تحلیلی بر سیادت صفویان در دوره پیش صفوی "براساس سندی نویافته باستان ‏شناسی در مجموعه خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفى ‏الدین اردبیلی"

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیارگروه باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس

3 استادگروه باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

ظهور صفویان در تاریخ ایران از نظر سیاسی و مذهبی جایگاه خاصی دارد. نقش‏ آفرینی صفویان در تاریخ منطقه، نه از زمان تشکیل دولت‌شان در 907 هـ.ق. توسط شاه اسماعیل، بلکه از زمان ظهور این سلسله در تاریخ اجتماعی ایران شروع می‌شود. از این عصر، دوره پیش صفوی نامیده‌اند. این دوره گرایش مذهبی و انتساب آن‌ها به نوادگان حضرت رسول اکرم (ص) مورد مجادله صفویه‏ پژوهان بوده، به‌طوری که بحث سیادت این خاندان منجر به طرح فرضیه‏ های مختلفی شده است. واکاوی این موضوع با رویکرد مطالعه تطبیقی اسناد تاریخی و یافته‏ های باستان‏ شناسی، می‏ تواند راه گشای پاسخ به ابهامات تاریخی باشد. سنگ فرمان‏ ها و حاوی اطلاعات ذی‏ قیمتی هستند که از طرف شخصیت‏ های سیاسی و مذهبی، تحت عنوان احکام لازم‏ الاجرا در بناهای مذهبی و جز آن، جهت اعلان عمومی نصب می‏شده‏ اند. پژوهش حاضر، ضمن معرفی سنگ فرمانی نویافته که حاصل تحقیقات نگارندگان در مجموعه شیخ صفى‏ الدین است، قصد دارد با نگاهی نسب‏ شناختی به تحلیل موضوع سیادت در خاندان صفوی بپردازد. این سنگ فرمان که در دهه‌ی آخر سده 9 هـ.ق. به دستور تولیت مجموعه سلطان‌علی‌میرزا، فرزند ارشد شیخ حیدر الصفوی صادر شده، درباره‌ی عفو و بخشش مالیاتی بازار برنج اردبیل است. در این فرمان از متولی مجموعه با القابی چون «ولایت سماء» و «سیدالسادات» یاد می‌شود که نشان‌دهنده‏ی وجود سیادت در خاندان صفوی است. این اثر که بهتر است از آن تحت‌عنوان «سنگ سیادت» نام برده‏ شود، نه‏ تنها سندی ارزشمند برای اثبات سیادت و رد نظریه مخالفان آن در دوره پیش صفوی است، بلکه بیان گر قدرت تدریجی رو به رشد نوادگان ایشان همزمان با دوره قراقویونلو و آق‏قویونلوها و تکاپوی آن‌ها برای رسیدن به حکومت است. مطالعه حاضر می‌تواند باب جدیدی برای پژوهش در ساختارهای اجتماعی صفویان در تاریخ سیاسی و مذهبی ایران بگشاید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis on the Leadership of Safavid During the Pre-Safavid Period, Based on Newly Discovered Archaeological Evidence from Sheikh Safi al-din Shrine and Khanegah

نویسندگان [English]

