بررسی راه‌های باستانی سردشت و تأسیسات وابسته به آن در دوره‌ی اسلامی براساس متون و شواهد باستان‌شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی دانشگاه تهران.

2 دانش‌آموخته‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی دانشگاه محقق‌اردبیلی.

چکیده

استان آذربایجان‌غربی به‌دلیل حلقه‌ی ارتباط با بین‌النهرین و آسیای صغیر، از جمله مناطق کلیدی و مهم در مطالعات باستان‌شناسی دوره‌ی اسلامی ایران (خصوصاً در دوره‌های ایلخانی و صفوی) به‌شمار می‌آید که کمتر مورد توجه باستان‌شناسان بوده است. در این‌میان شهرستان سردشت از نظر ژئوپولیتیکی و سوق‌الجیشی، همچون گذرگاهی به‌حساب می‌آید که در مسیر شبکه راه‌های ارتباطی شمال‌غرب به عراق و سوریه قرار گرفته است. بر این‌اساس پرسش‌های اصلی عبارتنداز: 1- چه مدارک باستان‌شناختی در زمینه‌ی راه‌های ارتباطی این منطقه وجود دارند؟ 2- جایگاه کاروانسراها و پل‌های تاریخی سردشت در بازشناسی این راه‌های باستانی چیست؟ هدف اصلی این مقاله، بازشناسی راه‌های باستانی سردشت است که با استفاده از متون تاریخی و شواهد باستان‌شناسی انجام شده است. روش تحقیق در این پژوهش، از نوع توصیفیِ تاریخی-تحلیلی است؛ نگارندگان در بررسی راه‌های ارتباطی باستانی منطقه‌ی مورد نظر، روش کار میدانی خود را براساس اصول ذیل تعریف کرده‌اند: 1. بررسی متون تاریخی و مطالعات کتابخانه‌ای در ارتباط با موضوع مورد نظر، 2. شناسایی و بررسی پل‌ها و کاروانسراهای منطقه به‌عنوان عوامل مرتبط با راه‌های تجاری، 3. بررسی شواهد باستان‌شناختی جاده‌های قدیمی و محوطه‌های باستانی و تحلیل موقعیت آن‌ها در ارتباط با مسیرهای پیشنهادی، 4. تهیه‌ی نقشه‌های جغرافیایی با استفاده از GIS و تلفیق آن با شواهد باستان‌شناختی و تفسیر عکس‌های ماهواره‌ای. شواهد باستان‌شناسی، شامل: پنج پل، دو کاروانسرا، بقایای راه‌ها، توده‌سنگ‌هایی با کاربری احتمالی میل راهنما و تعداد زیادی محوطه‌های اسلامی و تاریخی است. براساس نتایج به‌دست آمده، دو گذرگاه اصلی ارتباطی در سردشت وجود دارند که تا اواخر دوره‌ی قاجار مورد استفاده بوده است. گذرگاه موسوم به «آلان» در جنوب شهرستان سردشت که در ضلع شمال‌غربی به گذرگاه کورتک وصل می‌شود، به‌عنوان مسیر اصلی و گذرگاه موسوم به «قاسمَ‌رَش» در غرب به‌عنوان مسیر فرعی، ازجمله مسیرهای ارتباطی سردشت به شمال عراق بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Survey of Sardasht Ancient Ways and its Related Facilities in the Islamic Period Based on the Archaeological Texts and Evidence

نویسندگان [English]

  • salah salimi 1
  • OBAID SORKHABI 2
1 M.A. in Archaeology, University of Tehran.
2 M.A. in Archaeology, University of Mohaghegh Ardabil.
چکیده [English]

