مطالعه و گونه شناسی سفال های نوسنگی مکشوف از تپه ی پشت فرودگاه - دشت ملایر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای باستان شناسی، کارشناس روابط عمومی حوزه ریاست دانشگاه بوعلی سینا همدان، ایران

2 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکده‌ی علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

یکی از نتایج مطالعات باستان‌شناختی قابل‌تأمل دشت ملایر، کاوش «تپه‌ی پشت‌فرودگاه» است؛ این محوطه به‌عنوان محوطه‌ای کوچ‌نشین از دوره‌ی نوسنگی جدید شناخته می‌شود، که مستقل از مراکز استقراری دائم، طیف گسترده‌ای از انواع گونه‌های سفالی سنت‌های منطقه‌ای را ارائه می‌دهد که مطالعه و تحلیل آن، اطلاعات باستان‌شناختی درخوری از دوره‌ی یادشده در حوزه‌ی زاگرس‌مرکزی در اختیار قرار خواهد داد. «سفال» از مهم‌ترین مواد فرهنگی -به‌لحاظ کمیّت و کیفیت- در بین یافته‌های کاوش باستان‌شناختی تپه‌ی پشت‌فرودگاه ملایر قرار دارد؛ سفال‌های این محوطه را می‌توان در دو گروه اصلی نخودی و قرمز تقسیم کرد که هر گروه به دو زیرشاخه‌ی منقوش و ساده، و از نظر کیفیت ساخت نیز در دو گروه متوسط و خشن، قابل تفکیک و گونه‌شناسی هستند. آمیزه‌ی سفال‌ها، عمدتاً گیاهی و در اندازه‌ی دانه‌بندی متفاوت است؛ به‌طوری‌که در سطح و درون‌مایه‌ی برخی از سفال‌ها -به‌خصوص نمونه‌های خشن- فرورفتگی‌هایی به‌دلیل وجود آمیزه‌ی کاه، به‌چشم می‌خورد. هدف این پژوهش در وهله‌ی اول، گونه‌شناسی و مطالعه‌ی سفال‌های نوسنگی جدید تپه‌ی پشت‌فرودگاه است؛ و در وهله‌ی دوم، شناسایی و چگونگی کُنش‌های فرهنگی و قرابت گونه‌های رایج سفالی در فرهنگ‌های همجوار خواهد بود. روش پژوهش حاضر، مبتنی‌بر مطالعات تطبیقی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی، در پی پاسخ به این پرسش‌هاست: سفال‌های مکشوف تپه‌ی پشت‌فرودگاه از چه گونه‌هایی تشکیل شده است؟ گونه‌های رایج سفال تپه‌ی پشت‌فرودگاه بومی-محلی بوده یا سنتی وارداتی از فرهنگ‌های همجوار است؟ و این‌که، گونه‌های سفالی تپه‌ی پشت‌فرودگاه با کدامیک از محوطه‌های نوسنگی زاگرس‌مرکزی قرابت فرهنگی دارند؟ مفروض است، باتوجه نوع نیمه‌یکجانشین و کوچ‌رو بودن جوامع تپه‌ی پشت‌فرودگاه و با عنایت به تنوع سفالی در نوع مواد، کیفیت ساخت و فرم و گونه‌های ظاهری؛ ضمن محلی بودن برخی از سفال‌های این محوطه، می‌توان سنخیت آن‌را در سایر محوطه‌های دوره نوسنگی جدید زاگرس ردیابی کرد؛ همچنین با توجه به‌ویژگی سفال‌های تپه‌ی پشت‌فرودگاه در افق تاریخ‌گذاری اواخر هزاره‌ی هفتم تا اوایل هزاره‌ی ششم قبل‌ازمیلاد قرار می‌گیرد. برآیند پژوهش، حاکی از ارتباط تنگاتنگ سنت‌های سفالی فرهنگ‌های مختلف دشت‌های میان‌کوهی زاگرس‌نشینان در دوره‌ی نوسنگی جدید، مانند تپه‌های سراب، گوران و قلاگپ است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study and Typology of Neolithic Pottery Discovered from the Poshteh-Forodgah Tepe, Malayer Plain

نویسندگان [English]

  • khalilollah beikmohammady 1
  • Ardashir Javanmardzadeh 2
1 Ph. D. in Archaeology, Expert in the Field of Presidency and Public Relations of the Bu-Ali Sina University, Hamadan, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Archeology, University of Mohagheg Ardbilli, Ardabil, Iran.
