بررسی تاریخی و باستان شناختی قلعه کهنه ی کرمانشاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا.

2 دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا.

چکیده

شهر کرمانشاه یکی از مراکز جمعیتی غرب ایران است، این شهر در حاشیه‌ی مرزهای طبیعی فلات ایران و بر روی یکی از بزرگ‌ترین دشت‌های زاگرس‌مرکزی شکل گرفته و از دوره‌ی پارینه‌سنگی تا به امروز مورد توجه جوامع انسانی بوده است. موقعیت جغرافیایی و قرارگیری در مرزهای طبیعی و سیاسی سبب اهمیت نظامی منطقه شده است. این موضوع از عصر صفوی و در پی چالش‌های ایران و عثمانی، افزایش و با تثبیت مرزهای غربی، تا امروز ادامه یافته است. مدارک تاریخی نشان می‌دهد که در عصر افشاریه قلعه‌ی وسیعی در این منطقه تأسیس و کرمانشاه به یکی از مراکز نظامی نادرشاه تبدیل شد. این قلعه که پس از شکل‌گیری شهر جدید در اواخر زندیه و توسعه‌ی آن در عصر قاجار، با نام «قلعه‌کهنه» از آن یاد می‌شود، در دشت ساخته شده و از نقشه‌ی موسوم به «ستاره‌ای» در طراحی و ساخت آن استفاده شده است؛ این نقشه با نمونه‌های اروپایی قابل مقایسه است. قلعه‌کهنه در زمان تشکیل حکومت زندیه تخریب شده و پس از آن، درپی تغییرات بستر رودخانه‌ی قره‌سو و گسترش فضای شهری کاملاً از بین رفته است. مسأله‌ی اصلی این نوشتار بررسی این اثر با تکیه‌بر مدارک و شواهد موجود است. این بررسی برای دستیابی به ویژگی‌های معماری نظامی در دوره‌ی افشاریه انجام شده و ضرورت آن با توجه به اطلاعات محدودی که از این دوره دراختیار داریم، مشخص می‌شود. بر این اساس پرسش‌هایی پیرامون علل ساخت قلعه از سوی نادرشاه؛ ساختار معماری به‌ویژه نقشه‌ی آن و کارکرد تسلیحاتی و مسکونی قلعه مطرح می‌شود و فرضیاتی مبتنی‌بر کارکرد تسلیحاتی قلعه و تداوم ظهور عناصر معماری غربی از عصر صفوی به‌بعد ارائه می‌گردد. این پژوهش به روش توصیفی-تاریخی تحلیلی انجام شده است و ضمن مطالعه‌ی متون و مدارک عصر افشاریه و زندیه، تصاویر هوایی و داده‌های حاصل از کشفیات اتفاقی را مورد بررسی قرار می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Qale Kohne of Kermānshāh: An Archaeological Survey

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ebrahim Zarei 1
  • Maryam Dehqan 2
1 Professor, Department of Archaeology, Bu-Ali Sina University.
2 Ph.D. Candidate of Archaeology, University of Bu-Ali Sina.
چکیده [English]

Kermānshāh has built on the border of natural frontier of Irānʼs plateau, on a plain of central Zagros. It has been at the center of human community attention, because of its geographical situation and biologic circumferential, from the Paleolithic period till now. The geographical situation and its settlement at the political and natural borders, has caused its military importance. This case rise from Safavid and after Iran and Ottomanʼs continually challenges and has continued after establishment of Irānʼs west frontier. Historical documents represent that after rise the quarrels between these two countries and for the purpose of providing western front equipment in the age of Afshārid, Kermānshāh became one of the Nāderʼs military centers and a fort has been established. This fort is in the category of few forts which have been made on the plain and Star-Shaped plan has been used in its design and building and makes it to be comparable with the European ones. Its complete desolation has happened by fort demolition in the uproar of organizing Zandyeʼs governorship, deployment of city space and changing the Qara suʼs riverbed. This text tries to find the reasons of building fort by Nāder Shāh, architecture, and its armaments output as the artillery of western front and its desolation after being the opposition house, by reliance on existent witness and documents. The questions of search are: First, whether the Qale Kohne has been a military fort and the center of producing the army armaments? And; whether the architecture structure that is comparable with the European ones can explain its output? The answers are propounded as theories replying on armaments output and continuity presentation of western architecture elements after Safavid. This search has been done in the method of descriptive-analytic and historical and while studying the text and documents, the aerial images and the accidental discoveries.
Keywords: Qale Kohne, Kermānshāh, Afshārid, Star fort.
 
