شواهدی نویافته از معماری عصر آهن در کرانه‌های جنوب غرب دریای کاسپی(گیلان) بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه کافرستان دیلمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان شناسی حوزه ی پژوهش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان

چکیده

از مهم‌ترین سؤالاتی که در باستان‌شناسی سواحل جنوب‌غرب دریای کاسپی مطرح است، چگونگی استقرارها در دوران پیش‌از‌تاریخ، به‌ویژه در عصر آهن می‌باشد؛ این درحالی است که بخش عمده‌ای از پژوهش‌های باستان‌شناسی مربوط به این دوره که از سال 1901 م. در گیلان انجام شده برروی گورستان‌های عصر آهن (سده‌های 8-15 ق.م.) متمرکز بوده است. نبود پرسش‌های بنیادی و بررسی‌های روشمند در باستان‌شناسی گیلان باعث شده تاکنون چگونگی استقرار و نوع معماری مورد استفاده‌ی مردمان این منطقه بر ما پوشیده باشد و بدین‌ترتیب این پرسش‌ها مطرح است که پراکندگی استقرارها و نحوه‌ی الگوهای استقراری به چه صورت بوده است؟ چه عاملی موجب شده که آثار و شواهد اندکی از استقرارهای مربوط به این دوره مورد شناسایی قرار گیرد؟ در صورت وجود استقرار و سکونتگاه‌ها، نوع نقشه و فضاهای معماری به چه صورت بوده است؟ بسیاری از صاحب‌نظران و باستان‌شناسان معتقدند که اقوام مزبور دارای مسکنی که از سازه‌ی مستحکمی برخوردار باشد، نبودند؛ بلکه به‌صورت چادرنشینی روزگار می‌گذراندند. در این مقاله تلاش شده تا با روشی اسنادی و میدانی، مبتنی‌بر مطالعات کتابخانه‌ای و نتایج حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های کافرستان، مطلاکوه، لیارسنگ‌بن، کلورز و... در محدوده‌ی جغرافیای جنوب‌غرب دریای کاسپی طرح ابتدایی ارائه شود. با توجه به منابع و مدارک موجود برخی شواهد از معماری دائمی مربوط به زندگی یکجانشینی در حوزه‌ی فرهنگی جنوب‌غرب دریای کاسپی شناسایی شده که مشتمل بر ایجاد کف‌سازی در محوطه‌ی مسکونی و احداث بناها با فضاهای چهارگوش به‌وسیله‌ی سنگ و چوب یا بدون ایجاد پی بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Newly Discovered Iron Age Architecture on South-West Caspian Sea Beaches on the Basis of the Excavation at Kafarestan, Dailaman, Gilan, Iran

نویسنده [English]

  • vali jahani
چکیده [English]

A major outstanding question for the archaeology of the southwest Caspian Sea Basin concerns to the nature of settlements in prehistoric times in particular in the Iron Age, while large parts of the archaeological work on this period in Gilan have concentrated, since 1901, on the Iron Age (15th-8th centuries B.C.) burial sites. Due to the lack of basic research questions and systematic surveys, the nature of settlements and the type of architecture used by the regional population still continue to elude us. Thus, many unanswered questions remain: How were the distribution of settlements and settlement patterns? What factors have been responsible for the paucity of recorded evidence on contemporary settlements? What types of plans and architectural spaces were used in these settlements, if there were any such? Many scholars believed that the regional population lacked any sturdy residential structures, and that there no traces of sedentary settlements existed there. The present work attempts to furnish an outline of the architectural characteristics of the region. The study uses a combination of documentary and field research methods, building on both library research and results from excavations at such sites as Kafarestan, Motlakuh laid within the Southwest Caspian Basin. The objectives and insights of the present work may be summarized as follows: Reconstructing the Iron Age cultures drawing on the contemporaneous architectural evidence excavated in the plain, mountain base and mountainous landscapes and exploring the idiosyncrasies of Iron Age settlements in Gilan in light of excavations and surveys. Glancing through the evolution of architecture in Gilan from prehistoric through early Islamic centuries suggests that we may safely argue that the inhabitants of different parts of the region were aware of the peculiar climate dominated their surrounding environment. The literature on the archaeology of Gilan rarely includes vertical stratigraphic sequence which shed light on a series of stratified settlement deposits; rather it is generally predominated by horizontal stratigraphy, which consist only of one or two phases of use in cemeteries. The reasons for the lack of identified contemporary houses in most of excavations across the region may be outlined as below: 1. A life-style depending on animal husbandry and