چکیده [English]

One of the results of the considerable archaeological studies of Malayer plain is the excavation of the Poshteh-Forodgah Tepe, this area is known as the nomadic area from the Neolithic period, that independent of permanent settlement centers, it offers a wide range of types+of pottery of regional traditions, the study and analysis of which will provide archaeological information appropriate to the mentioned period in the Central Zagros region. Pottery is one of the most important cultural materials in terms of quantity and quality among the findings of archaeological excavations on the Poshteh-Forodgah Tepe Malayer. The pottery of this area cab be divided into two main groups: buff ware and red. Each group can be divided into sub-branches: painted and simple, and in terms of construction quality, those can be divided into two groups: medium and hard. The pottery mix is mainly herbal and different, so that on the surface and theme of some pottery, especially hard specimens, can be seen due to the presence of straw temper. The purpose of this research is primarily the typology and study of new Neolithic pottery on the Poshteh-Forodgah Tepe, and secondly, the identification and manner of cultural practices and proximity common pottery species in neighboring culturals. The method of the present study is based on comparative studies and with a descriptive-analytical approach seeks to answer these questions: what are the pottery found on the back Poshteh-Forodgah Tepe? Are the types of pottery Poshteh-Forodgah Tepe indigenous-local or traditional- imports from neighboring cultures? And which of the Neolithic sites of the Central Zagros is culturally related to the pottery species of Poshteh-Forodgah Tepe? Due to the monogamy and sloping nature of the Tepe communities Poshteh-Forodgah Tepe and due to the variety of pottery in the type of materials, quality of construction and appearance, while some of the pottery in this area is local, its quality can be seen in order areas of the period. Traced the Neolithic of the Zagros, also according to the characteristics of the pottery, Poshteh-Forodgah Tepe is dated to the late seventh millennium to the early sixth millennium BC. The result of the research indicates the close relationship between the pottery traditions of different cultures of the lowland of the Zagros in the Neolithic period such as Sarab, Goran and Qalagap Tepe.
Keywords: Central Zagros, Neolithic, Poshteh-Forodgah Tepe, Typology, Pottery.
 
Introduction
Malayer plain in the eastern shores of the Central Zagros is one of the mountainous areas on the southern slopes of the Alvand mountain range, which with its low slopes and in some cases rugged and mountainous with rich pastures has caused in the context of history and especially early rural communities as a pasture. A nomadic summer should be considered. Therefore, during the archeological studies of various European and Iranian delegations, this region has always been considered and discussed. (for example: Howell, 1979, Rural and Freedom, 1396). What is clear is that this plain has long been considered as the axis and communication corridor of different areas of the prehistoric period in the warm seasons of the year has welcomed nomads living in the surrounding low plains, which has continued to this day. (Beik Mohammadi et al, 1397: 63-82). One of the results of considerable archaeological studies in this area is the excavation of the Posheh Forodgah Tepe in Malayer, where the main cultural materials discovered in this area are pottery (for more information on the geographical situation and findings of this area refer to Beik Mohammadi et al 1397, 69-74 and 1399: 7-26). This area is known as an area related to nomadic communities from the Neolithic period and independent of permanent settlement centers, offers a wide range of types of pottery of regional traditions, the study and analysis of which is archaeological information relevant to the period. Will provide the Central Zagros region. What can be deduced from the field studies is that no findings have been obtained that indicate that production and baking of pottery in the area and it seems that the process of forming and decorating the pottery has been done in another place.
