بررسی ساختار ارتباطی و اجتماعی خرده منطقه ای دوران اشکانی بر اساس مطالعات باستان شناختی مطالعه موردی: مجموعه محوطه های اشکانی منطقه کولک سیستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه زابل

چکیده

یکی از مهم‌ترین مسایل مطرح در باستان‌شناسی هر دوره و هر مکان، شناخت ساختار نظام‌های اجتماعی و سیاسی و ارتباط بین استقرار‌های مختلف در یک منطقه است که بیان‌گر سیستم‌های تعاملی جوامع بشری، در ابعاد گوناگون می‌باشد. به بیان دیگر، می‌توان این‌گونه عنوان نمود که نظام‌های اجتماعی و سیاسی متشکل از سیستم‌های تعاملی گوناگونی است که در سه گستره خرده منطقه‌ای، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای و در ادوار مختلف قابل بررسی و مطالعه است. محوطه‌های دوران اشکانی در سیستان، از کمیت و کیفیت نسبتاً بالایی برخوردار هستند و در برخی مناطق، می‌توان تمامی محوطه‌های یک مجموعه را شناسایی نمود. یکی از این مناطق، منطقه «قلعه کولک» در شمال سیستان است. یکی از مهم‌ترین چالش‌های مطرح در این موضوع "چگونگی ساختار ارتباطی و اجتماعی مجموعه‌ها و خرده‌مجموعه‌ها در یک منطقه استقراری" است. در این راستا، محدوده‌ای به وسعت 44 کیلومتر مربع بررسی و تعداد 76 محوطه مربوط به دوران اشکانی شناسایی گردید. با مطالعه ویژگی‌های هر محوطه، از جمله: وسعت، مواد فرهنگی سطحی، دوره استقراری، فاصله با یکدیگر، فاصله با محوطه‌های اصلی و محل قرارگیری؛ به بازسازی ساختار ارتباطی خرده‌مجموعه‌ها، در یک مجموعه استقراری پرداخته شد. مطالعات صورت گرفته مشخص نمود، مجموعه‌ی استقراری منطقه کولک، بیان‌گر نوعی ساختار اجتماعی و ارتباطی مبتنی‌بر سیستم فئودال‌نشین و روستاهای رعیتی کوچک و بزرگ است که در آن منطقه اصلی محدوده‌ی خرده‌مجموعه‌ای است که قلعه کولک در آن قرار دارد و به نوعی هسته‌ی اصلی و مقرحکومتی حاکم منطقه، محسوب می‌گردد. در این ساختار، دیگر خرده‌مجموعه‌های استقراری، بیان‌گر روستاهای کوچک و بزرگی هستند که با توجه به وسعت و فاصله از هسته‌ی اصلی دارای اهمیت و کارکرد متفاوت بوده‌اند؛ اما تماماً در راستای الگویی نظامند با هسته‌ی اصلی و دیگر خرده‌مجموعه‌ها، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در ارتباط بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Relation and Social Structure of the Sub-Regional Areas of Parthian Period Based on Archaeological Studies: The Parthian Areas Set, Kolak Region, Sistan

نویسنده [English]

  • javad alaye moghadam
چکیده [English]

