تحلیل تأثیر زمین‌سیما در شکل‌‌گیری، پراکنش و افول استقرارهای دوره‌ی اشکانی شهرستان تویسرکان مبتنی‌بر بررسی‌ باستان‌شناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی؛ مدیر دفتر پژوهش و آموزش حوزه هنری استان همدان

2 استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان

چکیده

تحلیل‌ الگوهای استقراری باستان‌شناختی، از مهم‌ترین روش‌های مرسوم برای شناخت تغییرات فرهنگی و زیست‌محیط فرهنگی در ادوار مختلف است. بررسی و شناسایی دشت‌ها، دره‌ها و مناطق مختلف با چنین رویکردی، قطعاً نتایجی را دربردارند که در کنار یکدیگر، می‌تواند اطلاعات جامعی از چگونگی حضور و پراکنش استقرارهای جوامع مختلف ارائه دهند. دشت‌های دامنه‌‌های رشته کوه الوند، به‌طور اخص دشت مرتفع میان‌کوهی تویسرکان، از جمله مناطقی است که همواره مورد توجه جوامع انسانی بوده و از پتانسیل بالایی جهت مکان‌گزینی استقرارگاه‌های ادوار مختلف برخوردار بوده است. در زمستان 1391، طرح پژوهشی «بررسی، شناسایی، مستندنگاری تکمیلی و ثبت آثار باستانی شهرستان تویسرکان»، با هدف شناسایی و ثبت محوطه‌های باستانی و آثار تاریخی شهرستان تویسرکان انجام پذیرفت. برآیند بررسی، دربردارنده‌ی 44 محوطه از دوره‌ی مس‌وسنگ تا ادوار متأخر اسلامی است؛ از این میان، 25 محوطه دارای آثار دوره‌ی اشکانی هستند که نشان از گیرش معنادار و گسترش استقرارها در دامنه‌ی غربی الوند در این دوره بوده است. آثار دوره‌ی اشکانی دشت تویسرکان با سفال‌های نوع کلینکی و معماری خشتی خاصه‌ی این دوره، مورد مطالعه قرار می‌گیرند. هدف پژوهش پیش‌ِرو، شناخت عوامل مؤثر در شکل‌یابی، گیرش و برهمکنش استقرارهای دوره‌ی اشکانی است؛ همچنین نوشته‌ی حاضر، در پی پاسخ به این سؤال است: زمین‌سیما، چه تأثیری در شکل‌گیری استقرارهای اشکانی دامنه‌ی‌ غربی رشته کوه الوند داشته است؟ که با طرح فرضیه‌هایی همچون: وجود مراتع غنی و زمین‌ها‌ی مستعد کشاورزی، منابع آبی سرشار در دشت تویسرکان، عبور راه‌های ارتباطی مهم، از جمله جاده‌ی باستانی هگمتانه/ اکباتان به شوش و مناطق جنوبی کشور، موسوم به راه‌شاهی از طریق دره‌ی گنجنامه-تویسرکان و کنترل و نظارت بر آن، در علل شکل‌گیری و گیرش استقرارهای اشکانی در شهرستان تویسرکان قابلیت طرح می‌یابد. در تحلیل الگوهای مکانی و نقش زمین‌سیما، از ‌روش تحلیل‌های فضایی در محیط GIS استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Landscape Effect on the Formation, Distribution and Collapse of the Parthian Settlements of Touyserkan Region

نویسندگان [English]

  • khalilollah beikmohammady 1
  • reza nazari arshad 2
چکیده [English]