pastoralism, and seasonal migrations obviated the need for more complete, durable structures; 2. The ancient regional population probably did not felt the need to use stone, because simple and lighter construction materials such as wood were abundantly available. Insurability and short life of wood has deprived us of the wooden house of these people; 3. The majority of excavations in Gilan have focused on cemeteries, so we must look for sites which contains occupational deposits; 4. Detachment of the region from the universal developmental trends which was under way in other parts of Iran and, consequently, its backwardness in architecture and adoption of new techniques in architecture and building decorations. 5. The regional architecture at the time tended to be plain and void of geometrical properties.On the other hand, the residential structures lacked footings, with the main building actually sitting on a sort of wooden platform to prevent moisture ingress. Therefore, the superstructure vanished overtime, leaving no traces of the building, because, as noted, there were no footing to its trace. Establishing an absolute date and the chronological attribution of the finds from Iron Age settlement sites in Gilan and Mazandaran may require large-scale and more extensive excavations. A shift to targeted research projects in the province is then vital. Thus, instead of excavating burial sites, which are already well-known as a result of the long history archaeological work, we ought to focus on settlements and mounds with deep sequences in our research policies. Excavation of various exposures of architecture from different periods and drawing their clear-cut plans will enable us to identify variant forms of the regional architecture, which will then provide answer to one of the most essential questions on the regional culture.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Gilan
  • Southwest Caspian Sea Basin
  • Iron Age
  • Architecture
- امیرکلایی، ابراهیم، 1387، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم محوطه‌ی قلعه‌کش دابودشت شهرستان آمل»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان، رشت (منتشر نشده).
- امیرکلایی، ابراهیم، 1391 الف، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم محوطه گل لاک‌کنسی آمل، مازندران»، در: چکیده مقاله‌های یادهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگ و گردشگری، ص: 78.
- امیرکلایی، ابراهیم، 1391ب، «گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم محوطه‌ی لامیزده محمودآباد مازندران»، در: چکیده مقاله‌های یادهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستا‌‌ن‌شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگ و گردشگری، ص: 79.
- جهانی، ولی، 1389، «گزارش بررسی و کاوش محوطه‌ی کافرستان روستای یسن»،  آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان، رشت (منتشر نشده).
- جهانی، ولی و چرمچیان، مجتبی و علی تالش، بهزاد و رئوف، سولماز، 1394، «گزارش مقدماتی گمانه‌زنی به منظور تعیین حریم محوطه‌ی لیارسنگ بناملش»، در: گزارش‌های چهاردهمین گردهمایی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، به‌کوشش: حمیده چوبک، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 108-113.
- جهانی، ولی، 1395، باستان‌شناسی گیلان، (از آستارا تا هوسم)، تهران، انتشارات دکتر محمد افشار.
- جهانی، ولی، 1391الف، «گزارش کاوش و گمانه‌زنی در محوطه‌ی کافرستان (مهدی چوری و نسکوه چال یسن)، دیلمان»، در: چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 127-128.
- جهانی، ولی، 1391ب، «مطلاکوه نخستین محوطه‌ی استقراری شناسایی شده عصر آهن در املش»، نامورنامه؛ مقاله‌هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به‌کوشش: حمید فهیمی و کریم علیزاده، تهران، انتشارات نگاه، صص: 270-259.
- جهانی، ولی، 1393الف، «دو فصل بررسی، گمانه‌زنی و کاوش در محوطه‌های کافرستان (یسن)، دیلمان»، در: مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، به‌کوشش: کوروش روستایی و مهران غلامی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 133- 135.
- جهانی، ولی، 1393ب، باستان‌شناسی دیلمان؛ پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های یسن، رشت، نشر بلور.
- جهانی، ولی و رامین، شهرام و مجتبایی ثبوتی، رقیه، 1393، «گزارش مقدماتی گمانه‌زنی به‌منظور تعیین حریم محوطه‌ی اسکولک، شهرستان رودبار»، در: گزارش‌های سیزدهمین گردهمایی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، به‌کوشش: مهرداد ملکزاده، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 70-75.