Different types of Neolithic pottery on the Poshteh-Forodgah Tepe
The pottery of this area can be divided into two main groups: buff ware and red. Each group can be divided into two – sub – branches: painted (motifs) and simple, and in term of construction and typology. The main feature of the pottery temper is mainly plant and in different sizes; Neolithic pottery the Tepe  Poshte-Forodgah has all the characteristics of common Neolithic pottery of the Central Zagros; Despite the similarities in the method of construction, the type of temper (mixture), the amount of heat, and how it is shaped and decorated; at the same time, these pottery show local features – As with other Neolithic sites, a common feature of the pottery on the Poshteh-Forodgah Tepe is insufficient heat and improper cooking with a temper of straw and handmade, which can be seen in all types of Neolithic 3 phase, generally, pottery receives non-uniform heat by baking in kilns and open ovens, and sometimes the color of the pottery corresponds to the temperatures it is exposed to, and the color change is evident in their body, which must be due to lack of known furnace temperature control and direct heat. Accordingly, the pottery of this period is porous and rough and the core of the pottery is gray and dark in color (Fig. 1). Three different types of pottery, such as plain red pottery, buff ware motifs, bagel, and decaying geometric pottery, include the shapes and compositions of the pottery on Poshteh-Forodgah Tepe, in total, from two workshops (I and II) 6 settlement phases have been indentified, which have been obtained through different types of pottery, three new Neolithic settlement phases (A, B and C) of this Tepe, from the upper to lower layers, were identified, as follows: 1. New Neolithic phases A with pottery in geometric motifs similar to the new Sarab of phase A, (Fig. 5) 2. New Neolithic phase B: with pottery species with red clay coating and red – painted buff ware with ocher (Fig. 9) 3. New Neolithic phase: plain, without motifs pottery with a very brittle and rough plant temper (mixture). Soft type pottery (Fig. 19).
 
Conclusion
The study of pottery discovered from the Posheh Forodgah Tepe shows that this area belongs to the Neolithic period with three different phases (A, B, C). In response to research questions, it can be said that all Neolithic pottery in this area is handmade and has hollow and fragile texture. Most of the pottery in this area is made clay-covered pottery in the color range of reddish-brown and buff ware. But the most common colors are red and buff with a plant temper. The amount of plant temper (mixture) is such that it can be seen well inside and on the surface of the pottery and includes the nature and characteristics of the contaminated straw pottery. Inside all the pottery is dark, which is the result of improper cooking in stoves or open ovens. Most pottery has no decorative motifs and is simple in form; a variety of open and closed mouth bowls with flat and sometimes protruding floor, large shallow bowls with simple edges bowls with protrusions close to the bottom of miniature cups include a variety of shallow trays with vertical and convex bodies with flat bottoms. It can also be said that common types of pottery on the Posheh-Forodgah Tepe due to the semi-monocotyledonous and nomadic nature of the communities present on the Tepe and considering the variety of pottery in the type of materials, construction, quality and form and appearance of some pottery while local, this area and its coordination can be traced in other Neolithic areas of Zagros such as Goran and Golagap in Lorestan and Siahbid, Sehgabi and Sarab Tepes in Kermanshah province. The present study concludes that the presence of Neolithic pottery in Malayer plain is more of a local origin and endogenous production, most of the origin and result of the presence of semi-monogamous and nomadic communities from the lowlands of different parts of the Central Zagros to the plains and high slopes in Hamedan province.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Central Zagros
  • Neolithic
  • Poshteh-Forodgah Tepe
  • Typology
  • Pottery
- اسدی‌اجایی، سیدکمال؛ عباس‌نژاد، رحمت؛ فاضلی‌نشلی، حسن؛ و ولی‌پور، حمیدرضا، 1398، «تحلیل پیچیدگی‌های اجتماعی-اقتصادی جوامع فلات مرکزی ایران در هزاره پنجم ق.م. بر پایه فناوری سفال». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 9، شماره‌‌ی20، صص: 21-36 (Doi: 10.22084/nbsh.2019.16225.1739).
- اکبری، حسن، 1369، «سفال‌های مجموعه پیش‌ازتاریخی دهلران و چغامیش». پایان‌نامه‌ی کارشناسی باستان‌شناسی، دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- آجرلو، بهرام، 1392، «دوره نوسنگی قدیم در منطقه دریاچه ارومیه، چشم‌اندازی از نوسنگی شدن و تأثیر سنت‌های زاگرس». فصلنامه‌ی هنر و تمدن شرق، سال 1، شماره‌ی 1، پاییز، صص: 25-32.