Analyzing Settlement patterns of Archaeological sites is one the most important methods recognizing the cultural changes and environment over times. Examining and identifying plains, valleys and different areas by such an approach have certainly result that can introduce comprehensive and detailed information which how to presence and distribution of different societies settlement. Plains of different pediments of Alvand Mountain is high plain between mountains of Touyserkan, including cultural areas of east central Zagros which always been considered by human communities and have high potential for locating habitats and different community settlement. In winter 2012 a research project of examining, identifying, supplementary documentary and recording antiquities of Touyserkan was conducted as survey by gathering cultural material from the areas level randomly aiming to identify and recording the ancient sites and monuments of Touyserkan. The review process included 44 sites from Chalcolithic to the Late Islamic periods and given identified surface works, 25 sites have historical works indicating meaning full setting and settlements expansion in western range of Alvand in Parthian period. Parthian period work is studied by Clinky Ware and mudbrick architecture specific to the period. this research is trying to recognize the effective factors on forming and interacting areas and settlement of Parthian period. Also, present research answers to the question which what effect has landscape on forming Parthian settlements of western piedmonts of Alvand Mountain? Answering given question, hypothesis such as existence of rich pastures and suitable agriculture land and water sources in Touyserkan plain were important cross including ancient road of Hegmataneh / Ecbatana to Susa and southern regions of Iran known as kinds road through Ganjnameh valley and Touyserkan and control and supervision on it in reasons of forming Parthian settlements in Touyserkan plain have found ability to the region.Also, with the aim of examining and analyzing landscape effect in dispersion and distribution of settlement patterns, estimating the hierarchy of the central in cores and spatial relation of areas in western foot of Alvand Mountain in Parthian period has beneficial from spatial analysis method in GIS environment. The rise and fall of Parthian settlements of Touyserkan plain is discussed from two perspectives: first, soil is suitable for agriculture that is only favorable in parts of central north of the plain and parts of south of the plain which is effective on the growth and expansion of settlements, so that, we have faced with highest growth rate of settlements expansion in west, center and south west of the plain, which has been most suitable plain in terms of environmental factors. Second, it was roads including supervision, security supply and accessibility case and habitats relations with each other and has signification effect forming and expansion of sites, so that, more settlements are formed along communicating roads Line. This reads of Touyserkan plain is one of the main roads to Ecbatana city by GIS statistical analysis, most density of areas is seen in roads leading to Hamadan (Ecbatana), Nahavand (Laodicea) and Malayer (Nooshijan) which often. Have extent under half a hectare. This type of settlement distribution can be related to supervising the roads, wariness and prevention from possible movement of armed attacks, need to important in restructures such as: military bases along the way, suitable access roads and importantly. The Security of the region, therefore, presence of Environmental site (site with under half a hectare in size foots depending on roads) has been considered important and serious in supplying survival of the governance and important cities (Ecbatana and Laodicea) which location of habitats and settlements of Parthian period of Touyserkan plain has fallowed from such factors and environmental behaviors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Landscape
  • Archaeological survey
  • Touyserkan
  • Settlement Pattern
  • Parthian Period
- آذرنوش، مسعود، 1353، «کاوش‌های قبرستان محوطه‌ی شیرسنگی»، در: گزارش‌های سومین مجمع سالانه‌ی کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی در ایران، تهران: یازدهم تا شانزدهم آبان‌ماه 1973، به‌کوشش: فیروز باقرزاده، تهران: مرکز باستان‌شناسی ایران، صص: 72-51.
- آذرنوش، مسعود، شریفی، علی و نوروزی، آصف، 1392، «معرفی و دسته‌بندی سفال‌های اشکانی به‌دست آمده از کاوش‌های دور دوم تپه هگمتانه (1385-1383)»، در: مجموعه مقالات باستان‌شناسی و تاریخ شهر همدان به‌مناسبت یک‌صدمین سالگرد کاوش در همدان، به‌کوشش: علی هژبری، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 188-173.
آذرنوش، مسعود،‌ شریفی، علی و هژبری، علی، 1395، «بازنگری گاهنگاری نسبی و مطلق تپه هگمتانه، براساس یافته‌ها و نتایج آزمایش گرمالیان و رادیو کربن»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده‌ هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره 10، دوره ششم، بهار و تابستان، صص: 121-140.
- آقامحمدی، مهدی، شرفی، حسین، 1390، تحلیل بر پراکندگی جغرافیایی ایلات و عشایر استان همدان، با مقدمه: عبدالرضا رکن‌الدین افتخاری، تهران، نشر قومس، چاپ اول.
- اِمبرلین، جی، سی، 1377، مقدمه‌ای بر بوم‌شناسی، ترجمه: محمدباقر باقریه نجّار، گرگان: انتشارات دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی.
