گونه شناسی خانه‌های تاریخی در بافت قدیم شهر اردبیل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

2 دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

3 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

4 دانش آموختۀ باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

چکیده

یکی از عناصر اصلی باقی‌مانده از بافت کهن شهر اردبیل، خانه‌های تاریخی است. با توجه به شیوۀ زندگی و رشد شهر‌نشینی در طی سالیان اخیر، بسیاری از این بناها تخریب و یا در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. با توجه به این امر، معرفی و گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی شهر اردبیل و عناصر کالبدی و نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی بر ساخت آن‌ها ضروری است. روش تحقیق به‌صورت تاریخی-تحلیلی بوده و گرد‌آوری اطلاعات برپایۀ مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی است. پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست؛ از نظر کالبدی خانه‌های این شهر را به چند گونه می‌‌توان تقسیم کرد؟ چه ویژگی‌هایی بر ساختار کلّی آن‌ها تأثیرگذار بوده‌اند؟ نتایج پژوهش حاضر دسته‌بندی خانه‌های تاریخی شهر براساس ویژگی‌های پلان و شکل حیاط، جهت‌گیری بنا و تالار اصلی، مشخصات سردر خانه‌ها و نحوۀ ورود به فضاهای مختلف بنا، اهمیت بازشوها و نسبت اندازۀ آن‌ها، مصالح و سازۀ و تزئینات به‌کار رفته در آن‌ها است. بر این‌اساس می‌توان آن‌ها را از لحاظ گونه‌شناسی به چهار دسته تقسیم‌بندی کرد: دورۀ قاجار با فرم درون‌گرایی، شامل گونۀ اول: خانه‌هایی با طرح حیاط صلیبی‌شکل با بافت فشرده و تودرتو، گونۀ دوم: خانه‌‌های چند قسمتی با چند حیاط و یا نمای اصلی، در دو مورد در کنار فضاهای تجاری. گونۀ سوم: خانه‌هایی با طرح ایوان‌‌دار با داشتن تناسب بازشوی بزرگ. گونۀ چهارم: در دورۀ پهلوی اول با فرم برون‌گرایی، بناهایی با استقرار تودۀ حجمی در یک سمت بالاتر از سطح حیاط، با تأکیدبر اهمیت به نمای بیرونی بنا؛ هم‌چنین الگوهای فرهنگی و اجتماعی مانند: توجه بر رعایت اصل محرمیت در قسمت‌های مختلف بنا، تفکیک فضاهای ساختمانی در مقیاس عظیم با دارا بودن فضای عمومی، خصوصی و خدمه و در مقیاس کوچک‌تر، به‌صورت بناهایی با آذین‌بندی زیاد و یا ساده نشان از رتبه‌بندی اجتماعی صاحب‌خانه‌ها می‌رساند. در خانه‌های دورۀ پهلوی در الگوهای فرهنگی و اجتماعی تغییرات عمده‌ای به‌وجود آمد، الگوبرداری از معماری غربی؛ در مواردی چون: حذف حیاط اندرونی، توجه به تزئینات بیرونی بنا و استفاده از پله‌های داخلی به‌صورت آشکار و برروی محور میانی خانه قابل‌مشاهده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology of Historical Houses in the Old Part of Ardabil

نویسندگان [English]

  • seyd mehdi hosseyni nia 1
  • Karim Hajizadeh Bastani 2
  • Habib Shahbazi Shiran 3
  • Reza Rezaloo 2
  • Shahrokh Sheidaei Sola 4
1 Ph.D. Student in Archeology, Department of Archaeology, Faculty of literature and Human Scinces, University of Mohaghegh Ardabili, Ardebil, Iran.
2 Associate Professor, Department of Archeology, Faculty of literature and Human Scinces, University of Mohaghegh Ardabili, Ardebil, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Archaeology, Mohaghegh Ardabili University, Ardebil, Iran.
4 M.A. in Archaeology, Faculty of literature and Human Scinces, Mohaghegh Ardabili University, Ardebil, Iran.
چکیده [English]

