بررسی و تحلیل الگوی استقراری دوره‌ی اشکانی حوضه‌ی آب‌ریز رودخانه‌ی لعل‌وار استان مرکزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه باستانشناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیتمدرس، تهران، ایران

2 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

3 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیتمدرس، تهران، ایران.

4 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی هنر و معماری، دانشگاه مازندران، ایران

5 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده‌ی هنر و معماری، دانشگاه زابل، ایران.

چکیده

منطقه‌ی لعل‌وار استان مرکزی به‌عنوان بخشی از حوضه‌ی آب‌ریز رودخانه‌ی قمرود بزرگ، به بخشی اطلاق می‌گردد که از نظر ساختار توپوگرافی محیط جغرافیایی با بستر اصلی قمرود متفاوت بوده و شامل دشت میان‌کوهی و ناهمواری‌های بلند پیرامون آن می‌شود. این منطقه به‌علت شرایط مساعد محیطی همواره مورد استقبال بشر قرار داشته و از ادوار مختلف در آن شواهد استقراری قابل رؤیت است. با توجه به بررسی‌های باستان‌شناختی صورت‌پذیرفته در منطقه‌ی لعل‌وار استان مرکزی که طی دو دوره در سال‌های 1387 و 1393 انجام شد، تعداد 185 محوطه‌ی باستانی از هزاره‌ی پنجم قبل‌از میلاد تا دوره‌ی قاجار شناسایی شد. از مهم‌ترین دوره‌های استقراری این منطقه می‌توان به دوره‌ی اشکانیان اشاره نمود که وجود محوطه‌های شاخص و بزرگی چون: خورهه، شهریاری و جم، تأییدی بر آن است. با وجود اهمیت این دوره، مطالعات جامع و مستقلی درخصوص آن صورت نگرفته است و پرسش‌هایی چون: چگونگی ساختار الگوی استقراری دوره‌ی اشکانی و عوامل تأثیرگذار بر مکان‌گزینی محوطه‌های اشکانی، هم‌چنان در پرده‌ای از ابهام باقی‌مانده بود. در این راستا، نگارندگان با انجام بررسی‌های دقیق و روشمند باستان‌شناسی در منطقه و هم‌چنین تهیه‌ی نقشه‌های GIS به مطالعه و پژوهش در این زمینه اقدام نموده و درنهایت به تحلیل و بازسازی سیمای منطقه‌ی لعل‌وار در دوره‌ی اشکانی و الگوهای محیطی استقرارهای این دوره پرداختند. نتایج بیانگر این مهم است که در دوره‌ی اشکانی از یک‌سو، منطقه شاهد نوعی افزایش شواهد استقراری و جمعیتی است؛ و از سوی دیگر، در این دوره محوطه‌های شاخص و مرکزی بزرگی هم‌چون بنای خورهه و جم شکل‌می‌گیرند. در این دوره برعکس دوران پیشین، بیشتر استقرارها در حاشیه‌ی رودخانه و در زمین‌های هموار با خاک حاصلخیز شکل‌گرفته‌اند که خود حاکی از توجه بیشتر به‌شرایط لازم برای شیوه‌ی معیشت برمبنای کشاورزی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study and Analysis of the Settlement Pattern of Parthian Period in La’lvar River’s Watershed, Markazi Province

نویسندگان [English]

  • lila bani jamali 1
  • Ali Reza hojabri nobari 2
  • seyyed mahdi mousavi kohpar 3
  • seyyed rasoul mosavi haji 4
  • javad alaei moghadam 5
1 Ph.D Student in Archaeology, University of Tarbiat Modares, Tehran, Iran.
2 Professor, Department of Archaeology, University of Tarbiat Modares, Tehran, Iran.
3 Associate Professor, Department of Archaeology, University of Tarbiat Modares, Tehran, Iran.
4 Associate Professor, Department of Archaeology, Mazandaran University, Mazandaran, Iran.
5 Assistant Professor, Department of Archeology, Faculty of Art and Architecture, Zabol University, Sistan & Baluchestan, Iran.
چکیده [English]

