مکان یابی ریو-اردشیر ساسانی و ریشهر سده های نخستین و میانه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

نام ریو-اردشیر، به‌صورت کامل و اختصاری بر روی مهرها و سکه‌های ساسانی و با ضبط‌های مختلف در دیگر منابع نوشتاری هم‌زمان یا نزدیک به دوره‌ی ساسانی آمده است. منابع تاریخی و جغرافیایی سده‌های نخستین و میانه‌ی اسلامی اما به دو اسم مکان به‌نام ریشهر (که آن‌را صورت دگرگون شده‌ی ‌ریو-اردشیر دانسته‌اند) اشاره دارند و از یکی با عنوان ریشهر توج، در ایالت اردشیرخوره و از دیگری با نام ریشهر در ایالت ارجان نام برده‌اند. بنا به بُعد مسافت میان توج و ارجان و دیگر مشخصات ارائه شده، این گزارش‌ها منطقاً نمی‌توانند دلالت بر یک مکان واحد داشته باشند. این دوگانگی در اطلاعات ارائه شده درباره‌ی ریو-اردشیر/ ریشهر، ابهاماتی را در مکان‌یابی ریو-اردشیر ساسانی و سپس ریشهر سبب شده است. پژوهش حاضر، با بررسی مدارک باستان‌شناسی، مدارک مادی مربوط ساسانی، مدارک نوشتاری ایرانی و غیرایرانی هم‌زمان یا نزدیک به دوران ساسانی و البته متون تاریخی و جغرافیایی اسلامی و کنار هم قرار دادن قراین موجود، بر این امر صحه می‌نهد که در دوران ساسانی و نیز اسلامی، دو مکان به‌نام ریو-اردشیر یا سپس ریشهر وجود داشته است؛ یکی، در خوزستان یا منطقه‌ی مرزی میان پارس و خوزستان بوده است و دیگری، در شبه جزیره بوشهر. ریشهر توج، همان ریو-اردشیر پارس، اسقف نشین پارس و هند در سده‌های سوم تا ششم م. و ضرابخانه‌ی سکه‌هایی با نشان این شهر از اواخر سده چهارم تا میانه‌ی سده هفت م. بوده است و مکان آن‌را با محوطه‌ای در شبه جزیره بوشهر، می‌توان منطبق دانست و ریشهر ارجان، با ریو-اردشیر مذکور به روی مُهر آمارگر ریو-اردشیر، بهمن-اردشیر و ایران-خوره- شاپور مطابقت دارد که در نزدیکی ارجان و در ناحیه‌ی زیتون در منطقه‌ی مرزی میان پارس و خوزستان تاریخی قرار داشته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Locating Sasanian Rew-Ardashir and Early-Middle Islamic Reishahr

نویسنده [English]

  • negin miri
چکیده [English]

Historical and administrative geography of Sassanian period is more well-known to us compared to its preceding periods due to the existence of valuable contemporary literary and material evidence as well as many later written sources about the structure and history of Sassanian Empire. Nevertheless, there are still many uncertainties and unsolved problems. Moreover, finding new evidence in some instances necessitates review and/or improvement of previous studies. This paper studies two toponyms - Rew-Ardashir and Reishahr- whose identifications has not been an easy and established issue. The name Rew-Ardashir is recorded on seal of amargar of Rēw-Ardašīr, Ērān-Xwarrah-Šābuhr, Ērān-Xwarrah-Šābuhr and Tarm. Fourth and fifth century coins also bear the mint signature for this location in both its abbreviated and full forms as LYW and LYWARTHŠT/LYWARTHŠRT. The name is also recorded on ŠKZ as a place where Christian captives from Shapur I’s Syrian campaigns were settled in by mid-3rd century AD. The name Rew-Ardashir is also frequently mentioned in Church Synods from the early 4th century A.D. onward and in other Syrian sources such as the Acts of the Martyrs. It was the official seat of the Nestorian metropolitan of Fars since mid-5th century. The name Rew-Ardashir is also recorded in some Manichean texts. Apart from this ample contemporary evidence, Early and Middle Islamic geographical and historical sources have recorded two place names bearing the name Reishahr that is an altered version of Rew-Ardashir according to them: Reishahr of Tawwaj and Reishahr of Arrajan. These two places however cannot logically refer to one place due to considerable distance between Tawwaj that was located to the north of modern Borazjan and Arrajan that was located near the border of Fars and Khuzestan along Jarahi River, as well as other given descriptions. These ambiguous and dual reports have hence led to obscurity in identification of Sassanian Rew-Ardashir and then Reishahr. The present paper brings together all available contemporary material and literary evidence, archaeological information from the region as well as information available in the Islamic historical and geographical sources in order to provide an explanation for this dual location and propose a novel identification. It is suggested here that there existed in fact two place names as Rew-Ardashir/Reishahr both during the Sasanian and Early to Middle Islamic periods, one in the border area between Fars and Khuzestan and the other one in the Bushehr peninsula that was part of Fars province. Reishahr of Tawwaj was Rew-Ardashir of Pars that was seat of Nestorian Metropolitan of Fars from 3rd to 6th centuries A.D. and a mint town from late 4th to mid-7th century A.D., the location of which has been identified with a site in Bushehr peninsula. Reishahr of Arrajan is identical with the Rew-Ardashir recorded on the sealing of the āmārgar of Rew-Ardashir, Eran-Khuarrah-Shapur, Vahman-Ardashir that were both located in eastern Khuzestan. It has been thus located in Zeitun area near Arrajan in the border area between Fars and Khuzestan.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical Geography
  • Sasanian
  • Rew-Ardashir
  • Reishahr
  • Fars
  • Khuzestan

مراجع

- ابن‌بلخی، 1363، فارس‌نامه، تصحیح: گ. لسترنج و ر. آ. نیکلسون، تهران: دنیای کتاب.
- اصفهانی، حمزه، 1346، تاریخ سنی الملوک الارض و الانبیاء، ترجمه: م. ج. شعار، تهران.
- بلاذری، احمد بن یحیی (‌279هـ.ق.)، 1988 م.، فتوح البلدان، بیروت: مکتبه‌ی الهلال.
- بی‌نا، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، مقدمه: و. بارتولد، تعلیقات: و. مینورسکی، ترجمه: میرحسین‌ شاه؛ تصحیح و حواشی: مریم میراحمدی، غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهرا.
- شوارتس، پاول، 1382، جغرافیای تاریخی فارس، ترجمه: ک. جهانداری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- فسایی، حسن، 1378، فارس‌نامه ناصری، تهران: امیرکبیر.
- گابه، هاینتس، 1359، ارجان و کهگیلویه از فتح عرب تا پایان دوره صفوی، ترجمه: سعید فرهودی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- مستوفی، حمدالله، نزهه‌ی القلوب، تصحیح و تحشیه: م. دبیر سیلقی، تهران: انتشارات طه
- یاقوت حموی، یاقوت ابن عبدالله (574-626 هـ.ق.‌)، 1965 م. / 1344 هـ.ش.، معجم البلدان، طهران: انتشارات اسدی، 6 ج.
 