The present study intends to introduce the historical houses in Ardabil and analyze the typology, cultural, and social attitudes towards their construction. The research method is historical-analytical and data collection is based on library and field studies. The present study seeks to answer the following questions: How many types are the houses? What features have influenced the overall structure of the houses in this area? The results of the research on the classification of historical houses are as follows: The characteristics of the plan and shape of the courtyard, the orientation of the building and the main hall, the characteristics of the house entrances and how to enter different parts of the building, the importance of open parts and light ports and their size ratio, materials and structures they used. Typologically, they are divided into four categories: Qajar period with an introverted form, The first type of typology: houses with a cross-shaped courtyard design with a compact and nested texture, the second type: houses with porch design, with proportionality of a Large opening, the third type: multi-part houses with several courtyards with main view. Fourth type: In the period of first Pahlavi with form of extroversion, buildings whose space density is on one side above the level of the courtyard; emphasizing the importance of the exterior of the building. The results of this study also show that cultural and social patterns such as; paying attention to the principle of privacy in different parts of the building, the separation of building spaces on a large scale into public, private and crew space, and on a small scale, with lavish or simple decorations, shows the social ranking of homeowners. In the houses of the Pahlavi period, there were major changes in cultural and social patterns. Imitation of the West in cases such as the removal of the inner courtyard and the use of interior stairs can be clearly seen of the house.
Keywords: Ardabil, Historical Houses, Qajar Period, First Pahlavi Period, Typology of Houses.
 
Introduction
Houses are generally of special importance in the study of the historical developments of architecture and urban context due to their high frequency. In addition to their historical value, these buildings reflect the lifestyle of the people, the social and cultural perspective, as well as the attention to the region’s climate on their construction. The ancient texture of Ardabil, considering its several hundred years of history in the field of Islamic urban planning, is one of the most important cases in this field. One of the main elements of the old texture of this city are historical houses, which unfortunately few of them remain in this city and all of them belong to the later centuries and generally include the Qajar and Pahlavi periods. In this study, in order to protect the architectural identity of Ardabil, the typology of different types of houses and their physical and decorative features have been considered and to achieve this goal, attempted to identify the characteristics of historical houses in the form of physical and decorative typology. Limited buildings from the Pahlavi period remain, mostly including educational and government buildings. This may be due to the politics of the first Pahlavi period, in which government buildings were built throughout the country with a more durable quality than houses. Regarding the traditional houses of this city, it should be said that some of these buildings have already been repaired and renovated, and by changing their use, total destruction has been prevented, and the rest of the buildings have either been destroyed or are being demolished.  Studies show that limited studies have been done on these houses and there is no comprehensive knowledge about them, while with proper planning and restoration of such buildings, we can see their growth and development, especially in the field of tourism. It was cultural.
Objectives and necessity of research: One of the main elements left from the ancient fabric of Ardabil is historical houses. Due to the way of life and the growth of urbanization in recent years, many of these buildings have been destroyed or are in danger of being destroyed. Due to this and in order to protect the architectural identity of the city, the introduction and typology of historical houses in Ardabil and the physical elements and cultural and social attitudes on their construction is necessary and to achieve this goal, efforts have been made. Recognition of the characteristics of the historical houses of the city should be done in the form of physical and decorative typology.
Research Questions: The questions of this research are as follows: 1-How many types are the houses? 2- What features have influenced the overall structure of the houses in this area
 
