرارهای دائم یا موقت نسبت داد. این مقاله تلاش می‌کند ضمن معرفی گونه‌های مختلف استقرارها در حوزه‌ی رودبار جنوب، چشم‌اندازی کلی از گذشته‌ی این منطقه ارائه کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Identifying and Studying the Cultural Distribution of Southern Roudbar Plain, Halil Roud Cultural Area from the Chalcolithic to Islamic Period

نویسنده [English]

  • ali daneshi
cultural heritage handicrafts and tourism organization
چکیده [English]

The southern Rudbar plain is located in the southeast of the Halilrud cultural area southeastern Iran; this region has been many potentials for human communities due to suitable environmental conditions, including permanent water of the Halilrud, and a vast and fertile plain. Archaeological research in this area has been very low, this research has been done on the basis of questions about the pattern of distribution and different types of settlements in different period, factors effecting on this pattern and cultural interations with other adjacent areaes and hypothesises including impact of Halilroud and natural conditions of Rudbar plain and mountainous areas on way of distribution and the size of the sites. The purpose of these surveys is to recognizance the settlements status and interations of this area with other parts of Halilroud area and identify the way of cultures distribution over time. The research methodology was field survey and documenting the sites. These surveys cover an area of more than 6,000 square kilometers, resulting in the identification of 279 sites of various periods; these sites, in terms of nature and morphology, fall into five general categories: 1- tell sites and ancient areas 2- cemeteries 3- castles 4- water mills 5- rock carvings. These sites are attributed to different periods based on relative chronology: 95 of them include Prehistoric sites, 145 Historical sites, and 50 Islamic period sites. According to the surveys, the earliest settlements found the area dates back to the Chalcolithic period; identifying settlements of the bronze age, historical and islamic periods, indicates the sequence of settlements of region. The distribution patterns of sites, which are formed along Hailirud banks, the slopes and the subtropical and intermediate mountains, show a cluster pattern; according to available evidence such as the location, extent, and density of the surface effects of the sites, they can be attributed to permanent or seasonal settlements. This paper tries to present meanwhile introducing the settlements of different periods the general perspective of the past cultural changes in this region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Archaeological survey
  • Southern Rudbar Plain
  • Distribution Pattern
  • Cultural Area of Halilroud
- انجم‌روز، سلمان، و دانشی، علی، 1395، «معرفی و تبیین ماهیّت نویافته‌های معماری سنگ‌چین در جنوب‌شرقی ایران؛ بررسی شواهدی از مناطق کوهپایه‌ای جیرفت و حوزه‌ی هلیل‌رود»، پیام باستان‌شناس، سال دوازدهم، شماره‌ی بیست و چهارم، صص: 37-48.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم (به: کوشش)؛ 2535، تاریخ شاهی قراختاییان، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- محمد ابن ابراهیم، 1343، سلجوقیان و غز در کرمان، تصحیح: باستانی پاریزی، تهران: انتشارات طهوری.
- جغرافیای استان کرمان، 1387، وزارت آموزش و پرورش، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، تهران، چاپ نهم.
- چوبک، حمیده، 1383، «تسلسل فرهنگی جازموریان- شهر قدیم جیرفت»، رساله‌ی دکترای رشته‌ی باستان‌شناسی، به‌راهنمایی: محمدیوسف کیانی، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
- چوبک، حمیده، 1384، «گزارش سومین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی شهر دقیانوس- شهر کهن جیرفت»، جلد دوم، بایگانی سازمان میراث‌فرهنگی کرمان و پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
- چوبک، حمیده، 1391. «سفالینه‌های دوران اسلامی - شهر کهن جیرفت»، مجله‌ی مطالعات باستان‌شناسی، دوره‌ی 4، شماره‌ی 1، بهار و تابستان، صص: 112-83.
- دانشی، علی، 1388، «بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان جیرفت، حوزه‌ی ساردوئیه و دلفارد (فصل دوم)»، بایگانی سازمان میراث‌فرهنگی کرمان و پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
- دانشی، علی، 1391، «بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان رودبار جنوب (فصل دوم)»، بایگانی سازمان میراث‌فرهنگی کرمان و پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
- دانشی، علی، 1395، «تحلیل الگوی استقراری محوطه‌های مس‌وسنگ دشت رودبار جنوب، حوزه‌ی فرهنگی هلیل‌رود»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ ارشد‌ رشته‌ی باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه جیرفت (منتشر نشده).
- دهقانی، ولی‌الله، 1382، «گزارش بررسی شهرستان کهنوج، بخش رودبار جنوب»، بایگانی سازمان میراث‌فرهنگی کرمان و پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
- سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1384، فرهنگ جغرافیائی آبادی‌های استان کرمان- شهرستان کهنوج، جلد یازدهم، انتشارات سازمان جغرافیائی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
- سیدسجادی، سید منصور، 1370، «معرفی دو گونه‌ی سفال جدید از منطقه‌ی کرمان»، مجله‌ی باستان‌شناسی و تاریخ، سال پنجم، شماره‌ی دوم، صص: 51-38.
- سیدسجادی، سید منصور 1374، هشت گفتار باستان‌شناسی و تاریخ بلوچستان، سازمان میراث‌فرهنگی کشور، تهران، چاپ اول،
- شهسواری، میثم، 1388، «بررسی روشمند باستان‌شناختی تپه‌ی باستانی تمب‌خرگ واقع‌در شهرستان رودبار جنوب، استان کرمان»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌‌ارشد‌ رشته‌ی باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).
- صفا، عزیزالله، 1373، تاریخ جیرفت و کهنوج، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
- علیدادی‌سلیمانی، نادر، 1383، «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان جیرفت (حوزه ساردوئیه)»، فصل اول، بایگانی سازمان میراث‌فرهنگی کرمان و پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
- علیدادی‌سلیمانی، نادر، ۱۳۸۸، «شناسایی و تحلیل الگوهای استقراری پیش‌ازتاریخ دشت اسفندقه جیرفت، دوره‌ی نوسنگی تا پایان عصر مفرغ»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- علیزاده، عباس، 1373، «اهمیت شناخت روش‌های بررسی در باستان‌شناسی»، مجله‌ی باستان‌شناسی و تاریخ‌، سال نهم، شماره‌ی یکم، صص: 8-2.
- علیزاده، عباس، 1386، تئوری و عمل در باستان‌شناسی، چاپ سوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی-سازمان میراث‌فرهنگی (پژوهشگاه).
- لمبرگ کارلووسکی، سی. سی، و وایت، توماس بیل، 1388، آغاز و شکوفایی فرهنگ و تمدن در جنوب‌شرق ایران، جلد اول، غلامعلی شاملو، به‌کوشش: محمدرضا میری، تهران: اداره کل روابط عمومی، امور فرهنگی و اجتماعی اداره برنامه‌ریزی نشر.
- مجیدزاده، یوسف، 1368، آغاز شهرنشینی در ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- مجیدزاده، یوسف، و سرلک، سیامک، 1381. حفریات باستان‌شناسی فراگیر در کناره‌ی هلیل‌رود، کرمان: اداره کل میراث‌فرهنگی استان کرمان.
- ملاصالحی، حکمت الله، شفیعی، مژگان، فیروزمندی شیره جینی، بهمن، علیدادی سلیمانی، نادر، و اسکندری، نصیر، 1393، «خواجه عسکر: گورستانی از هزاره‌ی چهارم قبل‌ازمیلاد در جنوب‌شرق ایران از داده‌های مشهود تا بوده‌های مفقود»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی چهارم، شماره‌ی 6، بهار و تابستان، صص: 64-47.
- ملک‌شهمیرزادی، صادق، 1382، ایران در پیش‌ازتاریخ، باستان‌شناسی ایران از آغاز تا سپیده‌دم شهرنشینی، چاپ دوم، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- معصومی، غلامرضا، 1383، تاریخچه‌ی علم باستان‌شناسی، تهران: انتشارات سمت.
- هاشمی‌زرج‌آباد، حسن، شیرازی، روح‌الله، فرزین، سامان، ظهوریان، مریم، 1393، «نویافته‌هایی از تدفین‌های سنگی در مکران ایران (شهرستان‌های نیک شهر و چابهار) »، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی هفتم، دوره‌ی چهارم، پاییز و زمستان، صص: 112-95
 