West Azarbaijan is considered as one of the key and important areas in the archaeological studies of Islamic period of Iran (especially in the Ilkhanate and Safavid periods) due to its connection with Mesopotamia and Asia Minor, which, unfortunately, was not well-considered by archaeologists. Sardasht is geopolitically and strategically oriented as a canal that is located on the route of North West communication network to Iraq and Syria.Accordingly, the main questions are:1- What are the archaeological evidence in the context of the communication ways of this region? 2-What is the influence of the position of Sardasht on the formation intra-regional and extra-regional Northwest ways?The main purpose of this article is to reconstruct ancient ways of Sardasht. Research method in this study was descriptive-analytic(a combination of texts, archaeological evidence and GIS).In describing ancient communication routes of the area, the authors defined their fieldwork by scrutinizing the following principles:1-Reviewing historical texts and library studies in relation to the topic concerned 2: Exploring and studying the bridges and caravansaries of the region as factors associated with commercial ways 3:Surveying the archaeological evidences of old roads and Surveying the ancient sites and analyzing their location in relation to the proposed routes,4: Using GIS analysis and integrating it with archaeological evidence and interpreting satellite images.Archaeological evidence includes 5bridges,2 caravanserais, remains of roads, a mass of rocks with the possible use of a guide, and a large number of Islamic and historical sites. According to the results, there are two main connecting passages in Sardasht, which have been used for archaeological evidence from the first millennium BC to the late Qajar period.The Alan crossing in the south of Sardasht, which is connected to Kukhi Kurtak crossing on the northwest side, has been the main route and the passage of Qasma Rash in the west as a secondary route,including Sardasht’s routes to Iraq, and in particular Sulaimaniyah.

Introduction
Sardasht city is located at the southeastern part of West Azarbaijan province. The most important natural occurrence is the Little Zab River, which has split it from the middle to two halves. This river originates from the establishment of settlements from prehistoric to Islamic periods. The study of communication paths is one of the important issues in archeology. Today, it is very difficult to study past paths; hence the study of communication paths is possible through archaeological evidence. The network of communication paths can be traced through the exploration of bridges, caravansaries, linear pattern of site dispersion, trajectory debris traces, etc. In addition to archaeological evidence and studying traveler’s literature, geographic analysis of region is required through spatial analysis software such as GIS. The research method in this research is a descriptive-analytic approach. Using a survey, the authors first identified and studied caravansaries and the remains of ancient roads and ancient rivers in Little Zab River, and then, by inquiring from the elderly, the ancient caravan routes along with the review of the old texts are reviewed, and in the end, the information was matched to the natural geography of region and final map of the ancient paths was drawn using GIS analyses. There are many references to the geographic texts about the Little Zab River basin; it has also been considered as an important crossroads for communication with Mesopotamia and northwestern Iran from the prehistory to the present day. The presence of important evidence, including the texts of travelers and tourists, ancient bridges, crossings, pathways, the linear pattern of important enclosures and castles on the main road, as well as the existence of suitable geographic conditions, including passages and communication valleys; it is imperative that these evidences be integrated seamlessly. This may be a window for the reconstruction of historical geography of the area in subsequent studies. The Little Zab River basin is one of the major geographic barriers due to the presence of deep valleys and high mountains in the northwest of Iran with North Mesopotamia. Accordingly, one of the main objectives of research is reconstruction of communication routes leading to the northern Mesopotamian crossing. The proximity of Sardasht city to the subterranean branch of the ancient Silk River, which flows through the south of Lake Urmia, has added to the importance of this city; hence, other main objectives of the research, in addition to recovery of Sardasht inner region; is to consider outskirt paths. The other goal of the study is to introduce new evidence of bridges and caravansaries along the way, which has not yet been introduced.
 