Discuss
The typology of Ardabil houses is based on geographical, physical factors and cultural and social patterns. The geographical direction of the building is southeast- northwest, it means the houses are in contrary to the main prevailing wind of the city. Also, the angle of the main hall is examined from 20 houses. The construction of porches in houses was common until the end of the Qajar period. In the houses of the early Qajar period, this space was a door with a medium or small scale, usually with two doors with two percussions. In the late Qajar period, by the end of the Pahlavi period, the entrances head of houses became simple. This element is very important in the surveyed houses, as most of the surveyed houses have stairs both inside and outside the house; In the buildings of the Pahlavi period, stairs were built at the direct entrance to the ground floor and the connection to the upper floor is from the same middle part of the building. Due to the climatic characteristics of Ardabil city, the ratio of opening levels in the main facades, except in some houses, has not been more than 50%, and most of the surveyed houses are between 25% and 40%. Brickwork decorations in the form of geometric knots, masonry with plaster, sash windows, paintings in various designs of plant, human, animal, mirror work were the dominant decorations. Cultural and social patterns such as; The principle of privacy in homes is well observed. In the Pahlavi period, the inner and outer domains were combined and after that the houses moved away from the principle of privacy (Mohammad Hosseini et al., 1398: 40). In terms of social ranking, aristocratic houses usually have several parts in the form of exterior and interior space and service space. On a small scale, the middle and ordinary class houses were simple interior walls with no decoration, but in the aristocratic houses there were elaborate decorations (Ibid., 1398: 41 and 40).
 
