کَلِک تَمِرخو؛ چهارتاقی نویافته از دوره ی ساسانی در غرب لرستان (طرحان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه مازندران.

چکیده

بخش جنوب‌غربی استان لرستان که با نام طرحان (طرهان) شناخته می‌شود، در دوره‌ی ساسانی و سده‌های آغازین اسلامی بخشی از ایالت مهرجان‌قذق به‌شمار می‌رفته است. این ناحیه یکی از مناطق مهم در مطالعات باستان‌شناسی اواخر دوره‌ی ساسانی و سده‌های آغازین اسلامی است. حدود تقریبی این ولایت حدفاصل دو رودخانه‌ی سیمره و کشکان را دربر می‌گیرد. چهارتاقی موسوم به «کَلِک تَمِرخو» در این منطقه و در بخش «کوهنانی» شهرستان کوهدشت در فاصله‌ی 20 کیلومتری محوطه‌های شاخص دوره‌ی ساسانی در حوضه‌ی سد «سیمره» قرار دارد. این چهارتاقی در واقع بخشی از محوطه‌‌ی بزرگ‌تری به‌نام «چیا کَلِکِ تَمِرخو» است که با استفاده از مصالح لاشه‌سنگ و ملات گچ نیم‌کوب ساخته شده است. مطالعه انجام شده در این بنا نشان می‌دهد که این چهارتاقی، هسته‌ی اصلی باقی‌مانده از آتشکده‌ای با نقشه‌ی چلیپایی و چهار جرز سنگی، راهروهای پیرامون، پیشخوان، بقایای سکوی آتشدان و فضای میانسرا است که بر سطح هموار یک تپه‌ی طبیعی ساخته شده است؛ ضمن آن‌که تعدادی اتاق در پایین‌دست آن وجود دارد که به احتمال زیاد مرتبط با این چهارتاقی هستند. در مقاله‌ی پیش‌رو تلاش بر آن است تا برمبنای یافته‌های باستان‌شناختی، ضمن معرفی عناصر و فضاهای معماری مکشوف‌ی چهارتاقی تمرخو، به تحلیل و مقایسه‌ی این یافته‌ها با دیگر نمونه‌های مشابه به‌منظور پاسخ به پرسش‌هایی مطرح در مورد تاریخ برپایی آن، جایگاه و مرتبه‌ی آتش مورد پرستش در آن و همچنین شباهت‌های آن با دیگر بناهای همزمان پرداخته ‌شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد آتشکده‌ی تمرخو در دوره‌ی ساسانی ساخته شده و در آن آتش آدران (یا آتش محلی) پرستش می‌شده است. این آتشکده از لحاظ پلان و فضاهای معماری، بیشترین شباهت را با آتشکده‌ی قلعه کهزادِ رومشگان دارد؛ با این وجود، دارای شباهت‌هایی با برخی از آتشکده‌های غرب ایران، مانند آتشکده‌‌های: شیان، میل میله‌گه، چن‌ژیه نیز هست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Fire Temple of Tāmer Khow: New Evidence of Religious Architecture from Sassanid Era in West Lorestan

نویسندگان [English]

  • younes yousefvand 1
  • farshad miri 2
1 Ph.D. Student Archaeology, Tarbiat Modares University
2 Ph.D. Student Archaeology, Mazandaran University
چکیده [English]

