مطالعه تطبیقی سفال‌ لپویی چهارمحال و بختیاری با شمال فارس بر اساس روش پتروگرافی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی پیش‌ازتاریخ، گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی علوم‌انسانی، دانشگاه تربیت‌مدرس، تهران، ایران

2 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.

3 دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران.

چکیده

دوره‌ی لپویی یکی از مراحل فرهنگی پیش‌ازتاریخ زاگرس جنوبی است که نخستین‌بار «مک‌کان» و «لانگزدورف» در کاوش‌های تل باکون، در لایه‌ی سطحی باکون الف آن‌را معرفی کردند. اما این «لویی واندنبرگ» بود که اولین‌بار عنوان لپویی را به‌کار برد. سفال لپویی در بررسی «سامنر» در حوضه‌ی رود کُر به فراوانی به‌دست آمده است. از طرفی سفال‌ لپویی در کوهستان‌های چهارمحال‌وبختیاری نیز در کمیّت و کیفیّت بالایی مشاهده شده است. این سوال مطرح می‌شود که ارتباط بین سفال‌های لپویی این دو منطقه به چه‌صورت بوده است؟ بنابراین پژوهش حاضر تعداد 17 قطعه سفال لپویی متعلق به چهار محوطه در چهارمحال‌وبختیاری را با 7 نمونه سفال مربوط به محوطه‌های تپه لپویی و تل باکون از حوضه‌ی رود کُر به روش پتروگرافی مقایسه می‌کند تا وجه اشتراک و افتراق این نمونه‌ها را مورد بررسی قرار دهد. از طرفی کوهستان‌های چهارمحال‌وبختیاری زیستگاه مناسب کوچ‌روی را که مورد توجه بانیان فرهنگ لپویی بوده، فراهم آورده است. درواقع وجود دشت‌های میان‌کوهی و کوهپایه‌های غنی آن شرایط مطلوبی را برای حرکات گلّه فراهم می‌آورد که به این مورد باید منابع آبی فراوان در این منطقه را نیز اضافه کرد که از دیرباز مورد توجه عشایر واقع شده است؛ اما مطالعات پتروگرافی صورت‌گرفته بر روی نمونه‌های سفالی به‌صورت علمی این حرکات کوچ‌روی را بررسی می‌کند. درنهایت با توجه به تشابهات بافت سفال، مواد پُرکننده، تحلیل فضای خالی و دمای پخت، می‌توان نتیجه گرفت که دانش ساخت سفال لپویی تحت‌تأثیر حرکات کوچ‌روی به مرزهای شمالی این فرهنگ منتقل شده است و مردمان ساکن در حوزه‌ی جغرافیای امروزی چهارمحال‌وبختیاری اقدام به ساخت سفال لپویی کرده‌اند که این در اختلاف جزئی برخی از نمونه‌های منطقه با شمال فارس قابل توجیه است؛ از طرف دیگر، میزان تشابه برخی نمونه‌های محوطه‌های جنوبی چهارمحال‌وبختیاری با محوطه‌های فارس به حدی است که وارداتی بودن آن‌ها را یادآور می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Chaharmahal & Bakhtiari Lapui Pottery with North Fars, Based on Petrographic Method

نویسندگان [English]

  • mahdi alirezazadeh Nodehi 1
  • Mahmood Heydarian 2
  • Alireza Khosrowzadeh 3
1 Ph.D. Student in Prehistory Archeology, Department of Archeology, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Shahrekord University, Shahrekord, Iran
3 Associate Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Shahrekord University, Shahrekord, Iran
چکیده [English]

The Lapui period is one of the prehistoric cultural stages of South Zagros that was first introduced by McCown and Langsdorff in the excavations of Tall-i-Bakun in the Bakun A surface layer. But it was Louis Vanden Berghe who first used the title “Lapui”. Lapui Pottery has been extensively obtained in the Sumner survey of the Kor River Basin, on the other hand, Lapui pottery is found in Chaharmahal and Bakhtiari mountains in high quantity and quality. The question arises as to what the relationship between the Lapui Pottery of these two regions was. Therefore, the present study compares 17 sherds of Lapui pottery belonging to four Archaeological sites of Chaharmahal and Bakhtiari with 7 sherds of Kur River Basin sites (Lapui and Tall-i-Bakun) by the petrographic method in order to investigate the similarity and differentiation of these pottery sherds. Chaharmahal and Bakhtiari Mountains, on the other hand, have provided a suitable nomadism habitat that has been the focus of Lapui culture. In fact, the existence of the highlands and its rich foothills provide favorable conditions for herd movements, in addition to the abundant water resources in the region, which has long been the focus of nomads. But petrographic studies on pottery sherds scientifically investigate this nomadism. Finally, considering the similarities of pottery texture, fillers, Gap analysis, and baking pottery temperature, it can be concluded that the knowledge of making Lapui pottery has been transferred to the northern boundaries of this culture under the influence of nomadic movements and that the inhabitants of Chaharmahal and Bakhtiari geography today act. They have made Lapui pottery, which is justified in the slightest contrast to some samples in the region with northern Fars. On the other hand, the degree of similarity of some samples of the southern areas of the Chaharmahal & Bakhtiari with those of Fars is such that it is reminiscent of their importation.
Keywords: Lapui Pottery, Chaharmahal & Bakhtiari, Kor River Basin, Pottery Petrography, Nomadism.
 