  • hasan yousefi 1
  • Javad Neyestani 2
  • Seyyed mahdi Mousavi kohpar 2
  • Alireza H. Nouberi. 3
1 Ph D. Condicate of Islamic Archaeology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
2 (Correspondence to) Department of Archaeology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
3 Department of Archaeology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Dar al-arshad of Ardabil as the beginning point of the Safavid movement; as will be proved by the convent of the mausoleum of Sheikh Safi city, the patriarch of the Safavid Sufi sheikh and their important role in the Safavid movement. Although the Safavid era had artistic developments and scholars on the subject of art history are cleared but it seems that there still some issues related to genealogy and religious orientation because of the complexity of the subject and considerable political Safavid era is a controversial issue. The rise of the Safavid dynasty in Iran and the Middle East from the religious and political history viewpoint are special. In other words, the Safavid in the history of the region are not only the role of government policy in 907 AD by Shah Ismail, but since the rise of the dynasty, the Abbasid Caliphate coincided with the start. This era in historical debates by historians is remembered as the pre- Safavid period. By this period, Religion was assigned to the descendants of the Prophet Muhammad. Discussion and debate about the Iranian Safavid and foreign scholars, the sovereignty of the family mentioned in the period leading to the hypothesis are caused at least two major groups.  Review and analysis of this comparative approach to the study of historical documents and archaeological findings can helpful responding the ambiguities of history being discussed. The stone commands documents and information are valuable as research by prominent religious and political figures, under the provisions of binding of religious monuments and other public places has been installed for announcement. This study is aiming to read and introduce a newly found decree stone command which is the result of archaeological investigations of the Sheikh Safi al-din khanegah and shrine ensemble of Ardabil, and attempts to look at the relative instruments subject to the Lordship of the Safavid dynasty in the Safavid period. The stone is representing that the power steering gradually growing along with the descendants of the Safavid period between Aghkoyunlularand Koyunlu and sovereignty and the government is scrambling to reach. The provisions of this command stones in the last ten centuries AD, under  Sultan Ali Mirza, the eldest son of Sheikh Haydar al-safavid ordered  to be issued,  is about the Ardabil Forgiveness tax rice market. In the stone commond lordship of the Sheikh Safi al-din khanegah and shrine ensemble in Ardabil is with titles such Velayet Sema (Divine or heaven Leader) and seyed al-sadat, abol al-hedaye(Great navigator), Keramet penah (Great Compassionate) Indicates the presence of the Lordship (Siyadat) of the Safavid dynasty. This unique effect which should be referred to as stone of lordship (Sange siyadat) Not only a valuable document to prove the supremacy and sovereignty in the absence of anti-rejection theory Safavid dynasty in the Safavid period but also Reflects the gradual growing simultaneously with the descendants of the Safavid rule Qara Qoyunlu and Aq Qoyunlu and force them ahainst the government.  This could be the emergence of a new social structure of the Safavids in Iranian political and religious history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid Lordship (Siyadat Safavid)
  • Pre-Safavid Era
  • the Sheikh Safi al-din Khanegah and Shrine Ensemble in Ardabil
  • Inscription Stone