- 1999, Ta'rīkh al-rusul wa'l mulūk (The history of al-Ṭabarī), English. Selections, vol. V: The Sasanids, the Byzantines, the Lakmids, and Yemen. Translated and annotated by C. E. Bosworth, Albany: State University of New York Press
- Asmussen, J. P., 1983, “Christians in Iran”, The Cambridge History of Iran, ed. E. Yarshater, vol. 3(2), pp. 924-948
- Baumstark, A., 1922, Geschichte der syrischen Literatur: mit Ausschluss der christlich-palästinensischen Texte, Bonn: Weber
- Bowman, J., 1974, “The Sasanian Church in the Kharg Island,” Commémoration Cyrus. Hommage universel, Acta Iranica 1, Tehran and Liège, pp. 217-20.
- Carter, R. A., Chillis, K., Priestman, S. M. N. & Tofighian, H., 2006, “The Bushehr Hinterland: Results of the First Season of the Iranian-British Archeological Survey of Bushehr Province, November-December 2004”, Iran 44: 63-103 
- Carter, R.A., 2008, “Christianity in the Gulf during the First Centuries of Islam”, Arabian Archaeology and Epigraphy 19: 71-108
- Chabot, M. J.-B., 1896, “Le livre de la Chasteté composé par Jésusdenah, Évêque de Baçrah”, Rome.
- Chabot, M. J.-B., 1902, Synodicon Orientale ou Recueil de Synodes Nestoriens, Paris
- Chronicle of Seert. Ed. With French trans. Addai Scher et. J. Périer, 1908. “Histoire Nestorienne (Chronique de Séert). Première partie”. Patrologia Orientalis 4 (1): 215-313
- Fiey, J. M., 1969, “Diocèses syriens orientaux du Golfe Persique”, Mémorial Mgr Gabriel Khouri-Sarkis, Louvain, pp. 177-219
- Fiey, J. M., 1974, “Les communautés syriaque en Iran des premiers siècles à 1552”, Commémoration Cyrus, Actes du Congrès de Shiraz 1971. Hommage universal, III (=Acta Iranica). Tehran/Liège, pp. 279-297
- Ghirshman, R., 1971, The Island of Kharg, 4th print., Tehran
- Gropp, G., 1991, “Christian Maritime Trade of Sasanian Age in the Persian Gulf”, Golf-Archäologie: Mesopotamien, Iran, Kuwait, Bahrain, Vereinigt Arabische Emirate und Oman, Schippmann, K., Herling, A. and Salles J. F. (eds.), Verlag Marie L. Leidorf, Buch am Erlbach, pp. 83-88
- Gyselen, R., 1989, La géographie administrative de l'emire sassanide. Les témoignages sigillographique, [Res Orientales I], Paris: Bures-sur-Yvette, Groupe pour l'Étude de la Civilisation du Moyen-Orient
- Haerinck, E., 1975, “Quelques monuments funéraires de l’Île de Kharg,” Iranica Antiqua 11: 134-64.
- Herzfeld, E., 1935, Archaeological History of Iran, London.
- Hewsen, R. H., 1971, “The Geography of Pappus of Alexandria: A Translation of the Armenian Fragments”, Isis 62 (2): 186-207
- Hewsen, R. H., 1992, The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac 'oyc'). The Long and the Short Recensions. Introduction, Translation and Commentary. Wiesbaden (Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B-Geisteswissenschaften, Nr. 77)
- Ibn-e Howqal, 1967, Kitab Surat al-arz, ed. J. H. Kramers, Bibliotheca Geographorum Arabicorum 2, Leiden: Brill
- Ibn-e Khurdadbeh, 1967, Kitab al-masalik wa-al-mamalik, ed. M. J. de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum 6, Leiden: Brill
- Istakhri, 1967, Kitab Masalik al-mamalik, ed. M. J. de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum 1, Leiden: Brill
- Jullien Ch. & Jullien, F., 2002, Apôtres des Confins: Processus missionnaires chrétiens dans l'empire iranien, Bures-sur-Yvette: Groupe pour l'étude de la civilisation du moyen-orient
- Le Strange, G., 1905, The Lands of the Eastern Caliphate; Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur, Cambridge: Cambridge University Press.
- Le Strange, G., 1912, “Description of the Province of Fars in Persia at the Beginning of the Twelvth Century A.D.” Translated by: G. Le Strange from Fars Nameh by Ibn-e Balkhi. In Journal of the Royal Asiatic Society 44 (1): 1-30, 44(2): 311-339, 44 (4): 865-889.
- Matheson, S. A., 1976, “Persia”. An Archaeological Guide, 2nd ed., London, pp. 245-49.
- McCullogh, W., S.1982, A Short History of Syriac Christianity to the Rise of Islam, California: Scholars Press.
- Mochiri, M. I., 1996, “Petit liste de quelques ateliers sassanides inédits”, Iran, vol. 34, pp. 61-78
- Muqaddasi, 1967, Kitab ahsan al-taqasim fi marifat al-aqalim, ed. M. J. de Goeje, Bibliotheca Geographorum Arabicorum 3, Leiden: Brill
- Sachau, E., 1914, Syrische Rechtsbücher, Berlin: G. Reimer.
- Sachau, E., 1916, “Vom Christentum in der Persis”, in Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften, Berlin, pp. 958-980.
- Schindel, N., 2004, Sylloge Nummorum Sasanidarum: Paris-Berlin-Wien. Band III: Shâpur II - Kawâd I, 2 vol. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenschaften
- Simpson, S. J., 2007, “Bushire and beyond: some early archaeological discoveries in Iran”, From Persepolis to the Punjab: Exploring the Past in in Iran, Afghanistan and Pakistan, Errington E. & V. S. Curtis (eds.), London: British Museum Press, pp. 153-165, fig. 138-153.
- Sims-Williams, S.. 1991, “CHRISTIANITY iv. Christian Literature in Middle Iranian Languages”, Encyclopedia Iranica, Vol. V, Fasc. 5: 534-535
- Sundermann, W., 1981, “Mitteliranische manichäische Texte kirchengeschichtlichen Inhalt”", in Berliner Turfantexte XI, Berlin
- Tabari, 1989, Ta'rīkh al-rusul wa'l mulūk (The history of al-Ṭabarī), English. Selections, vol. XIV: The conquest of Iraq, Southwestern Persia, and Egypt. Translated and annotated by Gautier H. A. Juynboll, Albany: State University of New York Press
- Whitcomb, D. S., 1979, “Trade and Tradition in Medieval Southern Iran”, Ph.D dissertation, Department of Anthropology, University of Chicago, Chicago
- Whitcomb, D. S., 1987, “Bushire and the Angali Canal”, Mesopotamia XXII: 311-336.
- Whitehouse, D., & Williamson, A., 1973, “Sasanian Maritime Trade”, Iran 11: 29-49.
- Williamson, A., 1972, “Persian Gulf Commerce in the Sassanian Period and the First Two Centuries of Islam”, Bastanshenasi va Honar-e Iran 9/10: 97-109.
- Wilson, A. T., 1928, The Persian Gulf: an Historical Sketch from the Earliest Times to the Beginning of the Twentieth Century, Oxford: Clarendon Press
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار