مطالعۀ نقوش تزئینی-آجری بناهای قاجار و پهلوی تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد صنایع دستی، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه صنایع ستی، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

چکیده

هنر آجرکاری از قدیمی‌ترین و در عین‌حال از زیباترین روش‌های تزئین بنا است که عاملی مهم در شناخت فرهنگ و هویت ایران نیز قلمداد می‌شود. آجرکاری از دوران باستان تا به امروز همواره دچار تحول و گاهی تکامل، چه ازلحاظ شیوۀ تولید و اجرا و چه ازلحاظ تزئینات شده است. در چگونگی تزئینات نمای بیرونی بناها، عوامل بسیاری دخیل هستند که از مهم‌ترین آن‌ها بازتاب تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است؛ با بروز این گونۀ تحولات در دوران قاجار و پهلوی، آجرکاری نیز از رشد خوبی برخوردار شد. هدف، مطالعۀ بصری و عوامل تأثیرگذار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بر تزئینات آجرکاری بناهای قاجار و پهلوی در تهران است؛ از این‌رو، تزئینات آجرکاری بناهای تهران در دوران قاجار و پهلوی چیست و عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تأثیرگذار بر آن کدام است؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و شیوه‌های گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی (مشاهدۀ آثار و عکس‌برداری) است. یافته‌ها نشان داد، آجرکاری این دوران تحت‌تأثیر سه عامل اساسی است؛ 1-عناصر تزئینی هنر اسلامی و سنت‌های گذشته (اسلیمی، اژدها، قطاربندی، نقش‌مایۀ‌‌ هندسی، مشبک، گلچین، رگ‌چین، فلس‌ماهی)؛ 2-تزئینات جاری اروپا (گل‌فرنگی و تزئینات برجسته، برگ‌کنگر اروپایی1، نروماده ونیزی2، گردنبندی3، برگ‌برگی4 و گلدانی)؛ 3-تزئینات ایران ‌باستان (برگ‌کنگرایرانی، برگ‌پالمت، گل‌نیلوفر‌آبی، زنجیره‌خمپا، فرشتۀ‌ ‌بالدار5، نبرد انسان با موجودات اساطیری، تاج و پَر، پلکان، چینش قرینه پرندگان، سَرعقاب). تزئینات معماری اروپا از اواخر دورۀ «ناصرالدین‌شاه» و تزئینات ایران باستان از دورۀ «احمدشاه»، آجرکاری را تحت‌تأثیر قرار دادند و تا دورۀ پهلوی ‌اول تداوم یافتند. شایان ذکر است این تأثیرگذاری نه‌تنها مخدوش‌کننده نبوده، بلکه در برخی موارد، ترکیب این سه مورد تزئینات بدیعی را ایجاد کرد. نقوش آجرکاری قاجار در مقابل آجرکاری پهلوی تزئینی‌تر است؛ این درحالی است آجرکاری پهلوی با توجه به گسترش باستان‌گرایی نشانگر مفاهیمی عمیق‌تر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of Decorative Brick Motifs of Qajar and Pahlavi Buildings in Tehran

نویسندگان [English]

  • Zeinab Abedian-Jelodar 1
  • Alireza Sheikhi 2
1 M. A. in Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Arts, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of Seti Industries, Faculty of Applied Arts, University of Arts, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Brick is one of the most important and efficient materials since ancient Iran to the Islamic period. It has always played a significant role both in the construction of buildings and in their appearance. During the Seljuk period, brick grew so much that it was used to decorate many buildings and its various methods of brickwork were invented to decorate the appearance of buildings in a brilliant way. After many ups and downs, brickwork was widely used again in the Qajar and Pahlavi dynasties, and another brilliant new period was formed. During this period, brick were amazingly used to fulfill a dual purpose, both decoration and construction in many buildings. Therefore, in this study the main purpose is a visual study and social factors affecting the brickwork decorations of the Qajar and Pahlavi buildings in Tehran. So the question is: what are the brick decorations of Tehran buildings during the Qajar and Pahlavi dynasties and what are the social factors affecting it? The research method is descriptive-analytical and data collection is based on library studies, especially field studies (viewing samples and photographing them). According to studies, the architectural decorations of this period are influenced by three main factors; 1-Decorative elements of Islamic art of previous periods (eslimi, dragon, Qatar-bandi, geometric motif, lattice, Gol-chin, Raj-chin, scales); 2-European ornaments (floral and embossed ornaments, European Acanthus, Venetian dentil, Festoon, Foliate, vase); 3-Decorations of ancient Iran (Persian Acanthus, Palmette, lotus flower, meandr, winged angel, human battle with mythical creatures, crown and feathers, stairs, symmetrical arrangement of birds, eagle). Some motifs mixed together beautifully and these combinations not only weren’t distorting, but also in some cases created unique embellishments represented the independent identity of the designs. Moreover, Qajar brickwork is more decorative than Pahlavi brickwork; However, Pahlavi brickwork shows deeper meanings due to the spread of ancient nationalism.