مراجع

- آرام، محمد باقر، 1386، اندیشه تاریخ نگاری عصر صفوی، تهران: امیر کبیر.
- ابن اثیر، عزالدین علی، 1371، تاریخ کامل: تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ج 11، ترجمه: ابوالقاسم حالت، تهران: شرکت چاپ و انتشارات علمی.
- ابن بزار اردبیلى، درویش توکلی بن اسمعیل بن الحاج، 1373، صفوه‌یالصفا، تصحیح غلامرضا طباطبایى مجد، تبریز: نشر مصحح.
- ابن بزار اردبیلى، درویش توکلی بن اسمعیل بن الحاج، 1373، صفوه‌یالصفا، نسخه خطی لیدن، نسخه تصویری شماره 7019، کتابخانه  مرکزی دانشگاه تهران.
- ابودلف، مسعربن مهلهل خزرجى، 1354، سفرنامه ابودلف در ایران، تعلیقات ولادیمیر مینورسکى، ترجمه: ابوالفضل طباطبایى، تهران: زوار.
- اسماعیلی، صغری، 1385، پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای دوره صفوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده زبان و گویش.
- افوشه‌ای نطنزی، محمودبن هدایت الله، 1350، نقاوةآلاثار فی ذکر الاخیار، به اهتمام: احسان اشراقی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- الشیبی، کامل مصطفی، 1385، تشیع و تصوف تا آغاز سده‌ی دوازدهم هـ.ق.، ترجمه: علیرضا ذکاوتی‌قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
- براون، ادوارد، 1375، تاریخ ادبیات ایران: از صفویه تا عصر حاضر، ج 4، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: انتشارات مروارید.
- بنائى، امین و دارلی، دران و دوبروین و سیوری، راجر و لکهارت، لارنس و نیومن و ولش، آنتونی کری،1380، صفویان، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولى.
- بوسورث، کلیفوردو ادموند، 1371، سلسله‏هاى اسلامى، فریدون بدره‌ای، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى (پژوهشگاه).
- بنائى، امین و دارلی، دران و دوبروین و سیوری، راجر و لکهارت، لارنس و نیومن و ولش، آنتونی کری، 1381، سلسله‏هاى اسلامی جدید: راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
- ترابی طباطبایی، سید جمال‏الدین، 1387، آثار باستانی استان اردبیل، تبریز: مهد آزادی.
- ترکمان منشی، اسکندربیگ، 1350، تاریخ عالم آراى عباسى، ج 1، تصحیح: ایرج افشار، تهران:  امیرکبیر.
- پارسادوست، منوچهر، 1375، شاه اسماعیل اوّل، پادشاهى با اثرهاى دیرپاى در ایران و ایرانى، تهران: شرکت سهامى ‏انتشار.
- پطروشفسکی، ایلیاپاولویچ، 1354، اسلام در ایران؛ از هجرت تا پایان قرن 9 هجری، ترجمه: کریم کشاورز، تهران : پیام.
- ثواقب، جهانبخش، 1383، «تحولات گرجستان در عصر صفویه»، مجموعه مقالات صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، به اهتمام: مقصود علی صادقی، تبریز: دانشگاه تبریز و انتشارات ستوده.
- جامعی، بیوک، 1372، نگاهی به آثار و ابنیه تاریخی اردبیل، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- حسینی جنابدی، میرزابیگ حسن، 1378، روضه الصفویه، به کوشش: غلامرضا مجد طباطبایی، موقوفات: محمود افشار یزدی، تهران: دانشگاه تهران.
- حیدری، اصغر، 1387، «تحلیلی پیرامون مذهب و سیادت شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد بزرگ پادشاهان صفویه»: (نقد نظریات احمد کسروی)، تاریخ معاصر ایران، سال 12، ش 46، تابستان.
- خانعلی، حمید، 1392، مطالعه آثار دوره اسلامی شهرستان کوثر استان اردبیل براساس بررسی باستان‌شناختی منطقه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: دکتر سید مهدی موسوی‌کوهپر، تهران (منتشر نشده).
- خنجی اصفهانی، فضل الله بن روزبهان، 1379، تاریخ عالم آرای امینی، به کوشش: مسعود شرقی، تهران: انتشارات خانواده.
- خنجی اصفهانی، فضل الله بن روزبهان، 1379، تاریخ عالم آرای امینی، تصویربرداری شده از نسخه‌ی خطی کتابخانه فاتح استانبول، ش 4430.
- خواندمیر، غیاث‏الدین بن همام‏الدین الحسینى، 1353، تاریخ حبیب‏السیر فى اخبارافراد البشر، ج 4، زیر نظر: محمّد دبیر سیاقى، تهران: کتاب‌فروشى خیام.
- خواندمیر، غیاث‏الدین بن همام‏الدین الحسینى، 1370، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، به کوشش: غلامرضا طباطبایی مجد، مجموعه انتشارات ادبی و تاریخ موقوفات: محمود افشار یزدی، تهران: چاپ اول.
- درخشان‌، مهدى‌، 1353، پیرامون‌ کلمه‌ شیخ‌ و سید، مجله‌ دانشکده‌ ادبیات‌ و علوم‌ انسانى‌، دانشگاه‌ تهران‌، ش‌4، سال 21.
- رحیم‌ لو، یوسف‌، 1370، مواردى‌ از دستاویزهاى‌ معنوى‌ سیاست‌ صفویان‌، یادنامه‌ استاد جعفر سلطان‌القرایى‌، تبریز: دانشگاه تبریز.
- رشیدالدین فضل‌الله، 1945/1364. مکاتبات رشیدی، گردآوری: مولانا محمد ابرقوهی، به اهتمام و تصحیح: محمد شفیع، به اضافه حواشی و فهارست، لاهور: پنجاب، ایجوکیشنل پریس.
