بررسی و مطالعه تحلیلی سفالینه‌های محوطه مالین؛ شهرستان باخَرز (خراسان رضوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای رشته ی باستان شناسی، دانشگاه مازندران

2 دانشیار گروه باستان شناسی، دانشگاه مازندران

3 استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه مازندران

4 دانش آموخته ی کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه مازندران

چکیده

محوطه‌ی تاریخی مالین، هسته‌ی قدیمی شهر کنونی باخرز می‌باشد که در جنوب‌شرق استان خراسان رضوی، در نزدیکی مرز افغانستان و در مسیر ارتباطی نیشابور به هرات واقع شده است. این محوطه به‌دلیل برخورداری از حجم انبوه مواد فرهنگی، به‌خصوص نمونه‌های سفالین و نیز تداوم استقرارهای انسانی، در مطالعات باستان‌شناسی و تاریخ خراسان، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و بر همین اساس نیز مورد مطالعه و بررسی روشمند باستان‌شناختی قرار گرفته است. با انجام بررسی روشمند باستان‌شناختی در محوطه‌ی مالین، حدود پانصد قطعه از نمونه‌های سفالین جمع‌آوری گردید که ضرورت سازماندهی و تحلیل همه‌جانبه‌ی این مواد فرهنگی را به‌وجود آورد. نمونه‌های مذکور در چهار گروه: سفالینه‌های بدون‌لعاب ساده، بدون‌لعاب منقوش، لعاب‌دار ساده و لعاب‌دار منقوش، طبقه‌بندی شده و درنهایت مورد گونه‌شناسی و مقایسه قرار گرفتند. این مقایسات نشان می‌دهد که شکل‌گیری محوطه مربوط به دوره‌ی اشکانی بوده و اوج شکوفایی مالین به سده‌های میانه‌ی اسلامی بازمی‌گردد. همچنین باید خاطرنشان نمود که ویژگی فن‌آوری سفالگری در این محوطه با تولیدات انبوه و گونه‌های شاخص، مشخصه‌ی این منطقه در دوران اسلامی، به‌ویژه سده‌های میانی اسلامی است که پیوندها و همسانی‌های نزدیکی را با دیگر مراکز تمدنی همزمان خود در ایران و دیگر بلاد اسلامی نشان می‌دهد؛ که این موضوع، مؤید وجود شبکه‌ی ارتباطی و فرهنگی گسترده و یکپارچه در سراسر جهان اسلام می‌باشد و بیش از همه با یکپارچگی آیینی و ایدئولوژیک سرزمین‌های اسلامی در ارتباط بوده و ریشه در جهان‌بینی توحیدی اسلام دارد. درنهایت نیز با توجه به آمارهایی که در نتیجه‌ی گونه‌شناسی و شناخت سفالینه‌های موجود در محوطه‌ی مالین به‌دست آمد، می‌توان استنباط نمود که سفال غالب در این محوطه، سفالینه‌های بدون‌لعاب و ساده‌ی نخودی بوده است که با فراوانی گسترده‌ای در هر دو دوران تاریخی و اسلامی مورد تولید انبوه قرار گرفته و به اشکال و فرم‌های شاخصی و گوناگونی مشاهده می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Analytical Study of the Pottery at the Malin Site (Bakharz)

نویسندگان [English]

  • javad khodadoost 1
  • seyyed rassol mousavi haji 2
  • abed taghavi 3
  • shahin pooraliyari 4
1 university of mazandaran
2 university of mazandaran
3 university of mazandaran
4 university of mazandaran
چکیده [English]

