بررسی ساختار رنگدانه های به کار رفته در گچبری‌های به دست آمده از محوطه قلعه یزدگرد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه تهران

2 استاد گروه باستان شناسی دانشگاه تهران

چکیده

دوره‌ی اشکانی سرآغاز استفاده از گچبری در تزیینات معماری ایران بود و از قرن دوم م. به‌بعد شاهد به‌کارگیری رنگ‌های متنوعی برروی زمینه‌ی سفید گچبری‌ها هستیم که به آن‌ها جلوه‌ی زیبایی بخشیده‌اند. به‌نظر می‌رسد که هدف از رنگ‌آمیزی این آثار که زینت‌بخش بناهای مهم دوره‌ی اشکانی بوده‌اند، علاوه‌بر جنبه‌ی بصری، تأکید بر انتقال پیام سازندگان و بانیان آثار نیز باشد. یکی از مهم‌ترین محوطه‌هایی که گچبری‌های ارزشمندی از آن به‌دست آمده، محوطه‌ی تاریخی قلعه‌یزدگرد است. این گچبری‌ها شامل نقوش: انسانی، حیوانی، هندسی، گیاهی، ترکیبی و عناصر معمارانه است. قطعات بسیاری از گچبری‌های فوق، رنگ‌آمیزی شده‌اند. این قطعات، دارای یک یا چندرنگ هستند، اما تاکنون برروی رنگ‌های به‌کار رفته در آن‌ها پژوهشی صورت نگرفته است؛ این درحالی است که گچبری‌های قلعه‌یزدگرد از مهم‌ترین محوطه‌های مهم دوره‌ی اشکانی است که قطعات قابل‌توجهی گچبری رنگین از آن کشف شده است. هدف از این تحقیق، پاسخ‌گویی به این سوالات بوده است: 1. رنگ‌های به‌کار رفته در گچبری‌های قلعه‌یزدگرد کدامند و آیا رنگ در صحنه و نقش خاصی به‌کار رفته است؟ 2. برای رنگ‌آمیزی گچبری‌های این محوطه از چه رنگ‌دانه‌هایی استفاده شده است؟ این تحقیق با استفاده از مطالعات موزه‌ای و کتابخانه‌ای انجام شده است؛ هم‌چنین گچبری‌های رنگین این محوطه، برای نخستین‌بار مورد آزمایش قرار گرفتند. برای بررسی و آنالیز رنگ‌دانه‌ها از روش‌های پراش پرتو ایکس (XRD)، آزمایش پتروگرافی و طیف‌سنجی زیر قرمز تبدیل فوریه (FTIR) استفاده گردید. طبق نتایج به‌دست آمده، در گچبری‌های قلعه‌یزدگرد از رنگ‌دانه‌ی آبی مصری برای رنگ آبی، از رنگ‌دانه‌ی سبز خاکی (سبز سیلو) برای رنگ سبز و برای رنگ‌های قرمز، صورتی و زرد از رنگ‌دانه‌ی اُخرا استفاده شده است. به‌نظر می‌رسد که در قلعه‌یزدگرد برای رنگ‌آمیزی نقوش از رنگ‌دانه‌‌های کانی استفاده شده و از رنگ‌دانه‌های آلی برای تولید رنگ در این مجموعه استفاده نشده است.  

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Painted Parthian Stuccoes from Qal‘eh-i Yazdigird

نویسندگان [English]

  • Mozhgan Khanmoradi 1
  • kamaloddin niknami 2
چکیده [English]

The use of stucco decoration on buildings has become popular in Iran from the Parthian period but from the second century onwards stucco decorations were painted in bright colors. An im-portant group of the Parthians Painted Stuccoes excavated in the 1965-79 and 2008 in Qal ‘eh-i Yazdigird. Qal’eh-i Yazdigird is a Parthian Palace Stronghold in the Zagros range of mountains in western Iran. During the excavations carried out in Gach Gumbad and Hushtareh areas a total of 389 stucco pieces were found and have been repaired. In comparison to the simultaneous Parthian areas such as Uruk, Seleucia, Kuh-i Khwaje and Assure, the motifs of the stuccoes of Qal’eh-I Yazdigird witnessed the greater diversity and amount of the motifs leading to the fact that the stuccoes here have being used to decorate a larger sections of the buildings in these complex. The stuccoes are used to decorate walls, part of columns, capitals, niches and cornices of the buildings. The stuccoes of the Qal’eh-I Yazdigird can be divided into 6 major groups ac-cording to the type of decoration, including human, animal, floral, geometric, architectural and compound elements and motifs. Much of the stucco decorations were vividly painted. Some of the fragments are Polychrome. In Qal’eh-I Yazdigird, painted stuccoes in comparison with the other simultaneous areas were widely used so that out of 163 pieces of stuccoes from there, 69 pieces (42.3 percent) were painted. In fact, painting has been the latest stage in the creation of stucco decoration process. In Qal’eh-I Yazdigird site, to the best representation of the motifs, the surface of stuccoes was firstly painted by a bright color while the motifs themselves were generally painted by the paints darker than the background one. These colors consist of green, deep blues, pink, deep reds, orange, brown, purple and yellow. In some cases, motifs were deco-rated by a particular paint (e.g. blue, red, green) which have mainly been used to portrait hunt-ing scenes, a woman capital with two dolphins in hand and griffins. Some parts were also fre-quently painted by two or three paints such as pink and green crenellations as well as making more contrast between paints and the background plasters which would enhance the magnifi-cence and beauty of the stucco decorations.  For the stuccoes of Qal’eh-I Yazdigird, it cannot be said that the coloring is confined to a particular motif or scene, since the study of Qal’eh-i Yazdigird stuccos is still incomplete and the impact of environmental factors in the modifica-tion of the stucco colors have not yet been properly identified. In this research because of the importance of stuccoes of Qal’eh-I Yazdigird we tried to sample the stuccoes available in the National Museum of Iran to identify the kinds of pigments used as well as to understand the technology by which the colorful stuccoes of the Parthians were appeared. These were analyzed for the first time within in 2013 in Iran by the authors present. The pigments red ochre and yel-low ochre (identified by the presence of the main chromophores hematite and goethite), Egyp-tian blue and green earth (terre-verte glauconite) were found on decorated surfaces. FTIR, X-ray diffraction (XRD) and Petrography methods have been used to study the characterize pig-ments used in the stucco decoration. In fact, only inorganic pigments are used for painting stuc-coes and botanic pigments have not been identified. The existence of the Egyptian blue pigment which is a handmade material proved to have been used for the first time during the Parthian period but still we do not know whether it was imported or has been made locally. It is a chal-lenge should be clarified by the further researches.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qal ‘eh-i Yazdigird
  • Painted Parthian Stuccoes
  • Egyptian Blue
  • Stucco
- آذرنوش، مسعود، 1387-1386، «کاوش‌های باستان‌شناختی مجموعه‌ی قلعه‌یزدگرد محوطه‌ی گچ‌گنبد شرقی»، مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه (منتشر نشده).
- باتر، مسعود، 1389، «بررسی ساختار رنگ‌دانه‌های نقاشی‌های دیواری عصر پارتی در کوه خواجه سیستان»، مجله بلورشناسی و کانی‌شناسی ایران، سال 18، شماره 3، صص: 334-323.
- بهادری، رویا و بحرالعلومی، فرانک، 1389، « بررسی‌های علمی برروی نقاشی‌های دیواری کوه‌خواجه در زابل»، اثر، شماره 49، صص: 12-6.
- خان‌مرادی، مژگان، 1385، «گچبری‌های قلعه‌یزدگرد: فناوری و مضامین و تأثیر آن در گچبری‌های ساسانی و اسلامی»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- کیل، ادوارد، 1381، «رد و نشان پارتی در هنر اسلامی»، ترجمه: کامیار عبدی، فصلنامه اثر، شماره 33 و 34، بهار و تابستان، صص: 54-67.
- قندگر، جواد و اسماعیلی، حسین و رحمت‌پور، محمد، 1384، «کاوش‌های باستان‌شناختی قلعه اژدهاک هشترود» در: مسعود آذرنوش، مجموعه‌ی مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران حوزه‌ی شمال‌غرب، تهران: پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 228-193.
- هرمان، جرجینا، 1373، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان، ترجمه: مهرداد وحدتی، تهران: نشر دانشگاهی.
 