- ریاحی، محمد امین، 1349، تاریخ خوی، سرگذشت سه هزار ساله منطقه پرحادثه شمال غرب ایران و روابط سیاسی و تاریخی ایران با اقوام همسایه، تهران: انتشارات توس.
- رویمر، هانس‌ روبرت،‌ 1380، ایران‌ در راه‌ عصر جدید، ترجمه: آذر آهنچی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- رویمر، هانس‌ روبرت، 1370، مذهب شیخ صفی‌الدین اردبیلی، ترجمه: کیکاووس جهانداری، یکی قطره باران: یادنامه عباس زریاب خویی، به اهتمام: احمد تفضلی، تهران: نشر نو.
- زرین کوب، عبدالحسین، 1362، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- زرین کوب، عبدالحسین، 1375، روزگاران‌ دیگر (از صفویه‌ تا عصر حاضر)، تهران: انتشارات‌ سخن.
- سرور، غلام، 1374، تاریخ شاه اسماعیل صفوى، ترجمه: محمّدباقر آرام و عباسقلى غفارى‏فرد، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
- سومر، فاروق، 1371، نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعه دولت صفویه، ترجمه احسان اشراقی و محمدتقی امامی، تهران: نشر گستره.
- سیورى، راجر، 1363، ایران عصر صفوى، ترجمه: احمد صبا، تهران: نشر کتاب.
- سیورى، راجر، 1380، در باب صفویان، ترجمه: رمضانعلى روح الهى، تهران: نشر مرکز.
- شاملو، ولی قلیبن داودقلی، 1371، قصص‌الخاقانی، تصحیح و پاورقی: سیدحسن سادات ناصری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- شریعتی، علی، 1379، شیعه (مجموعه آثار ش 7)، تهران: انتشارات الهام.
- شوشتری، نورالله. 1365 مجالس المومنین، ج 2، تهران: کتاب فروشی اسلامیه.
- طباطبائی مجد، غلامرضا، 1376، درد طلب؛ احوال و آراء شیخ صفی‌الدین اردبیلی، تبریز: نشر ابو.
- طلایی، زهرا، 1385، دفتر اسناد، جلدهای دوم و سوم، مشهد: سازمان کتابخانه، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
- عالم‌آرای صفوی، 1363، به کوشش: یداللّه شکرى، تهران: انتشارات اطلاعات.
- فلسفى، نصرالله، 1375، زندگانى شاه عباس اول، ج 3، تهران: انتشارات علمی.
- قایم مقامی، جهانگیر، 1348، یکصد و پنجاه سند تاریخی از جلایریان تا پهلوی، تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران.
- قزوینی، عبدالطیف یحیی، 1363، لب التواریخ، به خط: محمدباقر نیرومند و به سفارش: ضیاءالدین محیط،تهران: انتشارات بنیاد گویا.
- کاظم زاده ایرانشهر، حسین، 2536، پنج اثر ارزنده از انتشارات ایرانشهر: سلسله‏النسب صفویه، تهران: اقبال.
- کربلایى‌ تبریزى‌، حافظ‌ حسین‌، 1344، روضات‌ الجنان‌ و جنات‌ الجنان‌، تصحیح:‌ جعفر سلطان‌ القرایى‌، تهران‌: بنگاه ‌ترجمه‌ و نشر کتاب.
- کسروی، احمد، 1362، تاریخ پانصد ساله خوزستان، تهران: انتشارات خواجو.
- کسروی، احمد، 1379، شیخ صفی و تبارش، تهران: فردوس.
- کسروی، احمد، 1352، شیخ صفی و تبارش، کاروند کسروی؛ تدوین: یحیی ذکاء، تهران: کتاب‌های جیبی.
- گلمغانی‌زاده اصل، ملکه و یوسفی، حسن، 1384، باستان‌شناسی و تاریخ هنر بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، اردبیل: نیک آموز.
- مزاوى، میشل، 1363، پیدایش دولت صفوى، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: شرکت افست.
- منجم یزدی، ملاجلال‏الدین، 1364، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال (شامل وقایع دربار شاه عباس صفوی)، به اهتمام: سیف‌الله وحیدنیا، تهران: انتشارات وحید.
- موریموتو، کازوئو، 1390، «اولین نشان از سیادت صفویان در کتب انساب، مدرکی جدید برای ادعای پیش صفوی سیادت»، ترجمه: علی خاکپور، پیام بهارستان، ش 11، سال سوم.
- موسوی اردبیلی نجفی، فخرالدین، 1347، تاریخ اردبیل و دانشمندان، ج اول، نجف اشرف: مطعبه الاداب.
- میراحمدی، مریم، 1363، دین و مذهب در عصر صفوی، چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
- نخجوانی، محمدبن هندوشاه، 1974، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، متن علمی و انتقادی با مقدمه و فهرست ها به اهتمام: عبدالکریم علی اوغلی علی‌زاده، ج دوم، مسکو: اداره انتشارات دانش.
- نشاطی شیرازی(نشاطی الکاتب)، محمد، 1388، تذکره‌ی شیخ صفی‌الدیناردبیلی، ترجمه: داوود بهلولی، قم: نشر ادیان.
- هینتس، والتر، 1362، تشکیل دولت ملى در ایران، ترجمه: کیکاووس جهاندارى، چاپ دوم، تهران: خوارزمى.
- هینتس، والتر، 1389، هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، اردبیل: موسسه فرهنگی انتشاراتی یاوریان.
- یوسفی، حسن، 1386، «خلاصه گزارش مقدماتی نخستین فصل کاوش در محوطه‌ی تاریخی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی»، گزارش‌های باستان‌شناسی، ویژه‌نامه دوره اسلامی: ش 6، پژوهشکده باستان‌‌شناسی، سازمان میراث فرهنگی.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار