نویافته‌های گچی ساسانی از بناهای اعیانی گوریه و جهانگیر بر کرانه رود کنگیر ایوان در استان ایلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و مدیر گروه تاریخی پژوهشکده باستان شناسی

چکیده

کاوش‌های باستان‌شناسی در بناهای گوریه و جهانگیر ایوان در استان ایلام، منجر به کشف سازه‌های معماری و گچبُری‌های نفیسی، برای نخستین‌بار از دوره‌ی ساسانی شد. موقعیت استراتژیک این منطقه در زاگرس‌مرکزی، واقع‌شدن بر سر یکی از راه‌های مهم باستانی به بین‏النهرین و وجود رودخانه‌ی کنگیر، می‏تواند از عوامل مؤثر در شکل‏گیری آن‌ها باشد؛ علاوه‌بر مستندسازی این بناها در اثر آبگیری سد کنگیر، کمبود اطلاعات ما درباره‌ی احداث و عرصه‌های سکونتی این نوع از سازه‌ها و پاسخ به پرسش‌ها و خلأهای مطالعاتی مربوط به این دوران ‌در غرب ایران، هم‌چون: به‌راستی این سازه‌های معماری و تزئینات معماری وابسته به آن‌ها ازجمله گچبری‌ها متعلق به دوران پیش‌ازاسلام هستند که در صدر اسلام نیز مورد استفاده قرار گرفتند؟ شاخصه‌ها، تزئینات معماری و مواد و مصالح مورد استفاده در شاکله‌ی آن‌ها چه بوده و سبک‌های هنری آن‌ها تحت‌تأثیر چه عواملی قرار داشته است؟ مهم‌ترین ویژگی‌ها، وجه تمایز و تشخیص یافته‌های گچی به‌دست آمده چیست؟ از اهداف و ضرورت‌های کاوش بود. این پژوهش دارای ماهیت توصیفی-تحلیلی است و با بهره‌گیری از متون تاریخی و مطالعات میدانی، به بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای یافته‌های گچی حاصل از کاوش و واکاوی آرایه‌ها و نشانه‌های پیرامون آن‌ها پرداخته شده است. نتایج آزمایش سالیابی روی آثار بنای جهانگیر، نشان ‌می‌دهد که حیات در آن‌ها از اواخر ساسانی شروع و تا قرن چهارم هجری‌قمری ادامه داشته و پس از آن مورد استفاده‌ی عشایر کوچ‌رو بوده‌اند. استفاده از نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی در قاب‌هایی با حاشیه‌ی تزئینی هندسی به‌صورت تکرار و قرینه‌سازی در هر دو بنا دیده ‌می‌شود که متأثر از هنر رایج دوره‌ی ساسانی با هویت مستقل محلی خود هستند. در بیشتر اشکال مختلف گچبری‌ها، همواره حضوری از نیروی مافوق طبیعی در قالب نماد رخ ‌می‌نماید که البته در برخی موارد نقشی صرفاً تزئینی و تشریفاتی ایفا ‌می‌کنند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Newly-found Stucco Remains from the Sasanian Noble Residence at Gūriyeh and Jahāngir near the Kangir River of Eyvan, Ilam Province

نویسنده [English]

  • leila khosravi
Assistant Professor, Historical Department, Archaeological Research Institute, Cultural Heritage and Tourism Research Institute, Tehran, Iran
چکیده [English]

Excavations at Gūriyeh and Jahāngir, have led to the discovery of architectural and exquisite stucco remains belonging to the Sasanian Period. The strategic location of the area at the Central Zagros, its position on one of the important ancient routes to Mesopotamia, and the presence of Kangir River could be among the reasons behind the formation of the mentioned architectural remains. Shortage of information on the historical constructions and residential areas in west of Iran was one of the incentives to run the present research. Among the objectives were answering important questions surrounding chronology of the architectural remains and associated decorations, specifying the main characteristics of the remains and assessing the construction materials used, and finally, investigating on art styles and the influence of various factors in their creation. This research is undertaken using descriptive-analytical methodologies in company with comparative approach. The architectural remains have been built with no foundation using rubbles and half-baked and beaten gypsum mortar, and finally, have been decorated with delicate stucco reliefs. Based on the planning and various findings, the architectural remains could be specified as fortified noble residence at both sites. Thus, as seems obvious from nomenclature, the main function of the remains was most probably residential. The architect(s) and decoration artist(s) of the buildings have binded themselves to consider elements and variables such as natural topography, local climate and environmental characteristics, and even religious beliefs in construction and decoration. The use of anthropomorphic, faunal and floral motifs in frames with symmetric and repetitive geometric fringes is attested in both buildings, which indicates the impact of Sasanian art style in its own local expression. All stucco decorations at Gūriyeh and Jahāngir highlight the symbolic presence of supernatural forces related to the common mythologies, albeit they are sometimes used only as simple ornaments.