Keywords: Architectural Ornament, Qajar and Pahlavi Art, Brickwork, Brick Motifs.
Introduction
During the almost 250 years of the capital of Tehran from Qajar until now, many changes have taken place in the urban landscape. Since architecture and its decorations are among the arts that are directly related to human beings, it is obvious that social influences and developments are manifested in them hence decoration of buildings reflects the current social changes at the time. After nearly a thousand years of brilliant Seljuk brickwork, it was widely used again in the Qajar and Pahlavi periods, and has a crucial role in recognizing the roots of Iran’s cultural and artistic identity. Therefore, studying and recognizing brick decorations in the Qajar and Pahlavi dynasties is very important and it is feared that many of these works will be destroyed in the process of improvement and growth of urban planning and with the construction of modern buildings. Therefore, in this study, an attempt has been made to preserve it as a valuable heritage as part of Iran’s identity at that time and its main purpose is a visual study and social factors affecting the brickwork decorations of the Qajar and Pahlavi buildings in Tehran. So the question is: what are the brick decorations of Tehran buildings during the Qajar and Pahlavi eras and what are the social factors affecting it? The other questions are: What parts of the buildings have been decorated? And what are the differences and commonalities of the Qajar and Pahlavi’s brick decorations? This research is applied one in terms of purpose and instead of generalizing the findings; it seeks a deep understanding of the studied phenomena. Therefore, it has been done with a qualitative (purposeful) approach. Sampling in this paper is sequential and the snowball method is used. In this regard, firstly, the buildings that have a national registration number ,which were identified by the Ministry of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism, are used; secondly, since not all samples are known, with the help of experts, written sources and especially field studies in the old areas of Tehran, other samples were identified. The process of searching for samples continued until there was not any new decoration in existing samples. The studied buildings are from districts 1, 2, 6, 7, 10 to 14 and 16. The number of samples is 168 buildings; the highest frequency is related to the old districts 11 and 12. The research method is descriptive-analytical and data collection is based on library studies, especially field studies (viewing samples and photographing them).
 
Identified Traces
Some significant influences affected Iran construction since the time of Fath Ali Shah Qajar, from which society, culture and art were greatly changed. Three of these are as follows: European culture and art, ancient Iran culture and art, and the continuation of past traditional-Islamic art and culture (Keshmir Shekan, 2015, 11). European influences expanded greatly in the Naser al-Din Shah Qajar period with the expansion of contacts with Europeans through ambassadors, students, merchants, artists, etc., and had profound effects on all aspects of the country, especially art. Ancient Iran influences began since Fath Ali Shah from the masterpiece works of Shiraz, where he spent his time as prince, but reached its peak in the last few years of the Qajar period and the first Pahlavi period. Hence, the people who had expressed the concerns about having a national identity support and tried to rejuvenate it.
Architectural decorations also had these developments. According to the samples found, Due to the spread of extraversion in architecture, brickwork decorations are often used in the appearance of the building. These decorations are used around doors and windows and pediment, columns, facades, walls, minarets, balcony floors, inside pediment, roof and roof protections. In this research, brick motifs of Qajar and Pahlavi dynasties in Tehran were categorized as margins, decoration of walls, Single elements, and lattice works. The motifs found in the brickwork are as follows: 1- Elements of European art (motifs: floral and embossed ornaments, European Acanthus, Venetian dentil, Festoon, Foliate, vase); 2- Decorations of ancient Iran (motifs: Persian Acanthus, Palmette, lotus flower, meander, winged angel, human battle with mythical creatures, crown and feathers, stairs, symmetrical arrangement of animals and birds facing or back, eagle), 3- Decorative elements of Islamic art of previous periods (motifs: Eslimi, Dragon, Qatar-Bandi, Geometric Motif, lattice, Gol-chin, Raj-chin, scales).