Malin historical site at the South Eastern part of Khorasan Razavi province was traditionally at the center of the current city of Bakharz, which is Near the Afghanistan border and is located on a transit road between Nishapur and Herat. This site is geographically located at “48’ 19° 60 ‘north latitude and” 32’ 58° 34’ east longitude and the Rees river flows on the west side of the site. This site is of particularly importance in Archaeological studies and history of Khorasan, due to the existence of sheer volume of cultural artifacts, especially pottery samples and the continuity of human settlements; and accordingly has been subject to systematic archeological surveys. With a systematic archaeological surveys in the Malin site, about five hundred pieces of pottery samples were collected, which necessitated organization and analysis of all aspects of the cultural artifacts. Accordingly, the mentioned samples were classified into four groups: simple unglazed pottery, painted without glaze, simple glazed and painted glazed pottery, and then they were divided into diverse kinds. For this matter, both documents and field data were used. Consequently, by comparing and matching pottery strands found in Malin, it was deter-mined that settlement in this region gradually began in Parthian and Sassanid era. This process was destroyed by armies of Islam invasion and has continued until the third century A.H. The settlement in the Malin area was established with discoveries of numerous examples of non-glazed pottery and “Nishapur style” glazed potteries from the third century A.H., which in the Islamic middle ages, reached its peak. During this period, numerous examples of dish and pot-tery fragments were collected and typologically examined, which the result of this activity was the identification of more than 20 major strands, with each consisting of a subset of multiple, diverse and high-quality sub-sections like molded types, additionally inscripted, Luster Paint-ed, Turquoise- and- Black, blue and white ware and also Silhouette pottery (shade projected) and Celadon. These types, which were produced in the period from 5 to 10 centuries A.H., shows the association and consistency of Malin site pottery with other neighboring and distant regions and shows a major development during that time. In other words, the region-specific characteristics of pottery technology with mass production and outstanding types, was the most important regional feature in the Islamic Middle Ages, which shows strong links and close sim-ilarities to other nearby centers of contemporary civilizations in Iran and other Islamic coun-tries and some remote areas in China (in some blue-white specimens). This reveals the exist-ence of an extensive and integrated network of cultural relations throughout the Muslim world, and was associated with ritual and ideological integration of Islamic lands, which is rooted in the monotheistic worldview of Islam. Unfortunately, after this date, the settlement in Malin was not durable and gradually declined. In this regard, the dramatic reduction of the number of pottery types is the most important reason to support this theory. Blue and white porcelain and pottery are among the types in this period, which shows significant differences in the kind of inscriptions and design between the samples from Ilkhanid and Timurid eras.Finally, according to statistics, found according to the typology and identification of pottery in the area Malin, it should be noted that in this area the dominant pottery is without any glaze and are simple tan coloured, which has been widely produced in both historical and Islamic periods and were observed in various forms and shapes. Also among the potteries that are without glaze and decora-tion, potteries with carvings were found with a considerable frequency. In addition, in the group of glazed and simple pottery, the simple glazed pottery decorated with turquoise color, and also in the group of glazed pottery with paintings, the black pen type had considerable frequency. These samples, many of which are produced in the Islamic Middle Ages, were the main reason for development and prosperity in this region at that time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Malin
  • Bakharz
  • Khorasan
  • Islamic Period Pottery
  • Archeological Systematic Survey
- ابن‌اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن محمد، 1370، الکامل فی التاریخ، جلد چهارم، ترجمه: سید محمدحسین روحانی، تهران: انتشارات اساطیر.
- بنی‌جمالی، سیده لیلا، 1387، «گاهنگاری نسبی محوطه‌های کوه‌خواجه سیستان براساس سفال‌های سطحی»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان (منتشرنشده).
- بهداد، یلدا و موسوی‌حاجی، سید رسول و حاجی‌زاده، کریم، 1392، «بررسی روشمند باستان‌شناختی تپه مود A»، مجموعه مقالات همایش ملی باستان‌شناسی ایران: فرصت‌ها، آسیب‌ها، دستاوردها، بیرجند: انتشارات دانشگاه بیرجند.
- چوبک، حمیده، 1376، «گزینه سفال‌های اسلامی قلعه پوئینک ورامین»، گزارش‌های باستان‌شناسی (1). تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 67-51.
- چوبک، حمیده، 1383، «تسلسل فرهنگی جازموریان-شهر قدیم جیرفت در دوره‌ی اسلامی»، رساله‌ی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، تهران (منتشر نشده).
- چوبک، حمیده، 1392، «سفالینه‌های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت»، مجله مطالعات باستان‌شناسی، دوره چهارم، شماره 1، بهار و تابستان، شماره پیاپی 5، صص: 112-83.
- حسینی، مجدالدین، 1342، زینت‌المجالس، تهران، انتشارات سنایی.
- خسروزاده، علیرضا و عالی، ابوالفضل، 1384، «گزارش توصیفی فصل دوم بررسی و شناسایی شهرستان بردسیر»، گزارش‌های باستان‌شناسی 4، تهران، پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی، صص: 176-159.
- خسروزاده، علیرضا، 1383، «گزارش توصیفی فصل اول بررسی و شناسایی شهرستان بردسیر»، گزارش‌های باستان‌شناسی 3، تهران، پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 154-131.
- دانتی، مایکل، 1386، حسنلو (دوره‌ی ایلخانی)، ترجمه: علی صدرایی، تهران: انتشارات پژوهشگاه میراث‌فرهنگی.
- رضانژاد، حسین، 1380، «شناخت و معرفی سفال‌های ارگ تابران توس»،  پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی، تهران (منتشر نشده).
- روستایی، محمدصادق، 1391، «مطالعه‌ی نمونه‌های سفالین دوره‌ی اشکانی در سیستان ایران»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی، زاهدان (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1382، سومین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی خورهه، تکمله از شهریار عدل، اراک: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی.
- سرمدی، نسیم و ترکی باغبادرانی، معصومه، 1389، «تأملی در سفال آبی و سفید چین و ایران در اعصار مینگ و صفویه»، دوفصلنامه‌ی علمی-پژوهشی نقش‌مایه، سال سوم، شماره ششم، صص: 120-111.
- سمعانی، ابی سعد عبدالکریم، 1408 (هـ.ق.)، الأنساب، بیروت: انتشارات دارالجنان.
- علی‌بیگی، سجاد، 1389، «از سرگیری پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌ی پارتی بیستون»، دو فصلنامه‌ی تحلیلی پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان، صص: 70-39.
- فهروری، گزا، 1388، سفالگری جهان اسلام در موزه طارق‌رجب، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- گاراژیان، عمران جعفری، جواد و هژبری، علی، 1389، «گزارش پژوهش‌های باستان‌شناسی به‌منظور مستندسازی ساختارهای معماری تپه قلعه‌خان بجنورد»، دو فصلنامه‌ی تحلیلی- پژوهشی پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان، صص: 200- 161.
- گروبه، ارنست، 1384، سفال اسلامی، جلد هفتم از گزیده آثار هنر اسلامی؛ گردآوری: ناصر خلیلی، ترجمه فرناز حائری، تهران: انتشارات کارنگ.
- سراج جوزجانی، منهاج، 1363، طبقات ناصری، تصحیح: عبدالحی حبیبی، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
- موسوی‌حاجی، سید رسول، 1382، «پژوهشی در باستان‌شناسی زرنگ دوره‌ی اسلامی (بررسی میدانی محوطه‌ی اسلامی زاهدان کهنه واقع در شرق سیستان، پایان‌نامه‌ی دوره دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، تهران، (منتشر نشده).
- موسوی‌حاجی، سید رسول و عطایی، مرتضی، 1389، مطالعه‌ی مجموعه‌ای از نمونه‌های سفالین سیستان، زاهدان: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- موسوی، محمود، 1376، «کاوش باستان‌شناختی در شهر تاریخی حریره، جزیره کیش»، گزارش‌های باستان‌شناسی (1). تهران: انتشارات پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 239-205.
لباف خانیکی، رجبعلی، 1364، «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان تایباد»، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان رضوی (منتشر نشده).
- ییت، چارلز ادوارد، 1365، خراسان و سیستان، ترجمه: قدرت‌الله روشنی زعفرانلو و مهرداد بهاری، تهران: انتشارات یزدان.
 