- بال‌، فردریک‌ کارلتن؛ و لووس‌، جانیس‌، 1383، ‏ سفالگری‌ بدون‌ چرخ‌: بافت‌ و شکل‌ گل‌. ترجمه‌ی‌ سنبل‌ نفریه‌، تهران‌: مرکز نشر دانشگاهی.
- بختیاری، ذبیح‌الله، 1387، «بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی بخش سامن ملایر: جلد 1 و ». آرشیو اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان، پاییز (منتشر نشده).
- بختیاری، ذبیح‌الله؛ بیرانوند، مسعود؛ و رنجبران، محمدرحیم، 1393، «شرحی کوتاه بر نویافته‌های نخستین جوامع روستانشینی آغازین (نوسنگی جدید) دشت ملایر (با محوریت مطالعه‌ی سفالینه‌های حاصل از بررسی و شناسایی سطحی بخش سامن)». در: مجموعه مقالات همایش باستان‌شناسی ملایر (در پاسداشت مهندس ابراهیم حیدری). گردآورنده: علی خاکسار و اسماعیل رحمانی، برگزارکننده: اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌‌دستی و گردشگری استان همدان، صص: 185-197.
- بختیاری، سحر؛ شیرازی، روح‌الله؛ عمرانی، بهروز؛ و موسی‌پور نگاری، فریبا، 1397، «سیر تطور فرهنگی منطقه‌ی قره‌داغ در خلال هزاره‌های ششم تاچهارم قبل‌ازمیلاد: براساس داده‌های بررسی هوراند». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 8، شماره‌ی 18، صص: 25-44 (Doi: 10.22084/nbsh.2018.15386.1691).
- بختیاری، سحر؛ عمرانی، بهروز؛ سلمانپور، رضا؛ ابطحی‌فروشانی، سیده‌زهرا؛ و بختیاری؛ سپیده، 1398، «تحلیل دوران نوسنگی شرق دریاچه‌ی ارومیه برمبنای مطالعات باستان‌شناختی شهرستان هوراند». فصلنامه‌‌ی مطالعات باستان‌شناسی پارسه، سال ۳، شماره‌ی ۷، صص: ۷-۲۱ (Doi: 10.30699/PJAS.3.7.7).
- برنبک، راینهارد؛ و پولاک، سوزان، 1380، «گزارشی کوتاه درباره‌ی محوطه‌ی باستانی ده‌حاجی در دشت بروجرد». (ترجمه‌ی کامیار عبدی)، باستان‌شناسی و تاریخ، سال 15، شماره‌های 1 و 2، پاییز و زمستان 1379، بهار و تابستان 1380، صص: 50-45.
- بهرامی، محمد؛ سبزی، موسی؛ و نیکزاد، میثم، 1391، «معرفی سه محوطه‌ی جدید نوسنگی در پیشکوه لرستان». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، شماره‌های 6 و 7، 91-1390، صص: 43-38.
- بهرامی، محمد؛ و فاضلی‌نشلی، حسن، 1395، «مروری بر وضعیت باستان‌شناسی دره‌ی خرم‌آباد در دوره‌ی نوسنگی و مس‌وسنگ». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران،  دوره‌ی 6، بهار و تابستان، شماره‌ی 10، صص: 27-46.
- بیک‌محمدی، خلیل‌الله، 1396، «گزارش کاوش و گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم تپه‌ی پشت‌فرودگاه شهرستان ملایر». آرشیو اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان‌ همدان (منتشر نشده).
- بیک‌محمدی، خلیل‌الله، 1397، «گاهنگاری و تبیین تحولات نوسنگی جدید در دشت‌های میان‌کوهی  شرق زاگرس‌مرکزی (مبتنی‌بر کاوش تپه‌ی «پشت‌فرودگاه» در دشت ملایر)». رساله برای دریافت درجه‌ی دکترای تخصصی رشته‌ی باستان‌شناسی گرایش پیش‌ازتاریخ، استاد راهنما: رضا رضالو و بهرزو افخمی، استاد مشاوره‌: اردشیر جوانمردزاده، اردبیل: دانشگاه محقق اردبیلی، دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی (منتشر نشده).
