بازشناسی الگوی طراحی خانه‌های تاریخی شیراز در دوره قاجاریه با رویکرد اقلیمی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی گروه مرمت بناهای تاریخی، عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول

2 استادیار دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 عضو هیأت علمی پژوهشکده باستان شناسی میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

خانه‌های مسکونی دوره‌ی قاجاریه‌ی شیراز، در پلان، چیدمان فضایی و ویژگی‌های معماری، دارای اصول و تناسبات عددی مشترکی هستند که برخی از این اصول در کنار نقش عملکردی، ارتباط تنگاتنگی با شرایط اقلیمی منطقه دارد. پژوهش حاضر درپی‌ شناخت میزان نقش اقلیم در الگوی طراحی خانه‌های شیراز در عصر قاجار است؛ که به‌منظور دستیابی به این هدف، به بررسی الگوهای ساختاری، تناسبات و نحوه‌ی ارتباطات فضایی آن‌ها با یکدیگر و چگونگی ارتباط آن‌ها با مسایل اقلیمی می‌پردازد. لذا با بررسی میدانی و کتابخانه‌ای به تجزیه و تحلیل پلان‌های معماری و اجزاء سازنده از قبیل: اتاق‌ها، حیاط‌ها، حوض و باغچه‌ی 13 خانه، به‌طور خاص از کل محلات بافت تاریخی شیراز و 30 نمونه از محله‌ی تاریخی سرباغ از لحاظ ارتباطات فضایی، عددی و اقلیمی پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهند: 1) در خانه‌های دوره‌ی قاجار شیراز با تناسبات فضایی تا حدی متفاوت با قبل، همانند تبدیل فرم چلیپایی تالار به مستطیل و قرارگیری ایوان ستون‌دار (فضاهای نیمه‌باز) با کشیدگی در جهت بدنه‌ی حیاط در جلو تالار به‌جای اُرسی به‌منظور ایجاد فضای دسترسی به تالار و تأمین تهویه طبیعی مواجه هستیم؛ 2) تناسبات طول به عرض حیاط و تالارها در حدود 4/1-2/1 است که نشان از اهمیت اصول حسابی در مقابل هندسی به‌دلیل نقش عملکردی و اقلیمی در طراحی پلان دارد، نیز نورگیری از طول اتاق انجام می‌شود؛ 3) مکان‌گزینی فضاهای اصلی براساس محورهای حرکتی و بصری استوار بوده و نقش دید نسبت به نور در اولویت بوده‌ است؛ 4) نقش عملکردی فضاها نسبت به تأثیر اقلیم در مکان‌گزینی آن‌ها در اولویت بوده است؛ 5) هماهنگی فضاها و عناصر معماری نظیر: حیاط، تالارها، اتاق‌ها، درختان و مصالح با شرایط اقلیمی منطقه منجر به جهت‌گیری مناسب جنوب‌غربی ساختمان، کاشت درختان توده‌ای نارنج، استقرار شرقی-غربی حوض در حیاط، پنجره‌های عمودی بزرگ با تابشبند و چیدمان مرکزی فضاها شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Reconstructing the Designs Pattern of Shiraz Historical Houses Approaching Climate in the Qajar Period

نویسندگان [English]

  • hani zarei 1
  • mahdi razani 2
  • ebrahim ghezelbash 3
چکیده [English]