 
Conclusion
According to studies, the brick ornament of Qajar and Pahlavi periods are influenced by three main factors- European architecture ornaments, ancient Iran art, and traditional-Islamic art. European architectural elements since late Nasser al-Din Shah Period and the ornaments of ancient Iran since Ahmad Shah period (which indicates the desire to connect with the artistic identity of those great ancient governments), influenced brick decorations and continued until the end of the first Pahlavi period. Moreover, the decorations of traditional-Islamic art continued equally during the Qajar and Pahlavi periods.
Firstly, European brickwork was copied, but gradually since the end of Ahmad Shah’s period it was combined with the traditional-Islamic art and ancient Iran art beautifully. Therefore, not only wasn’t the mixture of them distorting, but in some cases, those unique embellishments represented the independent identity. It is obvious that it is impossible to draw a clear line between the characteristics of brickwork in the Qajar and Pahlavi periods, because the developments are very gradual, but in comparison, there is not presence of lotus flowers, human battle with mythical creatures and stairs in the motifs of the Qajar, but one example of a dragon was found which were affected by traditional-Islamic art. At the beginning of the first Pahlavi, motifs like Foliate, Festoon and European acanthus leaf used a lot alongside of others, but the vase pattern was declined. All in all, it can be said that the period of Ahmad Shah and specifically the first Pahlavi period the decoration of brickwork were gone beyond in terms of decoration and have many meanings and symbols, so brickwork was used not only as a decoration, but also as a medium for conveying concepts and values. Moreover, It is important to say the motifs are altogether used on the appearance of buildings- around doors and windows and pediment, columns, facades, walls, minarets, balcony floors, inside pediment, roof and roof protections.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architectural Ornament
  • Qajar and Pahlavi Art
  • Brickwork
  • Brick Motifs
_ آل‌آقا، مهسا، 1395، «بررسی ویژگی‌های بصری پیکره‌های انسانی در نقش برجسته‌های دورۀ هخامنشی در تخت‌جمشید». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد تصویرسازی، دانشگاه هنر (پردیس فارابی)، استاد راهنما: محمدرضا دادگر.
_ آورزمانی، فریدون، 1393، هنر ساسانی. تهران: پازینه.
- آژند، یعقوب،‌1376، هنر صفوی، زند، قاجار. تهران: مولی.
_ پاکباز، رویین، 1390، دایرة‌المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
_ حبیبی، سیدمحسن، 1385، شرح جریان‌های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر: با تأکید بر دورۀ زمانی 1357-1383. تهران: دفترپژوهش‌های فرهنگی.
_ حسینی، سیدباقر؛ سیدین‌خراسانی، سید زهرا، ۱۳۹۵، مجموعه جامع مصالح شناسی: دفتراول: آجر در معماری زیبایی‌ها و کارایی‌ها. تهران: دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
- خسروی، الهه، 1391، «بررسی و نقوش و اشکال پرنده در ایران باستان». فصلنامۀ علمی-پژوهشی نقش‌مایه، سال 5، شمارۀ 11، صص: 84-69.
_ د. ک چینگ، فرانسیس، 1379، فرهنگ تصویری معماری. ترجمۀ محمد احمدی‌نژاد، اصفهان: نشر خاک.
_ دهباشی، علی، 1363، سفرنامه حاج سیاح به فرنگ. تهران: ناشر.
- رجبی، پرویز، 1355، معماری ایران در عصر پهلوی. تهران:  دانشگاه ملی ایران.
_ سامانیان، صمد؛ و حسن‌زاده، مینا، 1392، «شناخت و جستجوی نقش زنجیرۀ خمپا و جایگاه آن در تمدن‌های باستان». نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دورۀ 18، شمارۀ 2، صص: 15-1.
- ستاری، جلال، 1387، کاروان فرهنگ در فرنگ. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
_ شکفته، عاطفه؛ احمدی، حسین؛ عودباشی، امید، 1394، «تزئینات آجرکاری سلجوقیان و تداوم آن در تزئینات دوران خوارزمشاهی و ایلخانی». فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، شمارۀ 6، صص: 106-84.
- شیرازی، علی‌اصغر؛ و یونسی، میلاد، 1390، «تأثیر ملی‌گرایی بر معماری بناهای حکومتی دورۀ پهلوی اول». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 1، شمارۀ 4، صص: 59-69.