- Andrea, W., Lenzen, H,. 1933, Die Parther Stadi Assure, Leipzing.
- Appolonia, L., Radicati, A., Piccirillo, B., & Chatel, V., 2008, “La Material e i colori”, in: A. Invernizzi and C. Lippolis (eds.), Nisa Partica. Ricerche nel Complesso Monumentale Arsacide 1990–2006 , Firenze: 197–209.
- Bollati, A., 2008, “Le Sculture in Argilla Cruda Dipinta”, in: A. Invernizzi and C. Lippolis (eds.), Nisa Partica. Gli Scavi Italiani nel Complesso Monumentale Arsacide 1990-2006, Firenze: 167-196.
- Colledge , M., 1977, Parthian Art, London, Paul Elek.
- Debevoise, C. 1941, “The Origin of Decorative Stucco”, American Journal of Archaeology XIV: 45-61.
- Gaetani, M.C., Santamaria, U., & Seccaroni, C., 2004. “The Use of Egyptian Blue and Lapis Lazuli in the Middle Ages: The Wall Paintings of the San Saba Church in Rome”, Studies in Conservation 49(1): 13-22.
- Kakoulli, I., 2003,“Egyptian Blue in Greek Painting Between 2500 and 50 BC”, in: From Mine to Microscope: Advances in the Study of Ancient Technology, Shortland A., Freestone I. and Rehren, Th (eds.), Oxbow Books, Oxford: 79-92.
- Kakoulli, I., 2009, Greek Painting Techniques and Materials from the Fourth to the First Century B.C., London.
- Keall, E. J., 1967, “Qaleh- I Yazdigird: A Sasanian Palace Stronghold in Persian Kurdistan”, Iran V: 99-121.
- Keall, E. J., 1975, “Qaleh-e-Yazdgird: First Season of Excavations” in: Bagherzadeh, F.(ed), Proceeding of the Ivrd Annual Symposium on Archaeological Research in Iran, 3nd-8th November 1975, Tehran Iranian Centre for Archaeological Research: 380-390
- Keall, E. J.,1976, “Qaleh -I- Yazdgird”, Iran XVlll: 162-164.
- Keall, E. J., 1977, “Qaleh – I- Yazdigird: The Qestion of its Date”, Iran  XV:1-9
- Keall, E. J., & Leveque M. A., & Willson, N., 1980, “Qal’eh Yazdigird - It’s Architectural Decorations, The Stucco As Decorations”, Iran XVIII: 1- 42.
- Loftus, W. K., 1857, Travels and Researches in Chaldaea and Susiana; with an account of excavations at Warka, the “Erech” of Nimrod, and Shúsh, “Shushan the palace” of Esther, in 1849–52, London.
- Marshall, S. J., 1960, A Guide to Taxila, Cambridge, Cambridge University Press, Department of Archaealogy in Pakistan.
- Pilipko, V. N., 2002, “The wall Pinting of Old Nisa”, Miras 1: 149-154.
- Pilipko, V. N., 2005, “The painting of Nisa, A New Fragment with the Image of Rider”, Miras 2: 133-138.
- Scott, D. A., 2015,“A Review of Ancient Egyptian Pigments and Cosmetics”, Studies in Conservation: 1-18.
- Simpson, ST. J., Ambers, J. Verri, G. Deviese,T., & Kirby, J., 2012, “Painted Parthian Stuccoes from Southern Iraq”, in: Proceedings of the 7th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Vol.2, R. Matthews and J.Curtis (eds.) 12 April – 16 April 2010, the British Museum and UCL, London. Harrassowitz Verlag.
- Tite, M.S., Bimson, M., & Cowell, M. R., 1987. “The Technology of Egyptian Blue”, in: M. Bimson and I.C. Freestone (eds.), Early Vitreous Material, London, British Museum Occasional Paper 56:  39-46.
- Varichon, A., 2000, Couleurs – Pigments et Teintures dans les Mains des Peuples.