نقشه چهار ایوان در معماری ایرانی از دورۀ هخامنشی تا دورۀ زندیه

ساختمانهای ایواندار با یک و یا چهارایوانی با معماری ایران از دیرباز هم‌پیوند بوده است. ایوان عنصر مهمی در بناهای عمومی، خصوصی و رسمی(حکومتی) محسوب می‌شده است. ایوان از آن جهت اهمیت دارد که به عنوان صفت مشخصه معماری ایرانی نیز بوده است. این نوشتار با استفاده از روش توصیفی – تاریخی، تحلیلی در آغاز با توجه به اهمیت ایوان در معماری ایرانی به پیشینه آن پرداخته است و مسائلی را طرح نموده است که چرا چهار ایوان در دورۀ هخامنشی و در کاخ‌های پاسارگاد به سبک برونگرا بوده است؟ دوم اینکه این طرح و نقشه چگونه بر نقشه چهار ایوانی دورنگرا در دوره‌های اشکانی و ساسانی و سپس دورۀ اسلامی تأثیر‌گذار بوده است؟ با توجه به پرسش‌های طرح شده این پیش فرضها قابل ارائه است که معماری هخامنشی تداوم دهندۀ معماری مادی و در نهایت در پی تکمیل آن بوده است که با توجه به ساختار حکومتی هخامنشی در قالبی با شکوهتر و با تأکید بر استفاده از ایوان در چهار سوی ساختمان کاخ و روی به باغ و مرتبط با آن طراحی و اجرا شده است. دیگر اینکه نقشه چهار ایوانی هخامنشی به گونه‌ای دیگر با توجه به شرایط زمانی و مکانی با نقشه‌ای درونگرا در دوره‌های اشکانی – ساسانی و بویژه دوره‌ اسلامی اجرا شده‌است. بنابراین همین طرح در طراحی کاخها و آرامگاهها و کوشکهای دورۀ صفوی تا قاجاری نمودی دیگر یافته و متأثر از معماری هخامنشی با طرح چهارایوان و فضای گنبددار مرکزی معماری با الهام از معماری ساسانی تجسم یافته است. برآیند این پژوهش نشان می‌هد که اگر چه ایوان در دوره پیش از عصر هخامنشی استفاده شده، ولی این طرح و نقشه از دورۀ هخامنشی با چهار ایوانی برونگرا معنادار شده و در دوره‌های اشکانی و ساسانی به صورت درونگرا که در دوره اسلامی نیز تداوم یافته و در زمان صفوی و قاجار این ویژگی چهره‌ای نو به معماری این دوره‌ها(شیوه اصفهانی) داده است.