- جهانی، ولی و همرنگ، بهروز و مجتبایی، رقیه و کوهی، مجید، 1391، «کاوش در محوطه‌ی کافرستان یسن»، در: چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگ و گردشگری، ص: 129.
- جهانی، ولی، علی‌تالش، بهزاد، چرمچیان، مجتبی و رئوف، سولماز، 1394، «گمانه‌زنی به‌منظور تعیین حریم محوطه‌ی لیارسنگ بن شیرچاک»، در: کتاب گزارش‌های چهاردهمین گردهمایی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، به‌کوشش: حمیده چوبک، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری،صص: 108-113
- حاکمی، علی، 1344، «گزارش عملیات حفاری در منطقه‌ی کلورز، کافرکش و گنج‌پر»، گزارش منتشر نشده شماره 1316 RA مرکز اسناد، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور.
- خلعتبری، محمدرضا، 1394، «مروری بر سابقه‌ی فعالیت‌های باستان‌شناسی در تالش»، در: چکیده مقاله‌های همایش ملی تالش‌شناسی، به‌کوشش: ولی جهانی، دکتر سید هاشم موسوی، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گیلان، ص: 97.
- خلعتبری، محمدرضا، 1371، «کاوش در کلورز»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تهران، گروه باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- خلعتبری، محمدرضا، 1384، «گزارش مقدماتی فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه کلورز-رستم‌آباد رودبار»، گزارش منتشر نشده شماره 7670 RA مرکز اسناد، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور.
- خلعتبری، محمدرضا، 1386، «تپه کلورز، نهشته‌های معماری عصر آهن گیلان»، در: گزارش‌های باستان‌شناسی (7)، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، جلد اول، پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی وگردشگری و پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 231- 253.
- خلعتبری، محمدرضا، 1389، «گزارش مقدماتی لایه‌نگاری و اولین فصل کاوش محوطه‌ی استقراری کلورز (رستم‌آباد 1385-1387)»، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی وگردشگری گیلان (چاپ نشده).
- خلعتبری، محمدرضا، 1392، گیلان در عصر آهن، چاپ اول، تهران، انتشارات گوی.
- شهیدزاده، عبدالحسین، 1348الف، «رودبار استان گیلان»، جلد اول، گزارش منتشر نشده شماره 1243 RA مرکز اسناد، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، تهران.
- شهیدزاده، عبدالحسین، 1348ب، «گزارش مقدماتی هیأت کاوش‌های علمی باستان‌شناسی گیلان»، جلد دوم، گزارش منتشر نشده شماره 1243 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور.
- صدر کبیر، رضا، 1383، «نگاهی به یافته‌های معماری مسکونی در سومین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی گورستان تول تالش»، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی گیلان  (منتشر نشده).
- صفری، مجتبی، 1391، «بررسی باستان‌شناسی روستای ابوالحسن کلای شهرستان بابل مازندران»، در: چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگ و گردشگری، ص: 295.
- عباس‌نژادسرستی، رحمت و مجتبایی‌ثبوتی، رقیه، 1393، «معماری مناطق غربی مازندران و بخش‌های شرقی گیلان در عصر آهن»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره 4، شماره 7، همدان، صص: 67-80.
- فرید مجتهدی، نیما و اسعدی اسکوئی، ابراهیم، 1391، اطلس کوه‌های گیلان، رشت، نشر فرهنگ ایلیا، چاپ اول.
- فلاحیان، یوسف، 1384، «نگاهی اجمالی به دستاوردهای باستان‌شناختی بررسی و شناسایی در حوزه‌ی رودخانه‌ی شاهرود (عمارلو)»، در: گزارش‌های باستان‌شناسی ایران شماره 4، تهران، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی صص: 1998-220.
- فهیمی، حمید، 1381الف، فرهنگ عصر آهن در کرانه‌های جنوب غربی دریای کاسپی، تهران، نشر سمیرا.
- فهیمی، حمید، 1381ب، «حوزه‌ی فرهنگی املش در عصر آهن به روایت کاوش‌های باستان‌شناختی»، فرهنگ گیلان، شماره 13 و 14، اداره کل ارشاد اسلامی گیلان، رشت، صص: 109- 113.
- فهیمی، حمید، 1396، «بازنگری در گاهنگاری دوره‌ی مفرغ پایانی و آهن آغازین تالش»، در:  مجموعه مقالات همایش ملی تالش‌شناسی، به‌کوشش: ولی جهانی و حمید فهیمی، نشر ایران‌نگار، تهران، صص: 201- 215.
- ماهفروزی، علی و کنراد پیلر، کریستین، 1391، «گوهرتپه»، در: چکیده مقاله‌های یادهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگ و گردشگری، ص: 38.
-  ماهفروزی، علی، 1386، «باستان‌شناسی شرق مازندران با تکیه بر کاوش‌های گوهرتپه»، در: گزارش‌های باستان‌شناسی 7، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری.
- نگهبان، عزت‌الله، 1385، مروری بر پنجاه سال باستان‌شناسی ایران، تهران، سبحان نور، چاپ اول.
- نگهبان، عزت‌الله، 1378، حفاری‌های مارلیک، جلد اول، تهران، سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، چاپ اول.
- نوکنده، جبرئیل و فهیمی، حمید، 1382، «پژوهش‌های باستان‌شناسی هیأت مشترک ایران و ژاپن در کرانه‌های غربی سپیدرود گیلان 81-1380»، در: گزارش‌های باستان‌شناسی 2، به‌کوشش: حمید فهیمی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی و پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 27-66.
 
- jahani, V., 2005, “Observation on the Distribution of Iron Age Sites on the Sefidrud River West Bank”, In: Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 4th Season, Tokyo, ICHTO & MECCJ, Pp: 44-49.
- jahani, V., 2016, “A study of Iranian Pottery sherds from the Chapalak Cave in Gilan province Current archeological studies of Northern İran”, Chapter 8. Seoul, 2010, 153, 173.
- Ohtsu, T., 2003, “Archaeological Survey  in Northwestern Iran; Report On The General Survey in Gilan And Its Surrounding Areas”, Edited By Ohtsu,T. The Middle Eastern Culture Center in Japan, Mitaka, Tokyo. Japan.7-92.
- Ohtsu, T., Nokandeh, J. & Adachi, T., 2003, “Preliminary Reprt of The Iran Japan Joint Archaeological Expedition To Gilan”, First Season, 2001, Edited By Ohtso, T., et al., Iranian Cultural Heritage Organization ,Tehran And Middle Eastern Culture Center In Japan, Tokyo.
- Ohtsu, T., Nokandeh, J. & Adachi, T., 2005a, “Excavation Research ofTappeJalalie”, In: Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 2nd Season 2002, Tokyo, ICHTO & MECCJ, 61-67
- Ohtsu, T., Nokandeh, J. & Adachi, T., 2005b, “Preliminary Reprt of The Iran Japan Joint Archaeological Expedition To Gilan”, Fourth Season, Edited By Ohtso, T. et al., Iranian Cultural Heritage Organization ,Tehran And Middle Eastern Culture Center In Japan, Tokyo.
- Ohtsu, T., Nokandeh, J. & Adachi, T.,2004a, “Preliminary Reprt of The Iran Japan Joint Archaeological Expedition To Gilan”, Second Season,2002, Edited By Ohtso, T. et al., Iranian Cultural Heritage Organization ,Tehran And Middle Eastern Culture Center In Japan, Tokyo.
- Ohtsu, T., Nokandeh, J. & Adachi, 2004b, “Preliminary Reprt of The Iran Japan Joint Archaeological Expedition To Gilan”, Third Season, Edited By Ohtso, T. et al., Iranian Cultural Heritage Organization ,Tehran And Middle Eastern Culture Center In Japan, Tokyo. Pp: 48-83.
- Fahimi, H., 2016, (in preparation), “Transition between Bronze and Iron Age at the Southwestern Shores of the Caspian Sea”, in: Proceedings of the Symposium on Caspian Sea Shores; Contacts, Spaces and Territories along the Caspian Sea during the Bronze and Iron Ages.
- Sono, T. & Fukai, Sh., 1968, “Dailaman III, the Expedition at HassaniMahalle and GhaleKuti, 1964”, Tokyo, The University of Tokyo.