La’lvar region of Markazi province, a part of the catchment basin of the great Qomrood River, is referred to a section that differs from the main bed of Qomrood in terms of topographical structure of the geographical environment and includes an inter-mountain plain and the high unevenness around it. This region has always been welcomed by humans due to its favorable environmental conditions, and hence settlement evidence of different periods can be observed in it. According to archaeological surveys conducted in La’lvar region during two periods in 2008 and 2014, one hundred and eighty-five archaeological sites from the fifth millennium BC to the contemporary era were identified. One of the most important settlement periods of this region is the Parthian period as evidenced by the existence of large and significant sites such as Khorheh, Shahriari, and Jam. Unfortunately, despite the high importance of this period, no comprehensive and independent studies so far have been conducted on it, and questions such as how has been the structure of settlement pattern in Parthian period and what have been the factors affecting Parthian sites are still remained unanswered. Therefore, based on the data obtained from archaeological activities in the region, and preparation of GIS maps, the authors embarked on the study of these issue, and finally analyzed and reconstructed the landscape of La’lvar  region in Parthian period as well as the environmental patterns of the settlements in this period. The results indicate that during the Parthian period, on the one hand, the region witnessed an increase in the number of settlements and population growth, and on the other hand, in this period significant and central large sites such as Khorheh and Jam monuments were formed. In this era, unlike the previous periods, most of the settlements were formed on the banks of the river and on flat land with fertile soil, in turn, indicating that more attention is paid to the necessary conditions for agriculture-based livelihoods.
Keywords: La’lvar  Watershed, Parthian Sites, Settlement Pattern, Environmental Factors, Archaeological Survey. 
 
Introduction
La’lvar River’s Watershed is located south of Markazi province of Iran or south of the Central Plateau of Iran. This region encompasses the city of Mahallat and the northwestern part of Delijan and a small part of Khomein with an area of 2880 km2, which is hydrologically situated in La’lvar River’s Watershed (map. 1). According to archaeological surveys carried out in La’lvar region, 185 archaeological sites were identified, of which 44 sites contain settlement evidence of the Parthian period, indicating that this region has been very important in the Parthian period. In the present research, using the information obtained from comprehensive archaeological survey and analysis of Geographical Information System (GIS), it has been attempted to analyze the collected data in terms of settlement patterns and influential factors as well as the process of settlement changes and developments. Therefore, two fundamental questions are brought up in this regard: 1- How has been the settlement period of La’lvar River’s Watershed the Parthian period? 2- What were the factors affecting the settlement patterns and changes in La’lvar River’s Watershed during the Parthian period and what effect did these factors have on the changes in settlement patterns during the Parthian period? 
Research Hypotheses: The settlement pattern of La’lvar River’s Watershed was formed llongitudinally during the Parthian period on the margins of the main rivers and waterways. The settlement patterns indicate a very strong environmental impact on the formation of settlements in this period and the most important factors in the formation of settlements are the water resources and easy access to natural and environmental resources. La’lvar and Khorheh rivers have been among the most essential factors influencing the settlement changes and developments of the Parthian period, so that the majority of ancient sites of this period are formed on the margins or at close distances from the bed of these rivers.
 
Paper Text
According to the studies on Parthian sites, three sites have an area of over 20 hectares, including the sites of Jam, Hamraz castle on the margin of the main branch of Laalvar and Khorheh on the periphery of a sub-branch of Khorheh River. Additionally, two sites of Mohour Siaha (12 hectares) and GavAbad (16 hectares) are located on the margins of the main Laalvar River. Smaller sites are formed either on the margins of these two rivers or alongside small streams. Topographically, 22 Parthian sites (including all the large sites) are located on the height between 1450 and 1750 meters above sea level. This area has an elevation equal to the lower lands on riverside margins and 10 sites are located in foothill areas, reminiscent of farmer-rancher villages, the remaining 12 sites are more than 1,900 meters above sea level, which include mountainous castles, towers, small sites, and two caves that are all more than 1900 meters above sea level.
According to the studies on the placement of Parthan sites of Laalvar region (in terms of access to water, altitude, fertile soil and suitable slope), it should be noted that most of the settlements in this period are located in areas suitable for agriculture and livestock breeding, and only in 11 sites, i.e. 25% of the total sites, evidence of industrial activities, including kiln welds and metal slags is observed that except for two cases, the density of such cultural materials is very limited in other sites. It can be argued that the industry (relying on pottery production and metal melting activities) may have taken place during Parthian period in Laalvar region or in parts of some large sites such as Jam or Shahriari mound and or some locations specific to industrial activities, for instance the site of Chah-e Farrokh.
 