_ شیرازیان، رضا؛ بوستانی، آرش؛ و جهان‌آبادیان، هادی، 1392، کف‌سازی در بناها و محوطه‌های تاریخی. چاپ اول، تهران: دستان.
_ فلاح‌فر، سعید، 1388، فرهنگ واژه‌های سنتی ایران. تهران: کاوش پرداز.
_ طیبی‌فرد، الیکا سادات، 1388، «نیلوفر و مفاهیم آن در هنر ایران، مصر، هند و چین». پایان‌نامه: دانشگاه هنر، صنایع‌دستی، استاد راهنما: صمد سامانیان.
- قبادیان، وحید، ۱۳۹۳، معماری در دارالخلافۀ ناصری. چاپ پنجم، نشر پشوتن: تهران.
- قاسمی پویا، اقبال، 1377، مدارس جدید در دورۀ قاجاریه. بانیان و پیشروان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- کشمیرشکن، حمید، 1393، هنر معاصرایران. تهران: نظر.
- کیانی، مصطفی، 1392، «بررسی و جایگاه هنر آجرکاری تزئینی در معماری دوره پهلوی اول». نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دورۀ 18، شمارۀ 1، صص: 28-15.
- کیانی، مصطفی، 1383، معماری دورۀ پهلوی اول: دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دورۀ بیست‌ساله معاصر ایران ۱۳۲۰ - ۱۲۹۹». تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران.
_ گیرشمن، رومن، 1370، هنر ایران در دورۀ پارتی و ساسانی. ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران: علمی فرهنگی.
_ ماهرالنقش، محمود، 1361، کاشیکاری ایران دوران اسلامی: دفتر اول گره‌کشی. جلد اول، تهران: موزه رضاعباسی.
_ محمدپناه، بهنام، 1391، کهن دیار. تهران: نشرسبزان: چاپ چهاردهم.
_ مختاری، اسکندر، 1390، میراث معماری مدرن ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
_ مبینی، مهتاب؛ و شافعی، آزاده، 1394، «نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأکید بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچ بری)». جلوۀ هنر، شمارۀ 14، صص: 45-64
_ نایب‌زاده، راضیه؛ و سامانیان، صمد، 1395، «نقش و مفهوم اژدها در بافته‌های ایران و چین با تأکید بر دورۀ صفوی ایران و اواخر دورۀ‌ مینگ و اوایل چینگ چین». دو فصلنامۀ علمی_پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، سال 6، شمارۀ 11، بهار و تابستان، صص: 85-69.
- نجمی، ناصر، 1356، دارالخلافه تهران. تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
- نوروزی‌طلب، حمیدرضا، 1386، از طهران تا تهران، جلوه‌های زندگی، هنر و معماری. تهران: یساولی.
_ نوری‌جمشیدی، زینب، 1396، «مطالعه مقایسه‌ای نقوش آجری در سیمای شهری اصفهان و تهران در زمان پهلوی اول». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد: دانشگاه هنر اصفهان، استاد راهنما: مصطفی کیانی.
 
- Aleagha, M., 2016,” Study of the visual features of human figures in the reliefs of the Achaemenid period in Persepolis”. Thesis of Master degree, Tehran university of art (In Persian).
- Avarzamani, F., 2014, Sasanian art. Pazineh, Tehran (In Persian).
- Ching, D. K. F., 1995, A visual dictionary of architecture. Translated by: Mohammad Ahadinezhad, Khak, Tehran (In Persian).
- Dehbshi, A., 1984, Travelogue of Haj Sayyah to Farang. Nasher, Tehran, (In Persian).
- Falah Far, S., 2009, Dictionary of Traditional Iranian Words. Kavosh Pardaz, Tehran (In Persian).
- Ghasemi Pouya, A., 1998, New schools in the Qajar period. Founders and leaders, Markaze Nashr Daneshgahi, Tehran, (In Persian).
- Ghirshman, R., 1991, Iranian art in the Parthian and Sassanid eras.(Farehvashi, B. Translator), Elmi Farhangi, Tehran (In Persian).
- Ghobadian, V., 2014, Architecture of Tehran during Naseredin shah period. Pashtoon, Tehran (In Persian).
- Habibi, M., 2004, Description of the intellectual currents of architecture and urban planning in contemporary Iran with emphasis on the period 1357 1383. Daftar Pajuheshhaye Farhangi, Tehran (In Persian).