Conclusion
Typologically, they are divided into four categories: Qajar period with an introverted form, The first type of typology: houses with a cross-shaped courtyard design with a compact and nested texture, the second type: houses with porch design, with proportionality of a Large opening, the third type: multi-part houses with several courtyards with main view. Fourth type: In the period of first Pahlavi with form of extroversion, buildings whose space density is on one side above the level of the courtyard; emphasizing the importance of the exterior of the building. The results of this study also show that cultural and social patterns such as; paying attention to the principle of privacy in different parts of the building, the separation of building spaces on a large scale into public, private and crew space, and on a small scale, with lavish or simple decorations, shows the social ranking of homeowners. In the houses of the Pahlavi period, there were major changes in cultural and social patterns. Imitation of the West in cases such as the removal of the inner courtyard and the use of interior stairs can be clearly seen of the house.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ardabil
  • Historical Houses
  • Qajar Period
  • First Pahlavi Period
  • Typology of Houses
- آرشیو اسناد ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل.
- ابن‌حوقل، 1366، سفرنامۀ ابن‌حوقل. ترجمۀ جعفر شعار (جلد 2)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- ابن‌خلدون، ابوزید عبدالرحمن بن محمد، 1368، تاریخ ابن خلدون. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- بی‌نام، 1387، «برنامۀ راهبردی، حفظ و احیای بافت باارزش فرهنگی، تاریخی شهر اردبیل». سازمان بهسازی و نوسازی شهر اردبیل،  اردبیل: ایوان نقش جهان.
- پیرمحمدی، محمد؛ رفیعی، وحید، 1394، «تأثیر عوامل اقلیمی در طراحی ساختمان و راه رسیدن به طراحی پایداری». همایش ملی عمران و معماری با رویکردی بر توسعۀ پایدار، فومن: دانشگاه آزاد اسلامی واحد فومن و شفت.
- جامعی، بیوک، 1379، نگاهی به آثار و ابنیه تاریخی اردبیل. اردبیل: بیوک جامعی.
- جی‌زد براون، مارک دی کی، 1386، طراحی اقلیمی در معماری. ترجمۀ سعید آقایی، تهران: پرهام نقش.
- حسینی، علی؛ فروتن، منوچهر؛ صالحی، سعید، 1397، «گونه‌شناسی خانه‌های سنتی اراک». نشریۀ معماری و شهرسازی آرمان‌شهر»، شمارۀ 11(25)، صص: 27-44.
- حموی، یاقوت، 1387، معجم البلدان. ترجمۀ منزوی، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
- خاکپور، مژگان؛ انصاری، مجتبی؛ طاهرنیان، علی، 1389، «گونه‌شناسی خانه‌های بافت قدیم شهر رشت». هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شمارۀ 2(41)، صص: 29-42.
- زیادی، رضا، 1389، «چارچوب استراتژیک مدیریت بصری بافت‌های تاریخی؛ نمونۀ موردی بافت تاریخی شهر اردبیل». پایان‌نامۀ برای گرفتن درجۀ کارشناسی‌ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکدۀ معماری و شهرسازی.
- سلطان‌زاده، حسین؛ قاسمی‌نیا، مازیار، 1390، «گونه شناسی ساختار کالبدی-کارکردی معماری مسکونی استان گلستان». نشریۀ معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، شمارۀ 4(7)، صص: 1-15.
- سلطان‌زاده، حسن، 1372، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- سلطان‌زاده، حسن، 1396، خانه در فرهنگ ایرانی «مفاهیم و بعضی از کاربردها». تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- شاطریان، رضا، 1392، اقلیم و معماری. تهران: ناشر سیمای دانش.
- صفری، بابا، 1371، اردبیل در گذرگاه تاریخ (جلد 1 و 3)، اردبیل: دانشگاه آزاد اسلامی.
- طاهری‌سرمد، فائزه؛ عینی‌فر، علیرضا؛ شاه‌چراغی، آزاده، 1398، «مقایسۀ تطبیقی گونه‌شناسی سازمان فضایی و عناصر کالبدی دوره‌های قاجار و پهلوی خانه‌های سنتی شهر کرمانشاه». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال9، شمارۀ 23، 168-1.
- قاسمی‌سیچانی، مریم؛ معماریان، غلامحسین، 1389، «گونه‌شناسی خانه‌های دورۀ قاجار در اصفهان». هویت شهر، 5(7)، صص: 94-87.
- قبادیان، وحید، 1393، ابنیۀ سنتی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- پیروزحناچی، پیروز؛ فرح‌بخش، مرتضی؛ غنایی، معصومه، 1396، «گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد، از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی». نشریۀ مطالعات معماری ایران، شمارۀ 12، صص: 116-97
- معماریان، غلامحسین؛ هاشمی طغرالجردی، مجید؛ حمزه‌نژاد، مهدی، 1391، «بازشناسی روش آموزشی تاریخی تکاملی مدرسه موراتوری در کارگاه طراحی مجموعه‌های مسکونی». نشریۀ فناوری و آموزش، مهدی 3(6)، صص: 243-255.
- معماریان، غلامحسین؛ طبرسا، محمدعلی، 1392، «گونه و گونه‌شناسی معماری». انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شمارۀ 6، صص: 114-103.
- هدایتی، محمود محمد، 1391، تاریخ شهر و شهرداران اردبیل. اردبیل: دانشگاه محقق‌اردبیلی.
- یوسفی‌تذکری، مسعود، 1384، «طرح پژوهشی با عنوان: بررسی الگوی مسکن در گذشته و حال در استان اردبیل (نگاهی به خانه‌های تاریخی اردبیل)». اردبیل: دانشگاه محقق‌اردبیلی.
- محمد‌حسینی، پریسا؛ جوان‌فروزنده، علی؛ جهانی دولت‌آباد، اسماعیل؛ حیدری، علی‌اکبر، 1398، «تحلیل نقش روش زندگی طبقات اجتماعی در الگوی مسکن؛ نمونۀ موردی: خانه‌های اواخر دورۀ قاجار و اوایل پهلوی در اردبیل». باغ نظر، شمارۀ (76) 16، صص: 44-31.
- خاکپور، مژگان؛ انصاری، مجتبی؛ شیخ‌مهدی، علی؛ طاووسی، محمود، 1394، «ویژگی‌های اجتماعی- فرهنگی مسکن بومی». مسکن و محیط روستا، شمارۀ 149، صص: 30-1.
- معماریان، غلامحسین، 1384، سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش دانش.
- غفوریان، میترا؛ حصاری، الهام؛ پی‌سخن، مینا، 1395، محرمیت در معماری خانه‌های سنتی بوشهر. قزوین: جهاد دانشگاهی.
 
- Polyzoides, S.; Sherwood, R. & Tice. J., 1992, Courtyard Housing in Los Angeles: A Typological Analysis. Princeton, Architectural Press
- Plunz, R., 2016, A History of Housing in New York City. Columbia University Press.revised edition.
- Holl, S., 1995, Pamphlet Architecture (Book 9): Rural and Urban House Types in North America. Princeton Architectural Press.