Southwestern of Lorestan province that known as Tarhan, is one of the most important areas in the aspect of Sassanian and early Islamic archaeology studies. Chaartaqi of Tamer khow located in this ancient reign. This Chahartaq located in Kohnani district in Southwest lorestan province in 20 Km north of Sassanian sites in behind of Seymareh dam. This is a part of a larger site called Chia Kalek-i-Tamer khaw. Like other Sassanian fire-temples in western Iran, was built with stone and mortar. The study carried out in this building shows that this Chahartaqi is the main part of a larger building with four stone piers, Corridors, firebox platform, and courtyard. There were also some rooms in the south of mound that would be related to the Chahartaqi. This feature shows that Tamer Khow’s Chahartaqi has been a fire temple.  In this article according to the archeological evidence, we will attempt to analyze the architectural features, and compare it with other Sassanian fire temples. The main goal of this article is to answers the questions about the date of built fire-temple, rank and its similarities to other Sassanian fire-temples. The result shows that Tamer Khow Firtempele was built in late Sassanian era and have been worshiped in it the Adooran fire (local fire). In terms of the plan and architectural spaces, it has the most similarity to Ghale-e-kahzade in Romeshgan. Nevertheless, it has similarities to some of the fire-temples in western Iran such as Shian, Mil-i-Milagah and Chin jiayah. In terms of the plan and architectural spaces, it has the most similarity to Ghale kahzade-i- Romeshgan.
Keywords: Sassanid Era, Fire Temple, Lorestan, Chia Kalek-i-Tamer khow.
Introduction
The formalization of the Zoroastrian religion in the Sassanid era has caused that the support of the fire temples was at the forefront of the plans of the kings and their advocate clergy. As a result of this, fire temples and their custodians became an integral part of Sassanid religion. And the kingdom and religion were linked together. According to religious teachings, the kingdom was desirable to be careful of religion. Zoroastrian religion in exchange for this guard provided the necessary facilities for the legitimization and continuation of the kingdom’s power. As a result, the Sassanid kings and their ministers made great efforts to build and restore fire temples. Historical texts refer to these efforts. Archaeological research has also revealed evidence of Sassanid religious architecture. One of the important areas of the Sasanian territory is Lorestan. Despite the importance of Lorestan in the Sassanid period and the presence of a number of the Chahartaqes and fire temples of this period in the region, but, little research has been done on these buildings and most of them remain unknown and obscure. One of these buildings is the Chahataq known as Tamer khow in the southwest of Lorestan province. This Chahartaq is located in Kohnani district in the Kuh-e-Dasht County. The study, introduction, and analysis of this Chahartaq, not only will introduce a new fire temple from the Sassanid era in Lorestan but also is a step towards a better understanding of the Tarhan area importance in the territory of the Sassanid’s kingdom. The purpose of this research is the introduction and description of the Tamer Khow fire temple and compare its architecture features to other Sassanid fire temples. The research questions are as follows: what period Tamer Khow fire temple was built? What kind of fire was worshiped there? What are the similarities and differences of this fire temple to other the Sassanid fire temples? The research hypothesis is as follows: Tamer Khow Chahartaq has been a fire temple constructed in the Sassanid era. It was built with a similar plan to other Sassanid’s fire temples by the regional rulers.
 
The Fire Temple of Kalek-e- Tamer Khow
The ancient site of Chia Kalek -e- Tamer Khow is located on the slopes of the “Larah” mountain on the surface of a natural hill alongside a fountain. Based on the scattering ceramics, the expanse of the site is about 5 hectares. In the survey of the surface of this site were obtained the cultural materials of the Neolithic period, Chalcolithic period, and the historical period. But, the most important establishment in this area is related to the Sassanid period. Architectural evidence of the Sassanid period included Chahartaq and buildings related to it. A number of ceramic and a few pieces of glass also were obtained From the Islamic period. The continuation of the establishment from the Neolithic to the Islamic period indicates its importance and special status among the settlements of the region. The building of Chahartaq has been constructed on the highest point of the Chia Kaleke-e-Tamer Khow’s site. Its axis construct is east-western and its sides are in line with the main directions. It is constructed with small stones and plaster mortar. The central area of Chahartaq is a square that each side is 9.5 meters. It has two entrance with 100 centimeters in wide. Entrances are located on the east and south Sides. The architectural features and ceramics evidence refers to the construct in the Sassanid era, which has been used until the last years of that period and even the early Islamic centuries. The lack of extensive and complex facilities around the fire temple building suggests that might have been praying a lower level fire than the fire of Mars in this fire temple. That known as Adoran or the local fire.
 