- Hosseini, B. & Seyedin Khorasani, Z., 2017, Comprehensive collection of materials science. Shahid Rajaee University, Tehran, (In Persian).
- Keshmirshekan, H., 2015, Contemporary Iranian Art. Nazar, Tehran (In Persian).
- Khosravi, E., 2012, “A study of bird motifs and shapes in the art of ancient Iran”. Naghshmayeh, No. 5 (11), Pp: 84-69 (In Persian).
- Kiani, M., 2004, Architecture of the first Pahlavi period. Institute for Iranian Contemporary Historical Studies, Tehran, (In Persian).
- Kiani, M., 2013, “Investigation and position of decorative brickwork in the architecture of the first Pahlavi period”. Honarhaye Ziba, Memari Va ShahrSazi, No. 18 (1), Pp: 15-28, (In Persian).
- Maheronaghsh, M., 1982, Tile of Iran Islamic period. Reza Abbasi museum, Tehran (In Persian).
- Mobini, M. & Shafei, A., (2015). “The role of mythical and sacred plants in Sassanid art”. Jelveh Honar, No. 14, Pp: 45-64 (In Persian).
- Mohammadpanah, B., 2012, Ancient land. Sabzan, Tehran (In Persian).
- Mokhtari, E, 2011, The heritage of modern Iranian architecture. Daftar pajuheshhaye farhangi, Tehran (In Persian).
- Najmi, N., 1977, Dar al-Khalafah of Tehran. Amirkabir, Tehran (In Persian).
- Nouri Jamshidi, Z., 2017, “A comparative study of brick designs in the urban landscape of Isfahan and Tehran during the first Pahlavi period”. Thesis of Master degree, Art University of Isfahan (In Persian).
- Nourozi Talab, H., 2008, From Tehran to Tehran, Yasavoli, Tehran (In Persian).
- Pakbaz, R., 2011, Encyclopedia of art. Farhang Moaser, Tehran (In Persian).
- Rajabi, P., 1976, Iranian architecture in the Pahlavi era. Meli university, Tehran (In Persian).
- Samanian, S. & Hasan Zadeh, M., 2013 “Recognizing and searching for the role of Meandr and its place in ancient civilizations”. Honarhaye Ziba, Honarhaye Tajasomi, No. 18 (1), Pp: 1-15 (In Persian).
- Satari, J., 2008, Caravan culture in Europe. Daftar pajuheshhaye farhangi, Tehran (In Persian).
- Scarcia G. R, 1998, Safavid, Zand, Qajar art, (Ajand, Y. Translator) Mola, Tehran, (In Persian).
- Shekofteh, A.; Ahmadi, H. & Oudbashi, O., 2015, “Seljuk brickwork decorations and its continuation in Khwarazmian and Ilkhanate period decorations”. Journal of Researches in Islamic Architecture, Iran University of Science & Technology, No. 6, Pp: 84-106 (In Persian). 
- Shirazi, A. & Younesi, M., 2011, “The Impact of Nationalism on the Architecture of Government Buildings of the First Pahlavi Period”. Motaleat Shahr Irani Eslami, No. 1 (4), Pp: 59-69 (In Persian).
- Shirazian, R.; Boustani, A. & Jahan Abadian, H., 2013, Flooring in buildings and historical sites, Dastan, Tehran (In Persian).
- Tayebi Fard, E., 2009, “Lotus and its concepts in the art of Iran, Egypt, India and China”. Thesis of Master degree, University of Art, (In Persian).
 
- https://pxhere.com/en/photo/766826?__cf_chl_jschl_tk__=917238c5a3b0f4cdb5f4050f6e1dca7374b4da08-1590854516-0-AYmpCMofGutYelPhPfmSxbP5ygGeZtgeGZ2tYd_K-
- https://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/12/27/314367/%D8%B3%D8%B1%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86-%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1%DB%8C-25
- https://www.vam.ac.uk/search?q=Dragon&astyped=
- http://malekmuseum.org/en/artifact/1000.06.00050http://www.miho.or.jp
- http://www.yanic.ir
- Matt Livsey Hammond :(آرشیو عکس (قابل دسترسی از آدرس ایمیل و صفحه
- matt@mattlivseyhammond.co.uk
- https://www.instagram.com/mattlivseyhammond/