One of the most important issues in history and the archaeology of each period and everywhere is to understand the structure of the socio-political systems as well as the relationship between different places in a region which implies the interactive systems of the human societies in various aspects. On the other hand, it can be said that the socio-political systems are composed of various interactive systems which can be studied in three categories namely: sub-regional, regional and cross-regional. Although complete achieving the mentioned structures in a region through the archaeological studies is impossible but applying scientific and logic method to some extent we can reconstruct them in a given region which its results could be largely applied to different regions. Given to the horizontal settlement system of the region, the Parthian era and the areas belonged to it in Sistan is featured to have a relative high quantity and quality, and in some regions we can identify all areas of one Parthian set. One of these regions is Kolak castle region in Maal, Sistan. On one hand, the most important challenges debated on such settlements is to study the hierarchy between the existing settlements in the region, and on the other hand, the relationships between them which can be fundamentally questioned as “how is the relation structure of the sub-sets in one settlement set dated back the Parthian era?”. I order to respond the above question, firstly, by conducting archaeological studies applying step-by-step survey in an area with 44. Square kilometers, leading to identify some 76 archaeological sites dated back the Parthian era, then study the characterizations of every area, cultural material, the settlement period, the distance, the distance with main areas and the placement location towards the reconstruction of the relation structure of the sub-sets in any settlement set were studied. In the present research, on one hand, it was specified that the arrangement of the existing areas in a region is in form of small-size subsets consisting of 9 to12 archaeological sites in distances less than 400.meters that every sub-set has been formed in a specific boundary and can be easily separated from other sub-sets existing in the main set. It was cleared that in every sub-set most of the areas are similar in terms of area and only one or some sites have larger area. Ultimately, it can be concluded that the settlement set of Koolak region indicates a type of social structure relying on feudalism and small and large serfdom villages in which the main sub-set and Koolak Castle are located. In other word, it was the main core and set of government of the region’s governor. In this structure, other settlement sub-sets represent small and large villages which according to the area and distance from the main core have had different significance and functions but on the basis of a well-organized pattern they were all directly or indirectly linked to the main core and other sub-sets. In the above-mentioned social structure, the governor in order to administrate the region under his governorship tried to maintain his monopoly of important and leading industries, on one hand, and he indirectly tried to make the relationships between the satellite villages with each other so as to control the region easily on the other hand. But it should be mentioned that the governor of the region was regarded as the subordinate of the great governor or feudal lord of Sistan who in a higher power hierarchy was governing and controlling all the region’s subservient rulers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sistan
  • Parthian Sites
  • Archaeological survey
  • Regional Relationship
  • Social System
- آذرنوش، مسعود، 1386، «گزارش مقدماتی کاوش‌های لایه‌شناختی تپه هگمتانه همدان»، گزارش‌های باستان‌شناسی 7، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه‌ باستان‌شناسی ایران، جلد اول، تهران سازمان میراث فرهنگی
- بنی‌جمالی، سیده لیلا، 1387، گاهنگاری نسبی محوطه‌های کوه‌خواجه سیستان براساس سفال‌های سطحی، پایان‌نامه‌ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی
- بنی‌جمالی، سیده لیلا و علایی‌مقدم، جواد، 1390، «گاهنگاری قلعه کک کهزاد کوه‌خواجه براساس نمونه‌های سفالین»، مجله ایران باستان، سال دوم شماره دوم، صص 25-33.
- خسروزاده، علیرضا و عالی، ابوالفضل، 1383، «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقه ماه‌نشان زنجان»، مجموعه مقالات همایش شمال‌غرب، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی، صص 45-70.
- خسروی، لیلا، 1385، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین حریم و عرصه محوطه تی‌هله خرم‌ آباد»، گزارش‌های باستان‌شناسی 5، با همکاری اداره کل امور فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- رهبر، مهدی، 1382، کاوش‌های باستان‌شناسی خورهه، تهران، مدیریت میراث فرهنگی استان مرکزی.
- رهبر، مهدی و علی‌بیگی، سجاد، 1390، «گزارش پژوهش‌های باستان‌شناختی به‌منظور مکان‌یابی معبد لائودیسه در نهاوند»، مجله‌ی پیام باستان‌شناس، سال هشتم، شماره پانزدهم، بهار و تابستان.
- روستایی، صادق، 1391، مطالعه نمونه‌های سفالین دوره اشکانی در سیستان ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی
- علیزاده، فاطمه، 1391، مطالعه نمونه های سفالین دوران اشکانی بلوچستان (مورد شناسی: سفالهای سطحی شهرستان نیکشهر و چابهار)، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی
- علیزاده، عباس، 1386، تئوری و عمل در باستان‌شناسی، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، چاپ سوم، .
- فرای، ریچارد نلسون، 1388، تاریخ باستانی ایران‌، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- قائینی، فرزانه، 1379، سفالینه‌های جرجان: موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران، ترجمه: کلود کرباسی، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)
- کالج، مالکوم، 1383، اشکانیان، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات هیرمند.
- مهرآفرین، رضا، 1383، بررسی و تحلیل باستان‌شناسی حوضه زهک سیستان، رساله‌ی دکترای دوره باستان‌شناسی، گرایش دوره تاریخی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس تهران،
- مهرآفرین، رضا، 1386، حفاری و گمانه‌زنی تپه گوری سیستان، آرشیو پژوهشکده‌ باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده)
- مهرآفرین، رضا، موسوی‌حاجی، سید رسول، 1385، «تپه گوری کهنه (یک محوطه اشکانی در سیستان)»، مجله تاریخ و علوم اجتماعی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال دوم، شماره 2، بهار و تابستان.
- مهرآفرین، رضا، موسوی حاجی، سیدرسول و بنی‌جمالی، سیده لیلا، 1389،  «قلعه چهل دختر کوه‌خواجه: عملکرد و گاهنگاری آن»، فصلنامه اثر، شماره 48، صص 100-112
- موسوی‌حاجی، سیدرسول، مهرآفرین، رضا، 1386-1388، بررسی باستان‌شناختی پهن دشت سیستان (فاز 1و2)، جلد 1-29، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری سیستان و بلوچستان (منتشر نشده).
- موسوی‌حاجی، سیدرسول و عطایی، مرتضی، 1389، مطالعه مجموعه‌ای از نمونه‌های سفالین سیستان زاهدان، اداره برنامه ریزی نشر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان.
- موسوی‌کوهپر، سیدمهدی و امیرعضدی، کاظم، 1389، «مطالعه سفال‌های اشکانی تپه کلار کلاردشت»، مجموعه و خلاصه مقالات همایش ملی چشم انداز باستان شناسی شمال کشور در دهه آینده، جلد اول، موسسه آموزشی عالی مارلیک نوشهر، صص 43-56
-.هرینگ، ارنی، 1376، سفال ایران در دوران اشکانی، ترجمه حمیده چوبک، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور
- Alden, Jon, R ., 1978, Excavation at Tell, I Malyan, Iran, XVI
- Allan, jams, W., 1955, Islamic Art In The Ashmolean Museume, Volume X, Part Two, London, Oxford Uuinvesity Press
- Grube, Ernest J., 1994, Cobalt And Luster, The First Centuries of Islamic Pottery, Published In The Unaited State, By The Nour Foundation In Association With Azi Muth Editions and Oxford University Press Inc, New York
-. Kleiss, Wolfram, 1970, "Zurtopographic Des Parther Hanges, in Bistun", AMI, n ,f ,3
-. Kervran. m, and F. Hiebert, 1991, " sohar pre-Islamic Note stratigraphique" in k shippmann (ed.), International Archaeology, Golf-Archaologie Mesopotamien, Iran, Kuwait, Bahrain, Verengte Arabische Emirate and oman, Deutscehland
-. Karlovsky.L., Humphries.J., 1968, the cairn Burials of south eastern Iran" , East and west 18
-.Keall, Edward y. and Marguerite y. Keall, 1981, "The Qaleh -I Yazdgird Pottery: A Statistical approach", Iran, Volume XIX
- Wheeler, Sir Mortimer, 1962, "Charsada", London, Oxford University Press.