- Fairservis, W. A., 1961, Archeological Studies in the Seistan Basin of Southwestern Afghanistan and Eastern Iran. American Museum of Natural History, vol. 48, part. 1, New York.
- Fehérvári, G., 2000, Ceramics of the Islamic World, IB Tauris.
- Golombek, L. Mason, R. B. Bailey, G. A. & Toronto Royal Ontario Museum, 1996, Tamerlane's Tableware: A New Approach to the Chinoiserie Ceramics of Fifteenth-and Sixteenth-century Iran, Costa Mesa, Calif.: Mazda Publishers.
- Henshaw, C. M., 2010, Early Islamic ceramics and glazes of Akhsiket, Uzbekistan (Doctoral dissertation, UCL (University College London)).
- Kaim, B. & Asadi, A., 2007, Irano-polish excavation at site no. 64 at tang-e bolaghi, the 9th annual symposium on Iranian archaeology, Tehran. Research center for ICHHTO.
- Keall, E. J. & Keall, M. J., 1981, “The Qal'eh-i Yazdigird Pottery: A Statistical Approach”, Iran, 33-80.
- Mason, R. B. & Golombek, L., 2003, “The petrography of Iranian Safavid ceramics”, Journal of archaeological science, 30 (2), 251-261.
- Nováček, K. Chabr, T. Filipský, D. Janíček, L. Pavelka, K. Šída, P. ... & Vařeka, P., 2008, Research of the Arbil Citadel, Iraqi Kurdistan, First Season, Obsah–Contents–Inhalt.
- Priestman, S., 2005, Settlement & ceramics in Southern Iran: An analysis of the Sasanian & Islamic periods in the Williamson collection (Doctoral dissertation, Durham University).
- Priestman, S. M., 2009, “A Statistical vs. a Sensory Approach: Sasanian Ceramic Studies in the Light of Ceramics of the Merv Oasis”, Journal of Inner Asian Art and Archaeology, 4(1), 169-174.
- Watson, O., 2004, Ceramics from Islamic lands, New York: Thames & Hudson.
- Wilkinson, C. K., 1963, Iranian Ceramics, HN Abrams
- Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur: pottery of the early Islamic period, Metropolitan Museum of Art.
- Boucharlat, R., Deshayes, J. & Lecomte, O., 1973, Les périodes sassanides et islamiques (Vol. 1). Editions Recherche sur les civilisations.
- Kiefer, C. & Fourest, H. P., 1985, La céramique islamique: le guide du connaisseur. Office du livre.
- Daiber, V., 2010, Schätze des Aga Khan Museum: Meisterwerke der islamischen Kunst; Martin-Gropius-Bau, Berlin, 17. März bis 6. Juni 2010; eine Ausstellung des Aga Khan Trust for Culture und des Martin-Gropius-Bau; Katalog
- Daiber, V., 2011, Invertarkartei der iranisch-islamischen keramik aus dem nachlass luschey, Universitats Meseum Islamische Kunst University Museum Islamic art, berlin, Germany.
- О.Бабаков.А.Я.Шутенко, 1982, НОВЫЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ ОТКРЫТИЯ В ТУРКМЕНИСТАНЕ, АШХАБАД.ЫЛЫМ.