Article Text
Northwest of Iran is of great importance during the Islamic period, especially from the Safavid period due to its proximity with the Ottomans, and, accordingly, the communication routes of the region are of great interest in this period. One of the main branches of the Silk Road crossed the northwest of Iran. Another branch passing through Mahabad, Kukhi Kurtak pass, Sardasht and Alan, led to Iraq. In this study, two main passages known as Alan in the south of Sardasht and the subway called Qassem Rash in western Sardasht were studied. Other attributes that were used in this research were texts. The texts that have considered Sardasht region include travelers and tourists’ texts who have traveled mainly to the area during the Qajar period and provide us with important information on the status of ancient roads and bridges. Among these people are Kerpourter, Frazer, Wagner, Khorshid Basha, Dumorgan, Wigram, Hubbard and Ali Khan vali. Other characteristics used to analyze this research are the study of archaeological evidence related to ancient ways in the region.  Accordingly, in the present study, the authors studied Little Zab basin in Sardasht and obtained new evidence of ancient bridges on the Zab River. The archaeological findings include 5 archaeological sites and 2 caravanserais. Among the bridges, only one of the bridges (Ghalatasian Bridge) was previously identified and four other bridges are new findings. Bridges are among the most important archaeological evidence in connection with the study of the network of communication paths, which, along with the texts, were integrated seamlessly. In this research, the remains of old roads were considered alongside the Tyate and Allot bridges. A pyramidal rock mass was also investigated with the possible use of guide signs.
 
Conclusion
The study of past communication pathways always involves a thorough examination of geography of region, historical texts and, most importantly, ancient archaeological evidence associated with ancient paths. Hence, in this study all the evidence was studied in conjunction with each other. The present study showed that a main path for Sardasht communication paths is imaginable. This route is known as Kukhi Kurtak Passageway, in the north-east of the region and as Alan Passageway in the south of Sardasht city, which most travelers and tourists have traveled through. Sardasht outsourcing routes ultimately has been led in the west to Iraq, including the major cities of Sulaimaniyah, Erbil, Kirkuk, and Mosul and in the east of the region, in the south of Urmia Lake, to the sub-branch of the road called the Silk Road. In addition to the mentioned cases extracted through the texts of the tourists, the analysis of GIS maps showed that important factors such as tight geographic valleys, springs altitudes, and most importantly, important sites, which have been traversed linearly along the way, have played a major role in providing communication paths. Of course, communication paths always need facilities for passing that these facilities studied in this research were surveyed under the title of archaeological evidence such as bridges, caravanserais, paths and guide signs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ancient Ways
  • Sardasht
  • Eslamic Period
  • Historical Texts
  • River Zab
بیننده، علی، 1386، «بررسی باستان‌شناسی حوضه‌ی رودخانه‌ی زاب کوچک». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد رشته‌ی باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
پازوکی، ناصر؛ و شادمهر، عبدالکریم، 1384، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی. تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
حکیم‌زاده، فریدون، 1383، سردشت در آیینه اسناد تاریخی. چاپ اول، منتشر شده به‌وسیله‌ی مؤلف.
- حکیم‌زاده، فریدون، 1389، ساوجبلاغ مکری. چاپ اول، مهاباد: مرکز نشر فرهنگی هیوا.
- حیدری، رضا، 1386، «نتایج دومین فصل پژوهش‌های باستان‌شناختی در محوطه‌ی باستانی ربط سردشت آبان و دی 1385». مجموعه مقالات دومین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران، گزارش‌های باستان‌شناسی 7، جلد اول، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 230-201.
- حیدری، رضا، 1391، «بررسی باستان‌شناسی زاب کوچک». چکیده مقاله‌های یازدهمین گردهم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری.
- حیدری، رضا؛ فلاحیان، یوسف؛ و سلیمی، صلاح، 1395، «فصل اول کاوش نجات بخشی تپه بالان سردشت». گزارش‌های پانزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران، به‌کوشش: حمیده چوبک، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 155-143.
- خان‌محمدی، بهروز؛ و صدرایی، علی، 1392، «بررسی و معرفی کاروانسرای ارومیه و مسیر جاده‌ی ابریشم در آذربایجان‌غربی». مجله اثر، شماره‌ی 60، صص: 39-54.
- خورشیدباشا، 2008، رحلة احلدود بنی الدولة العثمانیة و إیران. ترجمة و تقدیم: مصطفى زهران، مراجعة: الصفصایف أمحد القطورى، ط1، املرکز القومی للرتمجة، القاهرة.
- دمورگان، ژاک، 1339، جغرافیای غرب ایران. ترجمه‌ی کاظم ودیعی، جلد دوم، تبریز: چاپخانه شفق.
- سلیمی، صلاح، 1394، «بررسی محوطه‌های اشکانی حاشیه‌ی شرقی رودخانه‌ی زاب کوچک شهرستان سردشت، نمونه موردی: تپه بالان». پایانامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- سلیمی، صلاح؛ و ابراهیمی‌پور، صلاح‌الدین، 1396، «کوخی کورتک، بنایی ناشناخته در مهاباد-سردشت، شمال‌غرب ایران». مجله اثر، شماره‌ی 78، صص: 88-75.
- صداقت‌کیش، جمشید، 1390، اخبار کردستان به روایت روزنامه‌های دولت علیه ایران و وقایع اتفاقیه. تهران: انتشارات توکلی.
- کارگر، بهمن، 1383، «قلایچی، زیرتو مرکز مانا 1381- 1378»، مجموع مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران حوزه شمال‌غرب ایران. تهران: انتشارات پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 246-229.
- مایر، والتر، 1389، گزارش لشکرکشی سارگون به اورارتو در سال 714 ق.م. ترجمه‌ی فرامرز نجد سمیعی، تهران: انتشارات گنجینه هنر.
- مشکینی‌اصل، رضا، 1383، «بررسی وشناسایی پل‌های آذربایجان‌غربی در دوره‌ی صفویه و قاجار»، مجله اثر، شماره‌ی 36 و 37، صص: 291-303.
- مینورسکی، ولادیمیر، 2007، پنجینه کانی کورد و چند وتاریکی کورد ناسی. ترجمه‌ی نه‌جاتی عه بد وللا، سلیمانی: مه کته بی بیر و هوشیاری.
- واقدی، محمد بن عمر، 1374، فتوح سوادالعراق (نخستین تاریخ فتوحات اسلامی در کردستان). ترجمه و تحشیه‌ی عبدالعزیز واعظی سردشتی، مقدمه و تصحیح و تعلیقات: نادر کریمیان، چاپ اول، تهران: نشر م. واعظی.
- والی، علی‌خان، 1395، آلبوم تصاویر تاریخی علی‌خان والی. به‌کوشش: یوسف بیگ باباپور، مسعود غلامیه، تهران: منشور سمیر.
 
- Fraser, J. B., 1840, Travels in Koordistan, Mesopotamia. Vol I, London: Rihard Bentley, New Burlington Street.
- Hubbard, G. E., 1917, Fram the Golf to Ararat, An Expedition through Mesopotamia and Kurdistan. New York, E. P. Dutton & company.
- Kargar, B. & Ali, B., 2009, “A preliminary report of Excavation at Rabat tepe, Northwestern Iran”, Iranica Antiqua. Vol XLIV,113-129.
- Kerporter, S. R., 1821, Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia. Vol.l, London: printed for Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown.
- Kleiss, W., 1977, “ AlteWege in West-Iran”. AMI. Band 10: 137-151.
- Kroll, S., 2005, “The Southern Urmia Basin in The Early Iron Age”.Iranica Antiqua. Vol. XL: 65-85.
- Muscarella, O. W., 1977, “The Iron age Dinkha Tepe, Iran”. Metropolitan Museum Journal, 9: 35-76.
- Muscarella. O. W., 1986, “The Location of Ulhu and Uise in Sargon’s Eighth Campaign. 714 B. C.”. Journal of Field Archaeology 13: 465-75.
- Stein, A., 1940, Old Routes of Western Iran. London: Macmillan.
- Wagner, M., 1856, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, With Sketches of the Cossacks and the Caucasus. Vol: III, London: Hurst and Blackett, Pablishers.
- Wigram, R. W. A. & Wigram, T. A., 1914, THE Cradle of Mankind, Life in Eastern Kurdistan. Landan:Adam and Charles Black.
- Lanfranchi, G. B., 1995, “Assyrian Geography and Neo-Assyrian Letters. The Location of Ḫubuڑkia Again”: Liverani, M. (ed.), Neo-Assyrian Geography, 56:643, 127-137.