Keywords: Sasanian Period, Stucco, Gūriyeh, Jahāngir, Kangir River, Ilam.
 
Introduction
The results of chronological investigation on the finds from the buildings of Gūriyeh and Jahāngir have indicated that they have been used during the late Sasanian to the fourth century AH., and then, the local nomadic tribes utilized them. Based on the historical texts and the sesimotechtonic-morphotechtonic studies, earthquakes were among one of the culprits leading to the decline of the mentioned settlements in addition to sociopolitical factors. The widespread use of plaster and brick and the associated arching methods in Gūriyeh and Jahāngir is a legacy of Sasanian Period. Given the importance of these buildings, similar to other palaces and noble buildings of the time, they are adorned with delicate stucco decorations. In addition to the importance of accurate scientific documentation of the structures due to the Kangar Dam construction, other objectives were also pursued during excavatios at the area. One of them was gaining more information about the construction of residential areas in western Iran during Sasanian Period and about the transitional phase between Sasanian and Islamic periods in the region. In order to reach the mentioned goal, questiones were developed in minds, such as the followings: Are these architectural structures and the associated stucco decorations belonging to pre-Islamic periods remained in use during the early Islamic centuries? What are the main characteristics, architectural decorations and construction materials used in them? What factors influenced their art styles? and finally, what are the most important features of the stucco decorations recovered during the excavations?
 The corresponding assumptions were also as the followings. In some historical texts, the establishment of such structures is attributed to the early Islamic centuries, but it is more logical to assume their construction was originally of pre-Islamic era, reusing in early Islamic period with some modifications. The buildings were constructed mostly using the locally-found rubbles and half-baked and beaten gypsum mortar. The architect(s) and decoration artist(s) of the buildings have binded themselves to consider elements and variables such as natural topography, local climate and environmental characteristics, and even religious beliefs. In addition to what mentioned, it seems that plus following the common artistic styles of the period, the builders were also influenced by local traditions. Considering the architectural style of the buildings and the associated finds, the buildings most likely held residential/formal function.
 
Discussion
Gūriyeh and Jahāngir are archaeological sites located at about 800m South of Sartang-e Soflā village in Zarneh, Eyvan county in some 50km northwest of the city of Ilam at the height of about 1029m asl (Gūriyeh UTM: 605380m E, 3752210m N; Jahāngir UTM: 606595m E, 3752695 N). The two sites are situated along the Kangir river and almost facing each other in opposite directions. From the viewpoint of historical geography, Gūriyeh and Jahāngir were located in a part of the state of Māsbazān which was called Aryuhān. Due to having enjoyable cool and mountainside climate, the region was using as hunting and recreational area during Sasanian and early Abbasid Periods. In the second half of the 4th century AH, Badr ibn Hassanūyah became dominated over Māsbazān, and Hasanūyids family ruled there until 406 AH. From the 3-4th centuries AH onwards, the region was largely vacant. It seems the reason behind the vacancy was largely due to an earthquake that was occurred in the region.