- بیک‌محمدی، خلیل‌الله؛ رضالو، رضا؛ افخمی، بهروز؛ و جوانمردزاده، اردشیر، 1397، «تپه‌ی پشت‌فرودگاه؛ استقراری نیمه یکجانشینِ فصلی از دوره‌ی نوسنگی جدید در کرانه‌ی شرقی زاگرس‌مرکزی - دشت ملایر». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 8، شماره‌ی 16، صص: 63-82 (Doi: 10.22084/nbsh.2018.16384.1747).
- بیک‌محمدی، خلیل‌الله؛ مرجانی، سعید؛ و احمدیوسفی‌سرحدی، زینب، 1399. «نخ‌ریسی، نمودی از مؤلفه‌های اقتصاد معیشتی درونزای جوامع نیمه‌یکجانشین رمه‌دار (مطالعه‌ی موردی: سردوک‌های مکشوف از کاوش تپه‌ی پشت‌فرودگاه)». مطالعات باستان‌شناسی پارسه، سال ۴، شماره‌ی ۱۱، صص: ۷-۲۶ (DOI: 10.30699/PJAS.4.11.7).
- توحیدی‌، فائق‌، 1387، فن‌ و هنر سفالگری‌. تهران‌: سازمان‌ مطالعه‌ و تدوین‌ کتب‌ علوم‌ انسانی‌ دانشگاه‌ها (سمت‌).
- حصاری، مرتضی، 1398، «تحلیل و بررسی تغییرات در سنت سفال مس‌وسنگ تپه‌ایدیر، دشت مغان، استان اردبیل». فصلنامه‌ی پژوهش های باستان‌شناسی ایران، سال 9، شماره‌ی 21، صص: 23-40 (doi: 10.22084/nbsh.2019.16391.1748).
- حصاری، مرتضی؛ و اکبری، حسن، 1384، «گزارش گمانه‌زنی تپه‌ ایدیر، اصلاندوز». گزارش‌های باستان‌شناسی 4، تهران: پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی. صص: 30-13.
- حیدریان، محمود، 1392، «تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی استقرارهای پیش از تاریخی دشت سُنقر». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 3، بهار و تابستان، شماره‌ی 4، صص: 152-139.
- خانی‌پور، مرتضی؛ میرقادری، محمّدامین؛ نیکزاد، میثم؛ عمادی، حبیب؛ و طهماسبی، ملیحه، 1398، «استقرارها و نوسانات جمعیتی حوضه‌ی رودخانه بوانات در دوران پیش ازتاریخ». مطالعات باستان‌شناسی، دوره‌ی 11، بهار و تابستان، شماره‌ی 1، صص: 55-74 (Doi: 10.22059/jarcs.2019.71096).
- خانی‌پور، مرتضی؛ و نیک‌نامی، کمال‌الدین، 1397، «محوطه هُرمَنگان استقراری از دوره نوسنگی در حوضه رودخانه بوانات». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران. سال 8، شماره‌ی 19، صص: 27-46 (Doi: 10.22084/nbsh.2018.14391.1632).
- خسروی، شکوه؛ خطیب‌شهیدی، حمید؛ وحدتی‌نسب، حامد؛ علی‌بیگی، سجاد؛ و عالی، ابوالفضل، 1391، «روستاهای آغازین و استقرارهای پیش از تاریخی کهن درحوضه آبریز ابهر رود، شرق استان زنجان». مطالعات باستان شناسی، دوره‌ی 4، شماره‌ی 1، صص: 131-154 (Doi: 10.22059/jarcs.2012.35379).
- رزمپوش، عباس، 1390، «گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناختی شهرستان اسلام‌آباد غرب. فصل سوم: بازنگری دشت‌های جنوبی شهرستان در محدوده‌ی دهستان‌های حمیل، هرسم و منصوری». مرکز اسناد ادار‌ه‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه (منتشر نشده).
- رزم‌پوش، عباس؛ رضالو، رضا؛ صالحی، هوشیار؛ و ایراندوست، هاجر، 1396، «تحلیل زیستگاهی استقرارهای دوران روستانشینی مطالعه موردی: دشت زیبری در زاگرس مرکزی». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 7، تابستان، شماره‌ی 15،  صص: 146-127.
- روستایی، کوروش؛ و آزادی، احمد، 1396، «روابط فرهنگی زاگرس‌مرکزی و فلات‌مرکزی در هزاره‌ی چهارم ق.م.: شواهدی از محوطه‌ی شَط‌غیلَه، ملایر». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 7، پاییز، شماره‌ی 14، صص: ‌58-39.
- زاگارل، آلن‏، 1387، باستان‌شناسی پیش از تاریخ منقطه‌‌ی بختیاری ظهور شیوه‌ی زندگی در ارتفاعات. ترجمه‌ی کوروش روستایی، چهارمحال بختیاری: اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان چهارمحال بختیاری، باهمکاری: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- زمانی‌دادنه، مرتضی، 1397، «گزارش برنامه‌ی بررسی و شناسایی باستان‌شناسی دشت مریوان». اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کردستان (منتشر نشده).
- ساعدموچشی، امیر؛ زمانی‌دادنه، مرتضی؛ قاسمی، محسن؛ و کریمی، زاهد، 1396، «لایه‌نگاری تپه نمه‌شیر بانه: محوطه‌ایی در غرب ایران». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی 7، شماره‌ی 12، صص: 43-62.
- ساعدموچشی، امیر؛ نیکنامی، کمال‌الدین؛ مشکور، مرجان؛ فاضلی‌نشلی، حسن؛ و فیروزمندی، بهمن، 1390، «گاهنگاری نسبی و مطلق تپه کلنان بیجار: محوطه‌ای متعلق به دوره‌ی مس‌وسنگ میانه در غرب ایران». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 1، دوره‌ی 1، صص: 31-56.
- ضیغمی، مجید، ۱۳۸۸، «طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌های عصر نوسنگی تپه پوکردوال گرگان». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز (منتشر نشده).
- ضیغمی، مجید؛ یوسفی‌زشک، روح‌الله؛ باقی‌زاده، سعید؛ و عباسی، قربانعلی، 1396، «آب و هوای باستانی و امکان‌سنجی حضور و توسعه‌ی اجتماعاتِ نوسنگی در حوزه‌ی فرهنگیِ گرگان. پژوهش های باستان شناسی ایران». سال 7، شماره‌ی 15، صص: 7-26 (Doi: 10.22084/nbsh.2017.12621.1565).
- طلایی‌، حسن‌، ‏‫1390، هشت هزار سال سفال ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- عبداللهی، مصطفی؛ و سرداری‌زارچی، علیرضا، 1390، «گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناسی تپه‌ی قلاگپ، ازنا». پژوهشکده‌ی باستان‌شناسی، تهران (منتشر نشده).
- عبداللهی، مصطفی؛ و سرداری‌زارچی،‌ علیرضا، 1392، «شرق زاگرس‌مرکزی در دوره‌ی نوسنگی براساس کاوش‌های باستان‌شناسی تپه‌ی ‌قلاگپ». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره‌ی سوم، بهار و تابستان، شماره‌ی 4، صص: 117-138.
- عبداللهی، مصطفی؛ نیکنامی، کمال‌الدین؛ حصاری، مرتضی؛ و سرداری‌زارچی،‌ علیرضا، 1393، «روستانشینی و تغییرات فرهنگی جوامع شرق زاگرس‌مرکزی: کاوش باستان‌شناختی تپه‌ی قلاگپ». مجله‌ی مطالعات باستان‌شناسی، دوره‌ی 7، شماره‌ی 1، بهار و تابستان، صص: 86-67.
- عزیزی‌خرانقی، محمدحسین، 1393، «بررسی و مطالعه‌ی دوران نوسنگی فارس با تکیه بر یافته‌های باستان‌شناسی تپه رحمت‌آباد». رساله‌ی دکتری گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- علی‌بیگی، سجاد 1390، «تپه سراب یاوری: محوطه‌ای با سفال‌های بچه قورباغه‌ای دوره‌ی نوسنگی در غرب دشت کرمانشاه». مجله‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال 2 و 3، شماره‌ی 4 و 4، صص: 44- 49.
- علی‌بیگی، سجاد؛ و خسروی، شکوه ، 1386 «تپه‌خالصه، کهن‌ترین استقرار پیش از تاریخی در حوضه آبریز ابهررود». مجله‌ی باستان‌پژوهی، شماره‌ی 15، صص: 32-45.
- کاکا، غفور، 1395، «گزارش مقدماتی فصل اول کاوش باستان‌شناختی محوطهی‌ سرسختی شازند استان مرکزی». آرشیو اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1392، سفال و سفالگری در ایران: از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. تهران: ققنوس.
- مترجم، عباس؛ و شریفی، مهناز، 1397، «فرآیند گذار از سنت‌های فرهنگی نوسنگی جدید به مس‌وسنگ قدیم در پسکرانه‌های شرق زاگرس‌مرکزی». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران،  دوره‌ی 8، بهار، شماره‌ی 16، صص: 102-83.
- محمدی‌قصریان، سیروان، 1391، «نیروی اعداد، رشد جمعیت در منطقه بیستون طی دوره‌ی نوسنگی و اوایل دوره‌ی مس‌سنگی (1000 تا 4200 ق.م.)». مجله‌ی پژوهش‌های مدرس، سال 4، شماره 8، صص: 34-46.
- مرادقلی، ناهید؛ مرتضوی، مهدی؛ و شفیعی‌آفارانی، مهدی، 1398، «قوم‌باستان‌شناسی و تحلیل کوره‌های سفال‌پزی تپه‌ی دشت». فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 9، شماره‌ی 22، صص: 87-102 (doi: 10.22084/nbsh.2019.17210.1803).
- میرزاآقاجانی، اسدالله، 1380، «طبقه بندی نقوش سفال از آغاز تا دوران مس و سنگی در فلات مرکزی ایران». پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، به‌راهنمایی: حمید خطیب‌شهیدی، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
- هول، فرانک، 1382، «موضوع‌ها و مشکلات باستان‌شناسی ایران». در: باستان‌شناسی غرب ایران، زیرنظر: فرانک هول. ترجمه‌ی زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت. چاپ سوم.
- هول، فرانک، 1352، دوره‌ی پیش‌ازتاریخ در جنوب‌غربی ایران-لرستان. ترجمه‌ی سکندر امان‌اللهی بهاروند، انتشارات اداره‌ی فرهنگ و هنر استان لرستان، خرم‌آباد.
 
- Abdi, K., 2003, “The Early Development of Pastoralism in the Central Zagros Mountains”. Journal of World Prehistory, Vol. 17, No. 4.
- Abedi, A, 2017. “Iranian Azerbaijan pathway from the Zagros to the Caucasus, Anatolia and northern Mesopotamia: Dava Goz, A new Neolithic and chalcolithic site in NW Iran”. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 17, No. 1, Pp: 69-78.
- Alden. J.; Abdi, K.; Azadi. A.; Biglari, F. & Heydari, S., 2004, “Kushk-E Hezar: A Mushki/Jari Period Site in the Kur River Basin, Fars, Iran”. Iran, No. 42, Pp: 25- 45.
- Azizi Kharanaghi, H.; Fazeli Nashli, H. & Nishiaki, Y., 2013, “Tepe Rahmatabad: a Pre-Pottery and Pottery Neolithic Site in Fars Province”. In: Neolithisation of Iran –The Formation of New Societies, edited by: R. Matthews and H. Fazeli Nashli, Pp: 108–123. Oxford: Oxbow Books.
-  Burney, C. A., 1964, “The excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1962: third Preliminary Report”. Iraq, No. 26, Pp: 54–61.
- Fazeli Nashli, H.; Coningham, R. A. E.; Marghussian, A.; Munuel, M.; Azizi kharanagi,  H. & Pollard, M., 2013, “Mapping the Neolithic Occupation of the Kashan, Tehran and Qazvin Plain”, In: The Neolithisation of Iran: the Formatian of New Societies, (Matthews R. and H. Fazeli Nashli) eds., Oxbow Books, Pp: 124-146.
- Fazeli Nashly, H., 2001, “An Investigation of Craft Specialisation and Cultural Complexity of the Late Neolithic and Chalcolithic Periods in the Tehran Plain”. Ph.D. Thesis, Department of Archaeology, University of Bradford.