Introduction and Method
Kermānshāh plain has been considered by human societies from prehistory to the present and has been promoted to the natural boundaries of the Iranian plateau after the establishment of the Safavid dynasty when the conflicts between Iran and Ottoman was increased in western borders. Although the borders of Iran have been shaped by the policies of Russia and Britain, in the 19th and 20th centuries but the geographical location of Kermānshāh, the strategic location of roads and the similar distances from major cities such as Baghdād, Tabriz, Tehrān and Isfahān, has made the city’s military significance. The status of the area after the treaty of Zuhāb has been consolidated, and this city is one of the safest border area centers in the region during the Safavid period till now. This has led to the establishment of a large fort in the Afshārid era in Kermānshāh Plain. The main goal of the current research is to find out reason of how and why the fort was built, and to increase the little information about Afshārid’s military architecture. The necessity of this is determined by the destruction of the fort and the increasing expansion of urban space and the lack of historical and archaeological data of the Afshārid period. The main questions of the research are: Is Qale Kohne a military fort and a center for the production and supply of arms? And the second question; Is the architecture of the fort, in particular its map, comparable to European ones, justifies its function? The answers to these questions are based on hypotheses based on the confirmation of the military’s function and the continuation of the emergence of Western architecture elements from the Safavid era. The method of research in this article is descriptive-historical analytic, and the texts and documents of Afshārid and early of Zandye, the aerial images and the data derived from the accidental discoveries are cited. These data, which have been discovered in the interior of the fort following the construction, are the only archaeological data of the inner space of the fort. Based on historical documents and archaeological evidences, the fortress was the main battlefield of the western Front of Iran during the Afshārid period. The most important function of Qale Kohne was defensive and arms production, and its architectural structure is comparable with forts such as Qale Ahar, Qale Ardebil and St. George fortress and Chaul in India.
 
Identified Traces
Qale Kohne was a rectangular old building with dimensions of 650×870 meters and had an area of more than fifty hectares. This fort was ruined in the uproar of organizing Zandye dynasty and its ruins are located in Kermānshāh Plain and on the edge of the river Qara su. Qale Kohne is located a little distance from the ancient hills and sites on the margin of this river. A capital and a column is discovered from the area of Qale Kohne, these monuments are attributed to Sassanid period. In addition, following the new constructions in the fort’s interior, a number of rocky objects like large stone bowls have been discovered that may be used to construct firing bullets or production of gunpowder. Historical documents show that with the advent of Nāder Shāh’s domination, Kermānshāh became more important and ranked military bases.With the establishment of Qale Kohne, this city played a significant role in equipping military forces, especially during the rare battle for Baghdād. Jahāngoshāy-i Nāderi and Ālām Ārāy-i Nāderi are two works that are wrote in Afshārid period, are mentioned in Qale Kohne and its construction. In addition, Almās Khān-i Kandulei, from the commanders of the Nāder’s army, have been composed the events of this era are quoted from the language of a ruined fort in Kermānshāh, which according to its descriptions, may be is Qale Kohne. The fort was destroyed in the aftermath of Nāder Shāh. Despite the lack of evidence, and given the presence of Europeans in Iran and Nāder Shāh’s foreign relations, it is possible that Qale Kohne have been designed by Europeans. During the capture of India by Nāder Shāh, there were many European forts in the cities of India, where the English fortress of St. George and the Portuguese fort in Chaul is comparable with Qale Kohne.
 
Conclusion
 The city of Kermānshāh became the military centre during the Afshārid period. On the orders of Nāder Shāh, a fort with an area of more than fifty hectares was built in this city. This fort is similar to the forts of the 15th-19th centuries. This building confirms the significance of the western front. Nāder Shāh founded the fort with the aim of stabilizing the borders and in order to provide the necessary arms to deal with Ottoman Empire. Historical documents provide brief information about the location of the fort in Afshārid era, and refer more to the function of the fort as the seat of Zandye’s opponents and Qale Kohne’s residential functions. According to available evidence, Qale Kohne seems not to be a military base but an armory, it has never been considered important in its size and fortifications. The fort was destroyed in the late Afshārid period, and today there are no clear signs of it. Another issue that has been raised with regard to the presence of Khorāsān tribes in Kermānshāh is the fort’s residential function for a non-native population which is common in European forts in the colonies and may be the fort has been established as a preventive measure in repelling power Zangana’s family.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qale Kohne
  • Kermānshāh
  • Afshārid
  • Star fort
- آوری، پیتر، 1370، تاریخ معاصر ایران. ترجمه‌ی محمد رفیعی‌مهرآبادی، تهران: عطایی.
- ابن‌اثیر، 1365، اخبار ایران از الکامل ابن‌اثیر. ترجمه‌ی محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران: دنیای کتاب.
- ابن‌حوقل، 1366، سفرنامه‌ی ابن‌حوقل (ایران در صورةالارض). ترجمه و توضیح: جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
- ابن‌خردادبه، 1370، المسالک و الممالک. ترجمه‌ی حسین قره‌چانلو، تهران: مترجم.
- ابن‌رسته، 1365، الاعلاق النفیسه. ترجمه‌ی حسین قره‌چانلو، تهران: امیرکبیر.
- استرآبادی، میرزا مهدی، 1377، جهانگشای نادری. تصحیح: سید عبدا... انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- اشمیت، اریک فردریش، 1376، پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران. ترجمه‌ی آرمان شیشه‌گر، تهران: اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- ادیب‌برومند، عبدالعلی، 1357، «معرفی یک نسخه‌ی مصور، تاریخ جهانگشای نادری». هنر و مردم، شماره‌ی 188، صص: 45-40.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1374، المآثر و الآثار. تصحیح: ایرج افشار، تهران: اساطیر.
- بدلیسی، امیرشرف‌خان، 1364، شرف‌نامه، تصحی:ح محمد عباسی، تهران: مؤسسه‌ی مطبوعاتی علمی.
- برومندسرخابی، هدایت ا...، 1388، در جستجوی هویت شهری کرمانشاه. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
- تبریزی، محمدباقر، 1257، رساله‌ی قورخانه. نسخه‌ی خطی محفوظ در سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران، شماره‌ی بازیابی 814121.
- تهرانی، محمدشفیع، 1369، تاریخ نادرشاهی. به اهتمام: رضا شعبانی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- حسینی استرآبادی، سید حسن بن مرتضی، 1362، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی. به کوشش: احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی.
-  خوافی، شهاب‌الدین عبدا... (حافظ ابرو)، 1378، جغرافیای حافظ ابرو. تصحیح و تحقیق: صادق سجادی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
- دهقان، مریم، 1391، «گزارش مطالعه و مستند‌سازی سرستون‌ها و اشیاء موزه‌ی سنگ محوطه‌ی تاق‌بستان». اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان کرمانشاه (منتشر نشده).
- ذکاء، یحیی، 1355، ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش هخامنشی تا پهلوی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
- سازمان آب منطقه‌ای غرب، 1382، «مطالعات مرحله‌ی دوم طرح ساماندهی رودخانه‌ی قره‌سو در محدوده‌ی شهر کرمانشاه». گزارش مطالعات هیدرولوژی، جلد 2 (منتشر نشده).
- سلطانی، محمدعلی، 1372، جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان(ایلات و طوایف کرمانشاهان). با مقدمه‌ی عبدالحسن نوایی، جلد 2، تهران: مؤلف.
- شعبانی، رضا، 1369، تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. تهران: مؤسسه انتشارات نوین.
- کرزن، جورج ناتانیل، 1380، ایران و قضیه‌ی ایران. ترجمه‌ی غلامعلی وحید مازندرانی، جلد 1، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- کندوله‌ای، الماس‌خان، 1396، جنگنامه‌ی نادر. تصحیح: مظهر ادوای، تهران: انتشارات ققنوس.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحاک بن محمود، 1347، زین الاخبار. مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق: عبدالحی حبیبی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- گلستانه، ابوالحسن بن محمد امین، 2536، مجمل التواریخ. به سعی و اهتمام: مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- لکهارت، لارنس، 1343، انقراض صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران. ترجمه‌ی مصطفی قلی عماد، تهران: بی‌نا.
- لوشای، هاینتس، 1385، «محوطه‌های باستانی همجوار بیستون». در: بیستون، کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 67-1963، به‌کوشش: ولفرام کلایس و پتر کالمایر، ترجمه‌ی فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، معاونت فرهنگی و ارتباطات، اداره کل امور فرهنگی، صص: 409-403.
- مرادی، یوسف، 1379، «تزئینات معماری دوره‌ی ساسانی و اهمیت آن در تعیین کارکرد و تاریخ بناها». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد در رشته‌ی باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
- مروی، محمدکاظم، 1364، عالم‌آرای نادری. تصحیح: محمدامین ریاحی، جلدهای 1 و 3، تهران: کتاب‌فروشی زوار.
- مستوفی‌قزوینی، حمدا...، 1362، نزهة‌القلوب. ترجمه‌ی گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
- مقدسی، ابوعبدا... محمد بن احمد، 1361، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمه‌ی علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
- منجم، جلال‌الدین، 1366، تاریخ عباسی یا روزنامه‌ی ملاجلال. به‌کوشش: سیف ا... وحیدنیا، تهران: انتشارات وحید.
- موسوی‌اصفهانی(نامی)، محمدصادق، 1363، تاریخ گیتی گشا در تاریخ زندیه. تصحیح: سعید نفیسی، تهران: اقبال.
- مهریار، محمد؛ فتح اله‌یف، شامیل؛ فخار تهرانی، فرهاد؛ و قدیری، بهرام، 1378، اسناد تصویری شهرهای ایران: دوره‌ی قاجاریه. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- مهمید، محمدعلی، 1361، تاریخ دیپلماسی ایران. تهران: میترا.
- نوایی، عبدالحسین، 1368، نادرشاه و بازماندگانش. تهران: زرین.
- نوایی، عبدالحسین، 1360، اسناد مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105هجری قمری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- واله، محمدیوسف، 1372، خلد برین، ایران در روزگار صفویان. به‌کوشش: میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
- ویسی قلعه‌گلینه، فریبرز؛ و قنبری، آرش، 1392، «نقش کرمانشاهان در تحولات سیاسی و نظامی دوره‌ی نادرشاه»، مجله‌ی تاریخنامه‌ی خوارزمی، سال اول، شماره‌ی 2، صص: 128- 105.
- یمانی، مجتبی؛ علایی طالقانی؛ محمود؛ و شهبازی، صبریه، 1390، «مورفوتکتونیک و تأثیر آن بر تغییرات بستر و الگوی رودخانه‌ی قره‌سو»، مجله‌ی جغرافیا و توسعه‌ی ناحیه‌ای، شماره 17، صص: 143- 125.
 
- Dikshit, R. D., 2000, Political Geography. New Delhi: Tata Mcgraw-Hill Publishing company Limited.
- Gerson Da Cunha, J., 1993, Notes on the History and Antiquities of Chaul and Bassein. New Delhi: Asian Educational Services.
- Guilmartin, J. F., 2003, Gunpowder and galleys: changing technology & Mediterranean warfare at sea in the 16th century. London: Convay Maritime Press.
- Kleiss, W., 1980, “Europäische Befestigungarchitektur In Iran, Vol 16. Bis Zum 19. Jahrhundert”. AMI 13: 167-178.
- Kleiss, W., 1982, “Eine Bastionsfestung Südlich Ahar In Ost-Aaerbaidjan”. AMI 15: 389-391.
- Rasekh, K., 2000, Das Politische Denken Der Reformisten Im Iran 1811-1906: Eine Untersuchung Über Das Politische Denken Der Iranischen Intellektuellen. Annapolis: Naval Institute Press.
- Talboys Wheeler, J., 1993, Madras in the Olden Time. New Delhi: Asian Educational Services.