A Study on the Role and Importance of Sheikh Ahmad-e Jami Mausoleum Complex in the Urban Development of the Historic City of Torbat-e Jam: From the Seljuk to the Late Pahlavi Period

Authors

Abstract

In the process of formation and growth of urban areas, the role and function of various mausoleums and shrines, such as the tombs of saints and prominent religious leaders must be considered. The existence of a pilgrimage complex in the city attracted believers, pilgrims and travelers who visited and stayed in the city and as a result, the population of the city increased and business boomed. Some of the devotees and believers of these figures constructed public-utility urban-cultural facilities surrounding these complexes in order to enhance the prosperity, glory and reputation of these spiritual areas. During the Islamic period, as a result of the spiritual and mystical influence of Sheikh Ahmad-e Jami in the Seljuk era and in Ma’dabad village- as the initial center of formation of Torbat-e Jam- the kings of this period, such as Sultan Sanjar, and rulers and elders went to visit him in the village and after his death and burial in this village, the context was provided for devotion to the mystical character of Sheikh. The Sheikh’s family’s kinship with and religious influence on kings and leaders in the subsequent periods, especially the Kurt dynasty rulers during the Ilkhanid period and Timurid kings, led to further prosperity of Torbat-e Jam, and this factor contributed to the formation and development of the mausoleum complex surrounding the tomb of Sheikh Jami. On the other hand, because of its special geographical position and favorable environmental conditions, this city was located in the middle of transporting routes connecting major cities of greater Khorasan. Also, it was located between Herat and Nishapur and on the other hand, it had common borders with Sarakhs, Tus, and Badghis region. Therefore, militarily, economically and culturally, it was always considered as one of the very important areas. With these changes, the city of Buzjan in the Jam province, which until then was one of the major cities of the early Islamic centuries, fell from the boom times as a result of factors such as the Mongol invasion and Torbat-e Jam became the headquarters of the government. The process of physical-spatial development of Sheikh-e Jam complex and consequently, Torbat-e Jam began since the rule of the Kurt dynasty and gradually a major city emerged out of a small village, and especially since the Ilkhanid until the Late Timurid period, in the light of its political and religious role, this city progressed rapidly in all economic, political, communicative and cultural areas. In the present study, the causes of changes in the physical and formal changes of pattern of Torbat-e Jam city since its establishment, with regard to both external factors (government and the will of political-administrative elites of the city) and internal factors (growth of economic, social and religious relations) until the Late Pahlavi period is evaluated. The research method is descriptive-analytical and historical analysis method in the form of documentary and library research based on studying the written sources, especially historical and geographical texts and adaptation of aerial photographs to available maps and field research in the context of the ancient city. Accordingly, based on the most important factors affecting the process of development of Jam city, that is, the presence of Sheikh Ahmad-e Jam in Ma’dabad village, natural and climatic condition of the region and the transportation/communication routes connecting this city and neighboring regions and cities, initial center of the city and its limits over different historical periods were determined based on the existing documents, and it was found that the city of Jam reached the peak of its development and prosperity by the Timurid and Pahlavi periods.