Conclusion
According to the above statements, it is concluded that due to the appropriate environmental conditions especially the flow of Laalvar River and two sub-branchs of Khorhe and Bazijan rivers, multiple springs, fertile land, rich rangelands and abundant hunts, the region became increasingly popular in Parthian period and welcomed a significant population, that according to the studies, the population mostly relied on agricultural livelihoods. In selecting their settlement location, not only did these people rely on margins of the main river and two secondary rivers, but also they paid full attention to the topography, slope, and quality of the land so that they established the large settlements on part of the river margin (where the river’s path was twisted and water could easily be directed towards the land by creating creeks) in a way that water could easily be supplied for the lands and a fertile soil could be provided. Animal husbandry has been also one of the livelihood methods of the region, which can be very important since in many places residents of the Parthian period, in their site location, paid more attention to their access to rangelands and foothills with forage plants rather than focusing on the main river. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • La’lvar Watershed
  • Parthian Sites
  • Settlement Pattern
  • Environmental Factors
  • Archaeological Survey
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1345، روزنامه خاطرات. به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
- افشین، یدالله، 1373، رودخانه‌های ایران. جلد دوم، تهران: وزارت نیرو (شرکت مهندسین مشاور جاماب).
- افشاری، لیلا؛ و نقشینه، امیرصادق، 1393، «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال‌های دوران اشکانی گورستان سنگ‌شیر همدان». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 7، دوره‌ی 4، پاییز و زمستان، صص: 113-132.
- افاضلی، فاضل، 1387، توشه‌ای از تاریخ: سیمای شهرستان محلات. محلات: مهر محلات.
- بدیعی، ربیع، 1361، جغرافیای مفصل ایران. جلد اول، تهران: انتشارات اقبال.
- بنی‌جمالی، سیده لیلا؛ و علایی‌مقدم، جواد، 1393، «گزارش تعیین عرصه و حریم تپه جم محلات». آرشیو میراث‌فرهنگی استان مرکزی (منتشر نشده).
- بنی‌جمالی، سیده لیلا؛ و علایی‌مقدم، جواد، 1390، «گاهنگاری قلعه کک کهزاد کوه خواجه براساس نمونه‌های سفالین». مجله‌ی ایران باستان، سال 2، شماره‌ی 2، صص: 25-33.
- پوربخشنده، خسرو، 1374، «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان محلات». آرشیو میراث‌فرهنگی استان مرکزی (منتشر نشده).
- پرادا، ایدت، 1386، هنر ایران باستان. ترجمه‌ی یوسف مجیدزاده، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- جاوری، محسن، 1390، «گمانه‌زنی در غار شماره‌ی 1 یکه‌چاه». گزارش‌های باستان‌شناسی 7 (مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران)، جلد سوم، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی، صص: 71-77.
- خسروی، لیلا، 1385، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین حریم و عرصه محوطه‌ی تی‌هله خرم‌ آباد». گزارش‌های باستان‌شناسی، با همکاری اداره کل امور فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 71-90.
- خسروزاده، علیرضا؛ و عالی، ابوالفضل، 1383، «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقه‌ی ماه‌نشان زنجان». مجموعه مقالات همایش شمال‌غرب، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی، صص: 45-70
- خسروزاده، علیرضا؛ عالی، ابوالفضل؛ کنت، درک؛ و پرستمن، ست، 1385، «کهور لنگرچینی: بندرگاهی اشکانی بر ساحل خلیج‌فارس». گزارش‌های باستان‌شناسی 5، با همکاری اداره کل امور فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 55-70.
- رهبر، مهدی؛ و علی‌بیگی، سجاد، 1390، «گزارش پژوهش‌های باستان‌شناختی به‌منظور مکان‌یابی معبد لائودیسه در نهاوند». مجله‌ی پیام‌باستان‌شناس، سال 8، شماره‌ی 15، بهار و تابستان، صص: 133-168.
- رهبر، مهدی، 1379، «فصل اول کاوش‌های باستان‌شناسی آتشکده آتشکوهه». آرشیو میراث‌فرهنگی استان مرکزی (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1382، کاوش‌های باستان‌شناسی خورهه. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور.
- زنده‌دل، حسن، 1379، مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی- استان مرکزی. تهران: نشر ایرانگردان.
- رحیم‌پور، علی، 1384، استان مرکزی فراتر از تاریخ. تهران: مرکز جامع اطلاعات گردشگری ایران.
- رمضی، حمیدرضا؛ و حسین‌نژاد، محمدرضا، 1384، لرزه زمین ساخت لرزه‌خیزی و پهنه‌بندی خطر نسبی زمین‌لرزه در استان مرکزی. اراک؛ پیام دیگر.
- شهسواری، میثم، 1388، «بررسی روشمند باستان‌شناختی تپه‌ی باستانی تمب خرک واقع در شهرستان رودبار جنوب استان کرمان». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی (منتشر نشده).
- علایی‌مقدم، جواد؛ و بنی‌جمالی، سیده لیلا، 1388، «گزارش بررسی روشمند باستان‌شناختی شهرستان محلات». آرشیو میراث‌فرهنگی استان مرکزی (منتشر نشده).
- علایی‌مقدم، جواد،1393، «گزارش لایه‌نگاری تپه قلعه کولک سیستان». آرشیو پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- عالی، ابوالفضل؛ و خسروزاده، علیرضا، 1389، «قلعه قشلاق : محوطه بزرگ اشکانی در ماه نشان زنجان». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال 2، شماره 3، بهار و تابستان، صص: 76-92.
- قمی، حسن بن‌محمدبن‌حسن، 1361، تاریخ قم. تصییح و تحشیه: سید جلا‌الدین تهرانی، تهران: انتشارات توس.
- گیرشمن، رومن، 1379، ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه‌ی محمد معین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- گدار، آندره، 1377، هنر ایران. ترجمه‌ی بهروز حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- لعل‌بار، مهدی؛ احدی، جواد؛ و قربانی، شهرزاد، 1391، نیم‌ور از آواز سنگ تا سکوت سنگ. کمره: انتشارات نور.
- مافی، فرزاد؛ بهینا، علی؛ و بهرام‌زاده، محمد، 1388، «توصیف، طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌های دوره‌ی اشکانی شهرستان قروه (کردستان)». مجله‌ی پیام‌باستان‌شناس، سال 6، شماره‌ی 12، صص: 85-104.
- موحدی، سعید، 1375، «مردم‌نگاری شهرستان محلات». آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی استان مرکزی (منتشر نشده).
- مقدم، عباس، 1384، «بررسی‌های باستان‌شناختی میاناب شوشتر». تهران: پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- موسوی‌کوهپر، سید مهدی؛ و امیرعضدی، کاظم، 1389، «مطالعه سفال‌های اشکانی تپه کلار کلاردشت». مجموعه و خلاصه مقالات همایش ملی چشم‌انداز باستان‌شناسی شمال کشور در دهه آینده، مؤسسه آموزشی عالی مارلیک نوشهر، جلد اول، صص: 43-56.
- محمدی‌فر، یعقوب، 1384، «بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی در زاگرس‌مرکزی». رساله‌ی دکتری باستان‌شناسی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب، 1387، باستان‌شناسی و هنر اشکانی. تهران: انتشارات سمت.
- ولسکی، یوزف، 1383، شاهنشاهی اشکانی. ترجمه‌ی مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
- واندنبرگ، لویی، 1345، باستان‌شناسی ایران باستان. ترجمه‌ی عیسی بهنام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- هرینگ، ارنی، 1376، سفال ایران در دوران اشکانی. ترجمه‌ی حمیده چوبک، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی.
 
- Debevois, N. C., 1934, Parthian Pottery From Seleucia on the Tigris, Univirsity of Michigan Press.
- Hakemi, A., 1990, “The excavation of Khorhe”. East and West, Vol 40, Pp: 11-41
- Hansman, J. & Stronaach, D., 1974, “Excavations at Shahr-I Qumis”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, No 1, Pp: 8-22
- Keall, E. & Keall, M. Y., 1981, “The Qaleh -I Yazdgird Pottery: A Statistical approach”. Iran, Vol. XIX, Pp: 33-88.
- Kleiss, W., 1970, “Zurtopographic Des Parther Hanges, in Bistun”. AMI, No. 3, Pp: 133-168.
- Kleiss, W., 1973, “Qaleh Zohak in Azerbaijan”. AMI, No. 6, Pp: 163-188.