- Alidadi Soleimani, N., Shafiee, M., Eskandari, N. & Mola Salehi,  H., 2016, “Khaje Askar: A4th Milenium B.C. Cemetrry in Bam, southeastern Iran”, Iranica Antiqua, Vol. LI.
- Caldwell, J. R., 1967, “Excavations at Tal-i Iblis, Illinois State Museum”, Preliminary Reports, No.9.
- De Cardi, B., 1970. “Excavations at Bampur, a Third Millenium Settlment in Persian Baluchistan, 1966”. Anthropological papers of the American Museum of Natural History, Vol. 51: PART 3.
- Feinman, G. M., 2015, “Settlement and Landscape Archaeology”, International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences, Second Edition, Editor-in-Chief: James D. Wright, 654–658.
- Joseph. R. C., 1967. “Investigations at Tal-i- Iblis”, Illinois State Museum Preliminary Reports, No.9
- Lamberg-Karlovsky, C. C. & Humphries, J., 1967, “The Cairn Burial in Southeastern Iran”, East and West 18: 257-269.
- Stein, A., 1937, Archaeological Reconnaissance in North Western India and South Eastern Iran, London.
- Vidale, M. & Desset, F., 2013, Mahtoutabad (KSS, Jiroft). “Preliminary Evidence of Occupation of a Halil Rud Site in the early 4th Millennium BC”, In C. Petrie (ed.) Ancient Iran and Its Neighbours: Local Developments and Long-range Interactions in the 4th Millennium B.C. The British Institute of Persian Studies, Archaeological Monographs Series III, Pp 233-252.