Qajar era houses of Shiraz in plan, spatial layout and architectural features are common with the principles and numerical proportions which some of the principles have associated relation with climatic conditions of the region. The present study sought to know the Compatible Archi-tectural characteristics with Climate in Qajar era houses of Shiraz/Iran, to achieve this purpose the structural patterns, Proportions and the manner of spatial relationships with each other and how their relation to the climate issues of paid. So, with the fieldwork and document review we analyzed Houses plans and architectural components such as: rooms, courtyards, pool and gar-den in particular from 13 houses of the Shiraz historical context and 30 houses samples from the historic Sar-bagh district. The results of this study show that:  1) Qajar era houses of Shiraz have different spatial proportions with the past era, we also face in conversion of cruciform hall to rectangular form and placement of hypostyle Ivan in front of hall rather than sash window.2) The proportions of length to width of the yard and halls around 1.4-1.2 which Iranian golden ratio is 1.73 that is why the account of the functional role of climate versus geometric design plans, the skylight of the length of the room.3) select location of the main areas according to the visual and motion axes were on the central part of the houses.4) The effect of climate on location, functional spaces than it has been in the priority.5) Coordination spaces and architec-tural elements such as: courtyards, halls, rooms, trees and materials with climatic conditions of the region conducive to suitable building orientation, mass planting of trees, the pond in the yard, large windows and layout of spaces is Tabeshband (vertical and horizontal curtains be-tween the door). The Halls has a breadth of vision first, and then right-most exposure, which shows the importance of visual and motor axis is not perpendicular to the longitudinal axis de-sign that houses the hall in the summer on the homestead, despite Share in cities with climates similar such as Yazd, Kashan, Isfahan and Dezful and gets, the story of this principle.The course was created to form introverted architecture and most of the houses in the central court-yard on three sides, and sometimes to the southwest - northeast to have been enjoying the fa-vorable winds of. There are multiple large windows adjacent to Tabeshband to accelerate the air conditioning, the placement of the main areas to the north and south, compact texture for shading, use of adobe and brick in walls hay thick thatch, wood and straw in the guise of two hollow shell beds, planting broadleaf trees ghosting, fruit and orange pile in the yard and a pond in front of the main hall, one of the most important factors in harmony with the principles of the climatic conditions of the region in the design of residential architecture of this period. Making porch columns with a ratio of 10% of the house with a yard in front of the Hall strain in the body instead of the sash, which generally have a communicative function and natural venti-lation, designers and residents shows more interest in space closed with 56% to 36% of total space allocated along the corridors and courtyard house with aspect ratio of nearly 1.2 square form, showing the importance of climate and its functional role in the home. Width ratio of 1.4 are in average in the halls, the importance of arithmetic to geometric proportions to retain heat in the winter and provide shade more settled and Tabstan Neshyn and exposure of the room, fit 2-2.2 in the East Chand dary Another noteworthy West. Undoubtedly, access to all aspects and details of architecture, construction and decoration of the houses require additional studies and research, by the same token, it is recommended that future research on this topic on issues such as the application of natural light house, concepts and reasons for ordering the colors associated with human issues, aesthetic, health and decorating the space in the shade and coolness, close examination rooms and the proportions of length and width of the yard and compared it with Iranian golden ratio is considered a master Pirnia focus.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiraz’s Houses
  • Qajar Architectural
  • Design Pattern
  • Spatial Proportions
  • The Visual and Mo-tion Axes
- افسر، کرامت‌الله، 1352، تاریخ بافت قدیم شیراز، تهران: سلسله انتشارات آثار ملی.
- بحرینی، سید حسین، 1382، فرآیند طراحی شهری، تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم.
- پیرنیا، محمدکریم، 1378، آشنایی با معماری اسلامی ایران، گردآوری و تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
- پوراحمدی، مجتبی و یوسفی، مجتبی و سهرابی، مهدی، 1390، «نسبت طول به عرض حیاط و اتاق‌ها در خانه‌های سنتی یزد: آزمونی برای نظر استاد پیرنیا درباره‌ی مستطیل طلایی ایرانی»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 47، صص: 69-77.
- توسلی، محمود، 1361، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک، تهران: پیام.
- جبل‌عاملی، عبدالله، 1378، «خانه‌های اصفهان در دوران معاصر»، دومین کنگره معماری و شهرسازی ارگ بم، جلد چهارم، به‌کوشش: باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 99-136.
- دیولافوا، مادام ژان، 1361، سفرنامه دیولافوا، شیراز: سعدی.
- راپاپورت، آموس، 1388، انسان‌شناسی مسکن، ترجمه: خسرو افضلیان، تهران: انتشارات حرفه.
- رمضان‌جماعت، مینا و نیستانی، جواد، 1389، «جلوه‌های سنت و تجدد در فضاهای ورودی خانه‌های تهران دوره‌ی قاجار»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 44، صص: 65-75.
- زارعی، هانی، 1394، معماری خانه‌های شیراز- دوره قاجاریه، تهران: میراث کتاب.
- زندیه، مهدی و پروردی‌نژاد، سمیرا، 1389، «توسعه پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی ایران»، مجله مسکن و محیط روستا، بهار و تابستان، صص: 2-21.
- شاطریان، رضا، 1388، اقلیم و معماری ایران، تهران: سیمای دانش.
- شیخ بیگلو، رضا و محمدی، جمال، 1389، «تحلیل عناصر اقلیمی باد و بارش با تأکید بر طراحی شهری مطالعه موردی شهر اصفهان»، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 21، شماره 3، صص: 61-82.
- عرب، کاظم، 1378، «خانه‌های قاجاری قم، دومین کنگره‌ی معماری و شهرسازی ارگ بم»، جلد دوم، به‌کوشش: باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری :99-122.
- فرصت‌شیرازی، محمدنصر، 1377، آثار عجم، تصحیح و تحشیه: دکتر منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.
- قبادیان، وحید، 1373، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران: دانشگاه تهران .
- قبادیان، وحید، 1383، معماری در دارالخلافه ناصری (سنت و تجدد در معماری معاصر تهران)، تهران: پشوتن.
- کسمایی، مرتضی، 1387، اقلیم و معماری، اصفهان: نشر خاک، چاپ پنجم.
- کیانی، محمدیوسف، 1365، شهرهای ایران، تهران: جهاد دانشگاهی.
- گرجی‌مهلبان، یوسف و یاران، علی و پروردی‌نژاد، سمیرا و اسکندری، منیژه، 1390، «ارزیابی معماری هم‌ساز با اقلیم در خانه‌های کاشان»، آرمان شهر، شماره 7، پاییز و زمستان، صص: 31-41.
- لوتی، پیر، 1372، به‌سوی اصفهان، ترجمه: احمد کتابی، تهران: اقبال.
- مرادی، ساسان، 1389، تنظیم شرایط محیطی، تهران: شهیدی.
- مسکن و شهرسازی فارس، 1370، طرح جامع شیراز، شیراز: انتشارات اداره کل مسکن و شهرسازی استان فارس.
- معماریان، غلامحسین، 1385، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه‌شناسی درون‌گرا، تهران: سروش دانش.
- نیکقدم، نیلوفر، 1392، «الگوی خانه‌های نیمه‌باز خانه‌های بومی دزفول، بوشهر و بندرلنگه در ارتباط با مؤلفه‌های اقلیم محلی»، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 3، صص: 69-81
- ورجاوند، پرویز، 1352، «خانه زکی‌خان، بنایی زیبا از دوره‌ی زندیه در شیراز»، مجله بررسی‌های تاریخی، شماره 2، سال نهم، صص: 1-13.