During the excavations, many stucco remains were recovered inside the deposits removed from the buildings. These remains were sometimes healthy and in other times as fragments. The motifs were floral, faunal, and anthropomorphic embedded in a variety of geometric frames. Most stucco fragments have been the coverings of walls, doorways, and niches, which naturally should include motifs that are combined to form recurring scenes. The decorations were originally executed in a delicate manner; but unfortunately were destroyed by various natural and human agents. As a result, none of the pieces was recorded in situ. The newly-found gypsum remains of Gūriyeh and Jahāngir are divided in two groups of stucco decorations and gypsum vessels.
 
Conclusion
- According to the chronological results and comparative studies, the main construction phase in Gūriyeh and Jahāngir was of Sasanian Period. Then, the buildings were reused during early Islamic Period. Based on the architectural style and findings, the author proposes residential/formal function for the two complexes.
- The use of human, animal and plant motifs in framed geometric friezes in both buildings is influenced by common Sasanian tradition, but with the local identity.
- The stucco reliefs are made using moulding technique with symmetric repetitive motifs.
- The elegance and precision in the execution of the reliefs have been observed to some extent; the use of reflective and translational symmetry is also recorded.
- Floral arrays have been used as fillers of the empty spaces, sometimes between human and animal motifs and on the margins of the designs. It is worth mentioning that the floral motifs were employed in Gūriyeh more than Jahāngir.
- Human motifs were very scarce, as there is only one case recovered from Jahāngir. Thus, the removal of figurative representations during the early Islamic period could be felt at Jahāngir. Even the faunal motifs were covered using a layer of plaster during that period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sasanian Period
  • Stucco
  • Gūriyeh
  • Jahāngir
  • Kangir River
  • Ilam
- فریه، ر. دبلیو، 1374، هنرهای ایران، ترجمه‌ی پرویز مرزبان، تهران: نشر فرزان.
- ابن‌خردادبه، ابوالقاسم، 1370، المسالک و الممالک. ترجمه‌ی حسین قره‌چانلو، تهران: نشر مهارت.
- اتینگهاوزن، ریچارد؛ و یارشاطر، احسان، 1379، اوج‌های درخشان ایران. ترجمه‌ی هرمز عبدالهی و روئین پاکباز، تهران: نشر آگاه.
- احمدی‌دزفولی، فاطمه، 1386، «بررسی نمادهای اعتقادی دوران ساسانی در کتیبه‌ها، تاج‌ها و اسناد باستان‌شناسی». پایان‌‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی، استاد راهنما: بهزاد معینی‌سام دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان (منتشر نشده).
- اخوان‌اقدم، ندا، 1393، «تفسیر شمایل‌نگارانه صحنه‌های شکار در ظروف فلزی ساسانی». مجله کیمیای هنر، سال3، شماره‌ی 12، صص: 33-50.
- استارک، فریا، 1358، سفری به دیار الموت، لرستان و ایلام. ترجمه‌ی علی‌محمد ساکی، تهران: انتشارات علمی-فرهنگی، چاپ دوم.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، 1381، «تیرماه سیزه‌شو (جشن تیرگان) و اسطوره تیشتر». مجله‌ی نامه انسان‌شناسی، دوره‌ی 1، شماره‌ی 1، صص: 77-79.
- افشارسیستانی، ایرج، 1372، ایلام و تمدن دیرینه آن. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- امینی، عالیه، 1390، «گل‌مهرهای ساسانی در تخت سلیمان». کتاب ماه هنر، شماره‌ی 151، صص: 36-42.
- ایازی، سوری؛ و میری، سیما، 1387، گچبری در آرایه‌ها و تزئینات معماری دوران اشکانی و ساسانی. تهران: موزه ملی ایران.
- بحرالعلومی، فرانک، 1397، گزارش نتایج سالیابی 5 نمونه آجر و سفال حاصل از کاوش محوطه‌ جهانگیر در حاشیه رود کنگیر ایوان در استان ایلام. تهران: پژوهشکده حفاظت و مرمت، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی.
- پوپ، آرتور؛ و آکرمن، فیلیس، 1387، سیری در هنر ایران از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز. ترجمه‌ی نجف دریابندری و همکاران، جلد 2 (دوره‌ی ساسانی)، تهران: انتشارات علمی‌/فرهنگی.
- پوربهمن، فریدون، 1392، پوشاک در ایران باستان. ترجمه‌ی هاجر ضیا، تهران: نشر امیرکبیر.
- پیرانی، بیان، 1380، «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان ایوان در استان ایلام». ایلام: مرکز اسناد میراث‌فرهنگی استان ایلام (منتشر نشده).
- پیرانی، بیان، 1382، «پرونده‌های ثبتی بناهای گوریه و گنبد جهانگیر». ایلام: مرکز اسناد میراث‌فرهنگی استان ایلام (منتشر نشده).
- حسن‌پور، عطا، 1394، «بررسی و مقایسه تطبیقی گچبری‌های به دست آمده از کاوش بنای بنای قلاگوری رماوند». در: کتاب مجموعه مقالات پژوهش‌های باستان‌شناسی حوضه آبگیر سد سیمره. به‌کوشش: لیلی نیاکان، صص: 263-278.
- حسینی، سیدهاشم؛ یوسفوند، یونس؛ و میری، فرشاد، 1394، «مطالعه تطبیقی نقوش گچبری‌های مکشوف از شهر سیمره با نمونه‌های مسجد جامع نائین». مجله‌ی پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، سال 5، شماره‌ی 9، صص: 71-86.
- خان‌مرادی، مژگان؛ و نیکنامی، کمال‌الدین، 1396، «بررسی ساختار رنگدانه‌های به‌کار رفته در گچبری‌های به‌دست آمده از محوطه قلعه یزدگرد». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستانی ایران، شماره‌ی 13، دوره‌ی 7، صص: 143-156.
- خسروی، لیلا؛ و قربانی، الهام، 1397، «بررسی زمین‌شناسی، هیدرولوژی، ژئومورفولوژی، سایزموتکتونیک و مورفوتکتونیک پهنه باستانی جهانگیر در حاشیه رود کنگیر شهرستان ایوان استان ایلام». فصلنامه‌ی کواترنری، دوره‌ی 3، شماره‌ی 1، صص: 75-93.
- خسروی، لیلا، 1394، «گزارش کاوش گوریه». تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- خسروی، لیلا، 1395، «گزارش کاوش فصل دوم جهانگیر». تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- خسروی، لیلا، 1396، «گزارش فصل سوم کاوش جهانگیر». تهران: مرکز اسناد پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- دادور، ابوالقاسم؛ و مبینی، مهتاب، 1388، جانوران ترکیبی در هنر ایران باستان. تهران: نشر دانشگاه الزهرا.
- راولینسون، سرهنری، 1362، سفرنامه راولینسون (گذر از زهاب به خوزستان). ترجمه‌ی سکندر امان‌الهی‌بهاروند، تهران: نشر آگاه.
- رجبی، زینب؛ و افشاری، مرتضی، 1397، «بررسی تأثیرات طراحی و نقوش هنر هخامنشی و ساسانی بر آثار استاد مجید مهرگان». فصلنامه‌ی نگره، شماره‌ی 45، صص: 33-51.
- رنج‌دوست، شبنم، 1387، تاریخ لباس ایران. تهران: جمال هنر.
- سامانیان، صمد؛ حسن‌زاده، مینا، 1392، «شناخت و جستجوی زنجیره خمپا و جایگاه آن در تمدنهای باستان». نشریه‌ی هنرهای تجسمی، دوره‌ی 18، شماره‌ی 2، صص: 53-64.
- سوری، آزاده، 1397، «پژوهشی در نقش‌پردازی گلیم قشقایی فارس». نشریه هنرهای تجسمی، دوره‌ی 23، شماره‌ی 2، صص: 55-68.
- شریفی، لیلا؛ ضرغام، ادهم، 1392، «سیر تحول تصویر اسب از دوره ماد تا هخامنشی». فصلنامه‌ی نگره، شماره‌ی 28، صص: 41-57.
- طاهری، علیرضا، 1394، «بررسی سیر تحول مدالیون بافته‌های ساسانی و تأثیر آن‌ها بر نمونه‌های هنر اسلامی و مسیحی». نشریه‌ی هنرهای تجسمی، شماره‌ی 1، دوره‌ی 20، صص: 39-48.
- قادری، علیرضا، 1382، «بررسی تأثیرات هلنی بر هنر پیکرتراشی عصر اشکانی». پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، استاد راهنما: خادمی ندوشن، تهران: گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم انسانی (منتشر نشده).
- قوچانی، عبداله، 1373، «قلمرو حکومت ابوالنجم بدربن‌حسنویه به استناد سکه‌ها». مجله‌ی باستان‌شناسی و تاریخ، سال 8، شماره‌ی 2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص: 46-65.
- کامبخش‌فرد، سیف الله، 1368، «دره شهر». در: کتاب شهرهای ایران، جلد 3، به‌کوشش: محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی، صص: 107-150.
- کروگر، ینس، 1396، تزئینات گچبری ساسانی. ترجمه‌ی فرامرز نجدسمیعی، نشر سمت.
- گیرشمن، رومن، 1379، بیشاپور. ترجمه‌ی اصغر کریمی، جلد 1، تهران: نشر سازمان میراث‌فرهنگی.
- لک‌پور، سیمین، 1376، «نقش‌مایه تشتر در ظروف فلزی ساسانی». یادنامه‌ی گردهمایی باستان‌شناسی شوش، نشر سازمان میراث‌فرهنگی (پژوهشگاه)، صص: 239-352.
- لک‌پور، سیمین، 1389، کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی دره‌شهر (سیمره). تهران: نشر پازینه.
- مبینی، مهتاب؛ و شافعی، آزاده، 1394، «نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچبری». مجله‌ی جلوه هنر، شماره‌ی 14، تهران: نشر دانشگاه الزهرا، صص: 45-64.
ـ مبینی، مهتاب؛ شاکرمی، طیبه؛ و شریفی‌نیا، اکبر، 1397، «بررسی تطبیقی تزئینات گچبری مسجد سیمره با مسجد نه گنبد بلخ و سامرا از دوره عباسی». مجله‌ی هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دوره‌ی 23، شماره‌ی 1، صص: 61-72.
- محبی، حمیدرضا، 1392، «تحلیل کارکردهای دلالتی انسان در دستگاه نشانه‌ای ایران ساسانی». مجله‌ی انسان‌شناسی، سال 11، شماره‌ی 18، صص: 157-182.
- محمدی‌فر، یعقوب، 1393، «ریشه‌یابی نقشمایه انگور و برگ در گچبری‌های مسجد جامع نائین». فصلنامه‌ی مطالعات هنر بومی، دانشگاه مازندران، سال 1، شماره‌ی 1، صص: 69-82.
- مرادی، ابراهیم، 1386، «گزارش بررسی و شناسایی حوضه‌ی آبگیر سد کنگیر). تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- مشیری، ژیلا، 1392، «مراسم طلب باران در حوزه کویری». نامه‌ی انسان‌شناسی، دوره‌ی 11، شماره‌ی 19، صص: 118-138.
- مصباح‌اردکانی، نصرت‌الملوک؛ و لزگی، سیدحبیب‌اله، 1387، «مطالعه تأثیر نقشمایه‌های گچبری دوره‌ی ساسانی بر نقوش گچبری دوره اسلامی». فصلنامه‌ی نقشمایه، سال 1، شماره‌ی 2، صص: 37-50.
- مظاهری، خداکرم، 1389، «متون کهن و ایالت ماسبذان در قرون اولیه اسلامی». مجموعه مقالات اولین کنگره بزرگداشت امام زاده علی صالح (ع)، ایلام: نشر دانشگاه آزاد ایلام.
- مکی‌نژاد، مهدی، 1388، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزئینات معماری. تهران: سمت.
- موسوی‌کوهپر، سیدمهدی؛ نوید، سجاد؛ و نیستانی، جواد، 1392، «نشانه‌های برهمکنش فرهنگی میان ایران و روم در ظروف سیمین دوره‌ی ساسانی». مجله‌ی جامعه‌شناسی تاریخی، شماره‌ی 2، دوره‌ی 5، صص: 171-183.
- مولایی، افسانه؛ و چراغعلی‌گل، سمیه، 1390، «قرینگی در نقوش ساسانی». کتاب ماه هنر، شماره‌ی 162، صص: 112-118.
- نیکنا‌می، کمال‌الدین؛ قاسمی، رضا؛ و رضائی، رضوان، 1394، «مطالعه و تحلیل گونه‌شناختی اثرمهرهای دوره‌ی سلوکی». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، صص: 145-162.
- هینلز، جان، 1368، اساطیر ایران. ترجمه‌ی ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.
- یاحقی، محمدجعفر، 1386، فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
 
- Alvarez-mon, J., 2004, “Imago mundi: Cosmological & Ideological aspects of  the Arjan bowl”. Iranica Antiqua, Vol. XXXIX, Pp. 203-237.
- Alvarez-mon, J., 2009, “Notes on the Elamite Grament of cyrus the great”. The antiquaries Journal, The society of antiquaries of London, No. 89, Pp. 1-13.
- Azab, P. M., 2015, “The Sources of  Ibn Tulun, s Soffit Decoration”. M. A Thesis Department of Arab & Islamic Civilization, The American University in Cairo.
- Brunner, J. C., 1974, Middle Persian Inscription on sasanian Silverware metropolitan museum of Art. NewYork.
- Derber, C., 2000, The pursuit of Attention: Power & Ego in every day life. Oxford: Oxford university press,.
- Eliot, A.; Eliade, M. & Campbell, J., 1976, Myths. McGraw-Hill press.
- Haerinck, E. & Overlat, B., 2008, “Altar Shrines & Fire Altars? Architectural Represenntations on Frataraka Coinage”. Iranica Antiqua, Vol. XLill, Pp. 207-233.
- Hamilton, R. W. 1953,  “Carved Plaster in Umayyad ArchitectureAuthor(s)”. Hamilton ource: Iraq, Vol. 15, No. 1, British Institute for the Study of IraqStable URL, Pp. 43-55.
- Hamilton, R. W, 1959, Khirbet al Mafjar:an Arabia Mansion in the Jordan valley. London: Ciarendon press.
- Harris, J, 2011, 5000 Years of Textiles. Smithsonian Books press.
- Kakoulli, I., 2003, “Egyptian Blue in Greek Painting Between 2500 and 50 BC”. In: From Mine to Microscope: Advances in the Study of Ancient Technology, Shortland A., Freestone I. and Rehren, Th (eds.), Oxbow Books, Oxford, Pp. 79-92.
- Keall, E. J., 1976, “Qal'eh-i Yazdigird: A Sasanian Palace Stronghold in Persian Kurdistan”. Iran, Vol. 5, Pp. 99-12.
- Keall, E. J.; Leveque M. A., & Willson, N., 1980, “Qal’eh Yazdigird - It’s Architectural Decorations, The Stucco As Decorations”. Iran, Vol.XVIII, Pp. 1-42.
- Krüger, B. (ed.), 1982, Die Germanen. Geschichte und Kultur der germanischen Stämme in Mitteleuropa, Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Alte Geschichte und Archäologie der Akademie der Wissenschaften der DDR 4, 2 Vols., Berlin.
- Mylonas, G. E, 1966, Mycenae and the Mycenaean age. Princeton press.
- Scott, D. A., 2015, “A Review of Ancient Egyptian Pigments and Cosmetics”. Studies in Conservation, No. 1, Pp. 1-18.
- Torraca, G., 1982, Poros Building Materials-Materials Scince for Architectural Conservsation. Rome, ICCROM.
- VandenBerghe, L. 1971, “excavations at Bard-e Bal. surveys in the district of Ayvān at Darvand. Kazāb. Seh Pā. Imamzadeh Gilan Gharbi (Emāmzāda-ye Gilān-e Ḡarbi): La nécropole de Bard-i Bal au Luristan”. Archéologia, No. 43, Pp. 14-23.
- Werness, H. B., 2004, The Continuum Encyclopedia of Animal Symbolism in Art. Continuum: London-New York,