Keywords

Main Subjects

References

- ابن‌بطوطه، محمد بن عبد الله، 1376، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه: موحد ابطحی، تهران: آگه.
- ابن‌رسته، احمد بن عمر، 1892، الأعلاق النفیسه، بیروت: دار صادر.
- ابن‌فقیه، احمد بن محمد، 1416، البلدان، تصحیح: یوسف‏ الهادى، ج 1،بیروت: عالم الکتب‏.
- ابوالفدا، 1349، تقویم البلدان، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- احمد جام، 1347، مفتاح النجات، تصحیح: علی فاضل، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، 1367، مرآه‌ی البلدان‏، تصحیح: عبد الحسین نوایى و هاشم‏ محدث، ج 4، تهران: دانشگاه تهران‏.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان1363، مطلع الشمس، 3 ج، به اهتمام: برهان لیمودهی، تهران: فرهنگسرا.
- افوشته‌اى نطنزى، محمود بن هدایت الله 1373، نقاوه‌ی الآثار فی ذکر الاخیار فی تاریخ الصفویه‏، مصحح: احسان اشراقى،‏ تهران: انتشارات علمى و فرهنگى‏ چ دوم‏.
- بدلیسی، شرف‌خان، 1377،  شرفنامه‏، مصحح: ولادیمیر ولییامینوف، تهران: اساطیر.‏
- بمانیان، محمدرضا، 1385، «عوامل مؤثر بر شکل‌گیری معماری و شهرسازی در دوره‌ی پهلوی اول»، مدرس هنر، پاییز و زمستان، ش 1، صص 8-1.
- بوزجانی، درویش علی، 1345، روضه الریاحین، به کوشش: حشمت موید، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- جوینى، علاء الدین عطا ملک بن بهاء الدین محمد بن محمد، 1385، تاریخ جهانگشاى جوینى‏، مصحح: محمد قزوینى‏، تهران: دنیاى کتاب، چ چهارم‏.
- حافظ‌ابرو، 1370، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، تصحیح: غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
- حافظ‌ابرو، 1380، زبده‌ی التواریخ، مصحح: سید کمال حاج سیدجوادى‏ ، تهران‏: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‏، چ اول.‏
- حافظ‌ابرو، 1389،  تاریخ سلاطین کرت، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: میراث مکتوب.
- حبیبی، سید محسن، 1387، از شار تا شهر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ هشتم.
- حموى بغدادى، یاقوت، 1383، معجم البلدان، ترجمه:‏ علی‌نقی منزوی، ‏ ج 2، تهران: سازمان میراث فرهنگى کشور.
- خانیکوف، نیکولای ولادیمیروویچ، 1375، سفرنامه خانیکوف، مترجمان: اقدس یغمایی و ابوالقاسم بی‌گناه ، مشهد: آستان قدس رضوی، چ اول.
- خاوری‌شیرازى، میرزا فضل‌الله، 1380، تاریخ ذوالقرنین‏، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ اول‏.
- خسروی، خسرو، 1375، «ذیل مدخل تربت»، دانش‌نامه‌ی جهان اسلام، ج 6، زیر نظر: غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دایره‌ی المعارف اسلامی.
- خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی، 1333، تاریخ حبیب السیر، زیرنظر: محمد دبیرسیاقی، ج 3، تهران: خیام.
- خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی، 1372، مآثر الملوک، تصحیح: میرهاشم محدث، بی‌جا، رسا، چ اول.
- رکن الدوله، 2536، سفرنامه، به کوشش: محمد گلبن، تهران: سحر.
- سازمان مسکن و شهرسازی استان خراسان، 1377، طرح جامع تربت‌جام (برداشت وضع موجود)، مرحله اول، ج 3، بهمن ماه.
- سلطان‌زاده، حسین، 1377، معماری و شهرسازی ایران به روایت شاهنامه فردوسی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- سمرقندى، ‏ کمال الدین عبد الرزاق، 1383، مطلع سعدین و مجمع بحرین‏، تصحیح: عبدالحسین نوایى‏، ج 3، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، چ اول.‏
- سیفی‌هروی، 1383، تاریخ‌نامه هرات، ‏تهران: انتشارات اساطیر، چ اول.
- شیروانی، زین العابدین بن اسکندر، 1339، ریاض السیاحه‌ی، تصحیح و تنظیم: حامدی ربانی، ج 1، تهران: سعدی.
- صابرمقدم، فرامرز، 1383، مجموعه معماری-آرامگاهی مزارشیخ جام، تهران: سنبله.
- طغرایی، محمود، 1382، «گزارش پیگردی باستان‌شناسی پشت ایوان غربی سراچه فریومدی مجموعه‌ی شیخ جام»، اداره کل میراث فرهنگی خراسان، معاونت پژوهشی (منتشر نشده)
- طغرایی، محمود، 1390، «گزارش نظارت بر عملیات خاک‌برداری اداره آب و فاضلاب تربت‌جام در محدوده‌ی محوطه تاریخی خواجه عزیزالله»، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان رضوی (منتشر نشده)
- غزنوی، سدید الدین محمد، 1388، مقامات ژنده پیل، به اهتمام: حشمت موید، تهران: علمی فرهنگی.
- قزوینى‏، میرزا محمد طاهر وحید، 1383،  تاریخ جهان‏آراى عباسى‏، تصحیح: سید سعید میرمحمد صادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى، چ اول‏.
- کارکنان وزارت جنگ انگلستان مستقر در هندوستان، 1380، فرهنگ جغرافیایی ایران ، خراسان، ترجمه: کاظم خادمیان، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چ اول.
- گابریل، آلفونس، 1371، عبور از صحاری ایران، ترجمه: فرامرز نجد سمیعی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چ اول.
- گلمبک، لیزا، 1364، «دوره‌های ساختمانی مجموعه تاریخی تربت شیخ جام»، اثر، شماره 10و 11، صص 16-57.
- مرعشى صفوى، میرزا محمد خلیل، 1362، «مجمع التواریخ‏»، تصحیح: عباس اقبال آشتیانى، ‏تهران: کتابخانه‌ی طهورى و سنایى‏، چ اول‏.
- مقدسى، أبو عبد الله محمد بن أحمد، 1361، أحسن التقاسیم، ترجمه: على نقى منزوى، ج 2، تهران: شرکت مولفان و مترجمان، چ اول.
- منز، بئاتریس فوربز، 1390، قدرت، سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری، ترجمه: جواد عباسی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی، چ اول.
- مولوی، عبدالحمید، 1354، آثار باستانی خراسان، ج 1، مشهد: انجمن آثار ملی.
- نوایی، عبدالحسین، 1352، شاه عباس، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- هدایت، رضا قلى‌خان، 1373، فهرس التواریخ‏، تصحیح: عبدالحسین نوایى و میرهاشم محدث‏، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، چ اول‏.
- وحید قزوینى، میرزامحمد طاهر، 1383، تاریخ جهان‏آراى عباسى، تصحیح: سید سعید میرمحمد صادق‏، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏، چ اول‏.
- یزدى‏، شرف‌الدین على، 1387، ظفرنامه‏، تصحیح: سید سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایى‏، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى‏، چ اول.
- ییت، چارلز ادوارد ، 1365، خراسان و سیستان، سفرنامه کنلل ییت به ایران و افغانستان، ترجمه: قدرت‌الله روشنی، تهران: یزدان.

Files

Share

How to cite

Statistics