Conclusion
Studding of Architectural evidence of Tamer Khow site demonstrates that this monument is an example of complex Chahartaq that composed of a central space with a domed roof and cruciform plan, three corridors around the central space, a small courtyard in the east, firebox platform and Several rooms in 50 m shout of char tag. The cruciform plan has been a common plan for fire temples in Sassanid era. This plan has been used in Tamer khow Chahartaq. Architectural features such as bulky piers and squinches used to build the dome are important and credible evidence that this article, based on them, says that this building was built in the Sassanid period. The shreds scattered on the surface of the building also confirms this issue. Comparison of plans and architectural spaces of Tamer Kho Fire temples with some of other Sassanian religious buildings such as Shian fire temple, Mill milaga, Chin Zhieh, Torang Tappe and Negar in Kerman show that in terms of basic principles of the Sassanid religious architecture like cruciform plan of central erea, bulky piers and firebox platform is similar to them. In terms of having some feature such as corridors around central area, small platforms on west and south-west sides and small courtyard looks like Kahzad fire temple in Romashkan. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sassanid Era
  • Fire Temple
  • Lorestan
  • Chia Kalek-i-Tamer khow
- بویس، مری، 1381، زرتشتیان؛ باورها و آداب دینی آن‌ها. ترجمه‌ی عسگر بهرامی، تهران: انتشارات ققنوس.
- بیرونی، ابوریحان، 1377، آثارالباقیه. ترجمه‌ی اکبر داناسرشت، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم.
- بزنوال، رولان، 1379، فن‌آوری تاق در خاور کهن. ترجمه‌ی محسن حبیبی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- بیر، لئونل، 1385، سروستان مجموعه معماری ایران از بدو شکل‌گیری تا ظهر اسلام، ترجمه‌ی امیر‌حسین کرباس فروش، تهران: نشر سبحان نور.
- تاج‌بخش، رویا؛ و وندائی، میلاد، 1396، «بررسی و تحلیل باستان‌شناختی مجموعه‌ی چهارتاقی گنبد، فراشبند». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 12، دوره‌ی هفتم، صص: 211-226.
- توفیقیان، حسین، 1396، «پژوهشی در پایه آتشدان‌های ساسانی نویافته در سواحل خلیج فارس». پژوهش‌های باستان شناسی ایران، شماره‌ی 12، دوره‌ی هفتم، صص: 195-210.
- دریایی، تورج، 1383، شاهنشاهی ساسانی. ترجمه‌ی مرتضی ثاقب‌فر، تهران: انتشارات ققنوس.
- رضوانی، حسن، 1384. «گزارش مقدماتی کاوش نجات‌بخشی سد شیان کرمانشاه (شماره‌ی دو)». تهران: مرکز اسناد پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- حسن‌پور، عطا، 1390، «فصل دوم کاوش باستان‌شناختی محوطه‌ی باستانی قلعه‌گوری رماوند (حوضه‌ی سد سیمره، بخش کوهنانی، شهرستان کوهدشت)». اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان (منتشر نشده).
- حسن‌پور، عطا، 1391، «فصل دوم کاوش باستان‌شناختی محوطه باستانی قلعه‌گوری رماوند (حوزه سد سیمره، بخش کوهنانی، شهرستان کوهدشت)». اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان (منتشر نشده).
- حسن‌پور، عطا، 1392. فصل دوم کاوش باستان‌شناختی محوطه‌ی باستانی قلعه‌گوری رماوند (حوضه‌ی سد سیمره، بخش کوهنانی، شهرستان کوهدشت).اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان (منتشر نشده).
- رضوانی، حسن. 1384. «گزارش کاوش نجات‌بخشی محوطه‌ی باستانی سد شیان کرمانشاه». تهران: مرکز اسناد پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- دوشنگیمن، ژاک، 1385، دین ایران باستان. ترجمه‌ی رویا منجم، تهران: انتشارات علم.
- معتمدی، نصرت‌اله، 1371، «مهرابه ویزنهار قلعه‌کهزاد». مجله میراث‌فرهنگی، سال سوم، شماره‌ی پنجم، صص: 16-8.
- مرادی، یوسف، 1388. «چهارتاقی میل میله‌گه؛ آتشکده‌ای از دوره‌ی ساسانی». مجله‌ی مطالعات باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره‌ی نخست، سال اول، بهار و تابستان، صص: 185-155.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، 1349، التنبیه و الاشراف. ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
- محمدی‌فر، یعقوب؛ و مترجم، عباس، 1390. «جولیان: آتشکده نویافته ساسانی در آبدانان ایلام». فصلنامه باغ نظر، شماره‌ی نوزدهم، سال هشتم، زمستان، صص: 88-77.
- محمدی‌فر، یعقوب، 1390، «گزارش مقدماتی کاوش نجات‌بخشی قلعه‌ی سیرم‌شاه (حوضه‌ی آب‌ریز سد سیمره)». پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب؛ و طهماسبی، الناز، 1393. «طبقه‌بندی سفال ساسانی دره‌ی سیمره، مطالعه‌ی موردی: قلعه سیرم شاه». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 7، دوره‌ی چهارم، پاییز و زمستان، صص: 152-133.
- میترا، آزاد، 1384، «بررسی تحول بناهای مذهبی دوره‌ی ساسانی به بناهای مذهبی قرون اولیه‌ی اسلامی ایران». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، رشته باستان‌شناسی دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
- وحدتی، علی‌اکبر، 1385. «گزارش فصل اول بررسی باستان‌شناسی در شهرستان پلدختر لرستان». بایگانی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان (منتشر نشده).
-نیاکان، لیلی، 1398، «بنای ساسانی روئه بر کرانه‌های سیمره». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 20، دوره‌ی نهم، صص: 129-148.
- هژبری، علی. 1394. «بررسی پیکره‌ی منسوب به قلعه‌ی کهزاد ویزن‌یار». در: مجموعه مقالات ارج ورجاوند (یادنامه استاد دکتر پرویز ورجاوند)، به‌کوشش: شاهین آریامنش، تهران: شرکت سهامی انتشار، صص: 331-303.
 
- Boucharlat, R., 1999, “Temples du feu Sassanides”. dossiers d Archaeologie, 243, pp. 70-68.
- Boucharlat, R. & Lecomte, P., 1987, Foilles de Tureng Tepe, I, Les Periodes Sassanides et Islamiques. Paris, Recherche Surles Civilisation.
- Contenau, G. & Ghirshman, R., 1935, Fouilles de Tepe Giyan, pres de Nehavand. Libraire Orientaliste Paul Geuthner, Paris.
- Vanden Berghe, L., 1977, “Les chahar taqs du Pusht- I Kuh, Luristan”. Iranica Antiqua, XII, PP. 175-190, Planche, I-VI.
- Keall, E. J. & Marquerite. J. K., 1981. “The Qaleh- I Yazdigird Pottery: A Statistical Approach”. Iran, XIX. PP. 33-80.
- Reuter, O., 1938, “Sasanian Architecture”. In: Survey of Persian Art. Oxford. I. pp. 493-575.
- Schlumberger, D., 1974, Sasanian Architecture. Memorialjean de foundakion, Part (215-225).
- Huff, D., 1974, Sasanian Char- Taqs in fars. Proceedings of the IIIRD Annual Symposium on Archaeological Research held in Iran. Tehran: Muzeh-e Iran Bastan: Iranian centre for Archaeological Research.
- Henrickson, E. F., 1988, “Chalcolithic Seals and Sealing from She Gabi, Central Western Iran”. Iranica Antiqua, Vol. XXIII. pp. 1-22.
- Schippman, K., 1972, “The Development of the Iranian Fire Temple”. International Congerss of Iranian Art and Archaeology. Tehran (v.i. pp. 353-362).
- Schippman, K., 1971, Die Iranichen Feuerheiligtumer, Walter de Gruyter. Berlin & New York.
- Langsdorf, A. & Mc Cown, D., 1941, Tall-I Bakun A, Season of 1932.the University of Chicago Press.