Introduction
In the Kor River Basin, there are several prehistoric sites with red slip pottery found on the surface of which and had previously been seen in the upper layers of  Tall-i-Bakun A (Langsdorff and McCown, 1942: 32). One of these sites is “Tepe Lapui”, which derives its name from a village of the same name (which has now become a city). It is noteworthy that the name “Lapui”, now one of the cultural stages of South Zagros, was first mentioned by Louis Vanden Berghe (VandenBerghe, 1954: 401). As noted, McCown and Langsdorff first introduced it in the excavations of Tall-i-Bakun, in the surface layer of Bakun A. They first recorded it as Bakun A 5 (Langsdorff and McCown, 1942: 32), due to the different pottery properties they had observed (compared to the painted Bakun pottery). The pottery obtained from Bakun AV was similar to the pottery that Sumner had obtained in his studies of the Kor River Basin. Accordingly, the simple red pottery of Bakun A 5 was designated as Lapui Pottery, a separate period in the prehistory of Fars sequence. In addition to Fars, Lapui pottery has been found in Bakhtiari area (Zagarell, 1982 and Khosrowzadeh 1386, 88, 89 and 90). Lapui pottery from Bakhtiari region has not been studied separately and cohesively so far, and the nature of its association with Lapui pottery of the Kor River Basin, which originates in Lapui culture, remains unclear. The present study seeks to conduct a detailed comparative study of 24 pottery sherds from two provinces of Fars and Chaharmahal va Bakhtiari using Petrography method to determine the nature of the relationship in the fourth millennium BC (3900 to 3400 BC) in the north of Fars with the Bakhtiari Mountains. On the other hand, it is worth noting that for the Lapui period, it has been suggested to change the settlement patterns and to move to Nomadism. Alizadeh, for example, has some evidence of the change in the settlement patterns of Lapui culture over Bakun A’s settlements (Alizadeh, 2004: 82) Or, Sumner argues, Nomadism was a response to the rapid decline in productivity in the Sun region, due to the adverse consequences of excessive use of agricultural land (Sumner, 1972). How is the position of the Chaharmahal and Bakhtiari mountains and its highland plains, along with the abundant water resources located on the northern boundaries of the Lapui culture, defined? It seems that the landscape of Chaharmahal and Bakhtiari and its potential are of interest to the Originator of Lapui culture.
 
Discussion
According to petrographic studies in general, it can be stated that quartz minerals are found in all samples. It has been used as the main filler and Temper. This mineral is generally single crystalline with angular to semi-rounded margins. But there is also a less frequent type of polycrystalline. The angularity of the quartz minerals is due to two reasons: the quartz is not displaced from its original origin or is deliberately crushed by the potter and added to the clay. In some samples, it is the dominant constituent of calcite and has less abundant quartz. As mentioned, calcite is considered a thermal index because calcite minerals dissipate at temperatures around 800 degrees Celsius. Due to the geology of the two provinces and the existence of different calcareous and carbonate formations, the absence of calcite in some pottery indicates that the degree of baking pottery has exceeded 800 degrees Celsius. The use of different stone fragments in the studied Lapui pottery as temper was not common. The use of limestone and calcite in the pottery structure of Chaharmahal va Bakhtiari province is more common than Fars province. The structure of some samples shows a flow state that goes back to the type of pottery created. The color change in the body of the pottery or the different color of the pottery has nothing to do with their composition, depending on the conditions of oxidation and resuscitation and the amount of oxygen at the time of pottery baking. Finally, it can be stated that, according to the above explanations, all pottery studies are of local origin and differ only in their primary origin, time and place of manufacture. For this reason, the minerals in the pottery are different. According to the objectives of the study, it can be concluded that the structure of all the pottery in these areas is similar to each other and their major difference is related to their original composition and origin.
 