- امیرحاجلو، سعید، 1388، «تبیین نقش متغیرهای بوم‌شناسی در حیات شهر اسلامی جیرفت»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره 7، دوره چهارم، پاییز و زمستان، صص: 192-173.
- ایوکی / (رحمانی)، اسماعیل، 1377، «گزارش مقدماتی بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان بهار»، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، (منتشر نشده).
- بختیاری، ذبیح الله، 1387، «گزارش بررسی و ثبت آثار شهرستان ملایر، بخش سامن»، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، جلد 1 و 2، (منتشر نشده).
- بلمکی، بهزاد، مترجم، عباس، 1388، «گزارش مقدماتی بررسی و شناسایی باستان شناختی شهرستان بهار»: آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان (منتشر نشده).
- تاج‌بخش، رویا و شریفی، علی، 1392، «گزارش مختصر کاوش‌های باستان‌شناختی تپه هگمتانه (فصل چهارم از دور دوم کاوش‌ها)»، در: مجموعه مقالات همایش یک‌روزه باستان‌شناسی هگمتانه (در بزرگداشت استاد دکتر محمدرحیم صراف)، به‌کوشش: یعقوب محمدی‌فر، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص:‌ 76-59.
- جانجان، محسن، 1391، «گزارش بررسی و ثبت آثار شهرستان ملایر بخش زند و مرکزی»، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، جلد 1 و 2 (منتشر نشده).
- جانجان، محسن، بیک‌محمدی، خلیل‌الله و بیک‌محمدی، نسرین، 1394، «بررسی الگوی استقراری دوره اشکانی بخش زند-ملایر»، دو فصلنامه علمی-تخصصی باستان‌شناخت، نشریه‌ی انجمن علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه محقق‌اردبیلی، دوره‌ی دوم، شماره‌ی دوم، پاییز و زمستان 1394، صص: 39-62.
- خاکسار، علی، قاسمی، زینب و رنجبران، محمدرحیم، 1392، «راه‌شاهی: همدان محور مرکزی ارتباطات امپراتوری هخامنشی»، در: مجموعه مقالات باستان‌شناسی و تاریخ شهر همدان به‌مناسبت یک‌صدمین سالگرد کاوش در همدان، به‌کوشش: علی هژبری، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 110-101.
- خسروزاده، علیرضا، 1392، «محوطه‌ها و استقرارهای اشکانی جزیره‌ی قشم»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره 5، دوره سوم، پاییز و زمستان، صص: 79-100.
- دولفوس، اولیویه، 1373، تحلیل جغرافیایی، ترجمه: سیروس سهامی، چاپ دوم، مشهد: انتشارات نیکا.
- رهبر، مهدی و علی‌بیگی، سجاد، 1390، «گزارش پژوهش‌های باستان‌شناختی به‌منظور مکان‌یابی معبد لائودیسه در نهاوند»، مجله‌ی پیام باستان‌شناس، سال هشتم، شماره پانزدهم، بهار و تابستان، صص: 133-160.
- سالنامه آماری استان همدان، 1389، معاونت آمار و اطلاعات، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان همدان.
- سبزی‌دوآبی، موسی، هژبری‌نوبری، علیرضا، خادمی‌ندوشن، فرهنگ و موسوی‌کوهپر، سید مهدی، 1392، «بررسی و تحلیل الگوی استقراری دشت خاوه در دوره‌ی اشکانی»، مجله جامعه‌شناسی تاریخی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دوره‌ی 5، شماره‌ی 2، پاییز و زمستان 1392، صص: 145-169.
- علایی‌مقدم، جواد، 1394، «بررسی ساختار ارتباطی و اجتماعی خرده‌منطقه‌ای دوران اشکانی براساس مطالعات باستان‌شناختی مطالعه موردی: مجموعه محوطه‌های اشکانی منطقه کولک سیستان»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، گروه باستان‌شناسی دانشکده ‌هنر و معماری بوعلی‌سینا، شماره 8، دوره پنجم، بهار و تابستان، صص: 79-98.
- کارگر، بهمن، 1369، «گزارش بررسی و گمانه زنی در همدان»، آرشیو اداره‌ی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده).
- لباف‌خانیکی، میثم، 1385، «باستان‌شناسی زمین‌سیما»، مجله مطالعات باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، شماره 4، پاییز و زمستان، صص: 113-126.
- مترجم، عباس و بلمکی،‌ بهزاد، ‌1388، «بررسی و تحلیل استقرارهای اشکانی دامنه‌های شمالی الوند (همدان)»، مجله مطالعات باستان‌شناسی،‌ دانشگاه تهران، دوره 1، شماره 1، تابستان و پاییز، صص: 153-135.
- محمدی‌فر، یعقوب و مترجم، عباس، 1382 الف، «گزارش بررسی باستان‌شناسی بخش خزل نهاوند»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب و مترجم، عباس، 1382 ب، «گزارش بررسی باستان‌شناسی تویسرکان»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب و مترجم عباس، 1383: «بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان نهاوند»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب و مترجم عباس، 1384، «بررسی و شناسایی باستان‌شناسی بخش مرکزی شهرستان همدان»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب، 1388، «کاوش‌های باستان‌شناختی تپه هگمتانه- (فصل اول از دور سوم) فصل شانزدهم »، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان، (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب، نوروزی، آصف و شریفی، علی، 1392، «دستاوردهای فصل شانزدهم کاوش در تپه هگمتانه»، در: مجموعه مقالات باستان‌شناسی و تاریخ شهر همدان به‌مناسبت یک‌صدمین سالگرد کاوش در همدان، به‌کوشش: علی هژبری، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، ‌صص: 172-151.
 - مقدم، محمد (گل‌محمدی)، 1387، تویسرکان: سیری در اوضاع طبیعی، تاریخی، اقتصادی، و اجتماعی، جلد اول، انتشارات اقبال، چاپ دوم.
- نظری‌ارشد، رضا، 1391، «گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناختی تکمیلی شهرستان‌های همدان و تویسرکان»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده).
- نظری‌ارشد، رضا، 1385، «گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناختی بخش‌های مرکزی و جوکار شهرستان ملایر»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده).
-  نیکنامی، کمال‌الدین، محمدی‌فر، یعقوب و صراف، محمدرحیم، 1385، «تحلیل باستان‌شناختی استقرارهای اشکانی در زاگرس‌‍مرکزی»، مجله مطالعات باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 57، شماره 5، زمستان، صص: 93-110.
- هژبری، علی و جانجان، محسن، 1392، «بازنگری عرصه و حریم تپه هگمتانه»، در: مجموعه مقالات همایش یک‌روزه باستان‌شناسی هگمتانه (به‌مناسبت بزرگداشت استاد دکتر محمدرحیم صراف) در یکصدمین سالگرد کاوش در تپه هگمتانه، گردآورنده یعقوب محمدی‌فر؛ برگزارکننده اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان،چاپ اول، صص: 116-134.
 
- Algaze, G., 2001, “Initial Social Complexity in Southwestern Asia: The Mesopotamia Advantage”, Current Anthropology, Vol. 42, No. 2, pp.199-233.
- Anschuetz, K. F., Wilshusen, R. H., & Scheick, C. L., 2001, “An Archaeology of Landscapes: Perspectives and Directions”, Journal of Archaeological Research, Vol. 9, No. 2.
- Buttimer, A., 1971, Society and Milieu in the French Geographic Tradition, Association of American Geographers, Chicago.
- Button, M., 2009, “Multiple Ways of seeing one Place: Archaeological and Cultural Landscapes of the Sutter Buttes”, California, Pp. 8-10.
- Evans, G., 2006, Environmental Archaeology and Social Order, Routledge, London and New York.
- Farina A. & Belgrano A., 2004, “The eco-field: a new paradigm for landscape ecology”, Ecological Research 19: Pp. 107–110.
- Hodder, I., 1992, Theory and Practice in Archaeology, Routledge, London and Newyork.
- Johnson .H. M., 2007, Ideas of Landscape, London, Blackwell Publishing.
- Swiny, S., 1975, “Survey in Northwest Iran 1971”, East and West, 25: Pp. 77-96.
- Willey, G. R., 1953, “Prehistoric settlement patterns in the Vir u Valley”, Peru, Bulltein, No. 155, Bureau of American Ethnology, Washington, DC.
- Kleiss, W., 1973,”Qaleh Zahak in Azarbaijan”, AMI, Band 6, pp: 163-188.
- Keall, Edward,J & Marguerite, j. Keal, 1978, “The Qaleh-I Yazdgird Pottery: A Statistical Approach”, IRAN, Vol: 19, pp: 33-80.