Conclusion
Chaharmahal and Bakhtiari have good living conditions for a Nomadism lifestyle that is still maintained even today; As was also the focus of Lapui culture. The distribution of Lapui sites in the province was studied and it was found that the southern sites of the province provided significant quantitative and qualitative pottery samples. On the other hand, petrographic studies on 24 samples of Lapui pottery in two provinces show structural and compositional similarities between samples. These parallels reflect the spread of Lapui culture on its northern borders, which has led to the transfer of Lapui pottery knowledge to the Chaharmahal and Bakhtiari foothills. In addition to the overall microscopic similarity between the samples, four of the pottery samples of the province (G.C 11, 22 and M.T 07, 04) are similar in structure, composition, baking pottery temperature, and texture quality to those in North Fars. This high similarity does not appear to be accidental, and these four pottery sherds may have been influenced by Nomadism movements in the province, with all four pottery sherds belonging to southern areas of the province. Thus, the Lapui pottery of Chaharmahal and Bakhtiari has been directly (imported) and indirectly (transfer of production knowledge) influenced by the Potters of the Kor River Basin.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lapui Pottery
  • Chaharmahal & Bakhtiari
  • Kor River Basin
  • Pottery Petrography
  • Nomadism
آقانباتی، سید علی، 1383، زمین‌شناسی ایران. تهران: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور.
- امامی، محمدامین، و نوغانی، سمیه، 1392، «بررسی روند کربناتیزاسیون مجدد و شکل‌گیری کلسیت ثانویه در سفال‌های باستانی براساس مطالعات پتروگرافیک». دوفصلنامه علمی-پژوهشی مرمت و معماری ایران، سال سوم، شماره‌ی پنجم، صص: 68-55.
- تقی‌زاده، حامد، 1395، «تبیین فرآیند گذار از دوره مس‌وسنگ به مفرغ شمال‌غرب ایران براساس مطالعات باستان کانی‌نگاری سفالینه‌های کول‌تپه هادیشهر». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهرکرد (منتشر نشده).
- جولایی، واحد، 1396، «گزاش فصل دوم (بخش مرکزی) بررسی باستان‌شناختی شهرستان بن». شهرکرد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- حاجی‌نوروزی، فاطمه، 1397، « بررسی کانی‌نگاری سفال دوره مس‌وسنگ میانی منطقه چهارمحال‌وبختیاری به منظور شناخت منشاء آن». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشگاه شهرکرد (منتشر نشده).
- خسروزاده، علیرضا، 1386، «گزارش فصل اول بررسی باستان‌شناختی شهرستان فارسان». شهرکرد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- خسروزاده، علیرضا، 1388، «گزارش فصل اول بررسی باستان‌شناختی بخش میانکوه شهرستان اردل». شهرکرد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- خسروزاده، علیرضا، 1389، «گزارش فصل دوم بررسی باستان‌شناختی بخش میانکوه شهرستان اردل». شهرکرد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- خسروزاده، علیرضا، 1390، «گزارش فصل سوم بررسی باستان‌شناختی بخش میانکوه شهرستان اردل». شهرکرد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- سرداری‌زارچی، علیرضا، 1392، «دوره‌ی لپویی در فارس». باستان‌پژوه، سال 15، شماره‌ی 20، صص: 46-27.
- سلمانزاده، جواد؛ کاوش، حسینعلی؛ فاضلی‌نشلی، حسن؛ و بهشتی، ایرج، 1393، «تایج آزمایشات پتروگرافی نمونه‌های سفالی تپه‌ی گراتزیانی». مجله مطالعات باستان‌شناسی، دوره‌ی 6، شماره‌ی 1، صص: 66-55.
- عبدالرحیمیان، فاطمه، 1396، «بررسی شیمیایی و کانی‌شناسی سفال عصر مفرغ دشت کلیایی با هدف شناخت منشأ و تشابه و تمایز آن‌ها». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشگاه شهرکرد (منتشر نشده).
- عرب، احمدعلی، 1395، «گزارش فصل اول (بخش شیدا) بررسی باستان‌شناختی شهرستان بن». شهرکرد: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- علیرضازاده‌نودهی، مهدی، 1397، «مطالعه الگوی استقراری و برهم‌کنش جوامع مس‌وسنگ چهارمحال‌وبختیاری با مناطق همجوار». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه شهرکرد (منتشر نشده).
- علیرضازاده نودهی، مهدی؛ حیدریان، محمود و خسروزاده، علیرضا، 1398، «فرهنگ لپویی و حوزه نفوذ آن در کوهستان‌های چهارمحال‌وبختیاری». اولین کنفرانس ملی دوسالانه باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، 11 و 12 اردیبهشت 1398، دانشگاه مازندران، نشر ژینو، چاپ اول، 1398، صص: 1916-1928.
- علیزاده، عباس 1383، منشأ نهادهای حکومتی در پیش‌ازتاریخ فارس: تل باکون، کوچ‌نشینی باستان و تشکیل حکومت‌های اولیه. ترجمه‌ی کوروش روستایی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری: بنیاد پژوهشی پارسه- پاسارگاد.
- گورویی، قدرت‌الله، 1397، «و بررسی کانی‌نگاری سفال لبه‌واریخته آغاز‌ایلامی چهارمحال‌وبختیاری و مقایسه آن با انواع مشابه در خوزستان». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، دانشگاه شهرکرد (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب؛ و عرب، احمد علی، 1392، «مطالعه ترکیب سفال کلینکی دوره‌ی اشکانی منطقه‌ی همدان با استفاده از سه روش: XRF, PIXE و XRD  با هدف تعیین میزان تشابه و تمایز». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 3، شماره‌ی 4، صص: 57-76.
- نقشینه، امیرصادق؛ حاتمی، الناز؛ و نیکروان‌متین، هومن، 1392، «مطالعه پتروگرافی سفال عصر آهن غار هوتو». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 3، شماره‌ی 5، صص: 63 تا 78.
 
- Fargher, L., 2007. “A Microscopic View of Ceramic Production: An Analysis of ThinSections from Monte”. Latin American Antiquity, Vol. 18, No. 3: Pp. 313-332.
- Langsdorff, A. & McCoown, D. E., 1942, Tall-i-Bakun A: Season of 1932. Oriental Institute Publication, University of Chicago Press, Chicago.
- Livingood, A.; Patrick. C. & Cordell, A., 2009. “Point/counter point: the accuracy and Feasibility of digital image techniques in the analysis of ceramic thin section”. Journal of Archaeological Science, No. 36(3): Pp. 867-872, DOI: 10.1016/j.jas.2008.11.015
- Petrie, C. A.; Weeks, L. R.; Potts, D. T. & Roustaei, K., 2009, “Perspectives on the Cultural Sequence of Mamassani”, In: D.T. Potts (ed) The Mamassani Archaeological Project Stage One: A Report on the first two seasons of the ICAR – University of Sydney expedition to the Mamassani District, Fars Province, Iran. Tehran: Iranian Centre for Archaeological Research.
- Petrie, C. A.; Sardari, A. & Javanmard Zadeh, A., 2007. “Developing societies and economies in the 4th millennium B.C: Further Excavations at tol-e Spid”, Iran, Vol. 45: Pp. 301-309.
- Potts, D. T. & Roustaei, K., 2006, The Mamasani Archaeological Project Stage One. A report on the first two seasons of the ICAR- University of Sydney expedition to the Mamasani District, Fars Province, Iran, Tehran, Iranian Center for Archaeological Research.
- Riley, J. A., 1981. “Petological Examination of Coarse-Ware Stirrup-Jars from Mycenae”. The Annual of the British School at Athens, Vol. 76:  Pp.335- 340.
- Sumner, W. M., 1988, “Prelude to Proto-Elamite Anshan: The Lapui Phase”. Iranica Antiqua Vol. 23: Pp. 23-44.
- Sumner, W. M., 1972, “Cultural Development in the Kur River Basin, Iran: an archaeological analysis of settlement patterns”, PhD, Pennsylvania.
- Vanden Berghe, L., 1954, “Archaeologische navorsingen in de omstreken van Persepolis”. Jaarbericht Ex Orient Lux 13: Pp. 394-408.
- Weeks, L. R.; Alizadeh, K.; Niakan, L.; Alamdari, K.; Khosrowzadeh, A. & Zeidi, M., 2009. “Excavations at Tol-e Nurabad, in D.T. Potts and K. Roustaei (eds.), The Mamasani Archaeological Project Stage One: A report on the first two seasons of the ICAR—University of Sydney Joint Expedition to the Mamassani District, Fars Province, Iran”. Iranian Center for Archaeological Research, Tehran: Pp. 31-88.
- Zagarell, A, 1982, “The Prehistory of the Northeast Bakhtiyari Mountains, Iran: The Rise of a Highland Way of Life”. Beihefte zum Tubinger Atlas des Vorderen Orients, 42, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.