- Fukai, S.; Horiuchi, K. & Matsutani, T., 1973, Marv Dasht III: Excavations at Tall-I-Mushki, 1965. Tokyo University Iraq-Iran Archaeological Expedition Reports 14. Tokyo, Institute of Oriental Culture of the University of Tokyo.
- Hamlin, C., 1975, “Dalmatepe”. IRAN, Vol. 13, Pp: 111-127.
- Hole, F., 2004, Neolithic Age in Iran. In Encyclopedia Iranica. E, Yarshter(ed) Costa Mesa, California: Mazda Publishers. 
- Howell, R., 1979, “Survey of Excavations in Iran: “Survey of the Malayer Plain David Stronach (1978)”. Journal of the British Institute of Persian Studies, Iran (Journal of Persian Studies), Vol. 17, Pp: 143-159.
- Langsdorff, A., & McCoown, D. E., 1942, Tall-i-Bakun A: Season of 1932. Oriental Institute Publication, University of Chicago Press, Chicago.
- Levine, L. D., & McDonald, M. A., 1977, “The Neolithic and Chalcolithic periods in the Mahidasht”. Iran, No 15, Pp: 39–50.
- Levine, L. D., & Young, Jr., T. C., 1987, “A summary of the ceramic assemblages of the Central Western Zagros from the Middle Neolithic to the late third millennium B.C.”. In: Pr´ehistoire de la M´esopotamie: La M´esopotamie pr´ehistorique et l’exploration r´ecente du Djebel Hamrin, E´ ditions de la Centre National de la Recherche Scientifique, Paris, Pp: 15–53.
- McDonald, M., M., 1979. “An examination of Mid-Holocene settlement patterns in the central Zagros region of western Iran”. Ph.D. dissertation, Department of Anthropology, University of Toronto.
- Meldgaard, J.; Mortensen, P. &  Thrane, H., 1963, “Excavation at tepe Guran, Luristan”. Acta Archaeologica, No. XXXIV, Pp: 97-133.
- Mortensen, P., 1963, “Early villag-farming occupation, in Jorgen Meldgaard et al, excavations at Tape Guran Luristan”. acta archeological.
- Mortensen, P., 1964, “Additional Remarks on the Chronology of Early Village- Farming Communities in the Zagros Area”. Sumer, Np. 20, Pp. 28-36.
- Mortensen, P., 1974, “A Survey of Prehistoric Settlement in Northern Luristan”. Acta Archaeologica, No. 45, Pp: 1-47.
- Mortensen, P.; Smith, P. E. L., 1977, A survey of prehistoric sites in the Harsin region, 1977. Proceedings of the VIth annual symposium on archaeological research in Iran, Tehran.
- Nishiaki, Y., 2010, “The development of architecture and pottery at the Neolithic settlement of Tall-i Jari B, Marv Dasht, Southwest Iran”. AMIT, No. 42, Pp: 113-127.
- Pollock, S., 2010, “Miniature cylindrical objects”. In: S. Pollock, R. Bernbeck and K. Abdi (eds) The 2003 Excavations at Tol-e Baši, Iran: Social Life in a Neolithic Village, 182–190. (Archäologie in Iran und Turan Band 10). Berlin, Deutsches Archäologisches Institut.
- Smith, E. L. & Mortensen, P., 1980. “Three new early Neolithic site in western Iran”. Current Anthropology, Vol. 21, No. 4, Pp: 511-512.
- Talaei, H., 1983, “Pottery Evidence from Ahranjantepe, A Neolithic Site in The Salmas Plain (Azerbaijan, Iran)”. Archäologische Mitteilungen aus Iran, No.16, Pp: 7-18.
- Valipour, H. R.; Davoudi, H.; Mostafapour, I. & Grezak, A., 2013, “Tepe Khaleseh, A Late Neolithic Site in Zanjan Province”. In: The Neolithisation of Iran: the Formatian of New Societies, (Matthews R. and H. Fazeli Nashli) eds., Oxbow Books, Pp: 147-177.
- Voigt, M. M. & Dyson, R., 1992, “The chronology of Iran, ca. 8000–2000 B.C.”. In: R.W. Ehrich (ed.), Chronologies in Old World Archaeology, Pp: 122–178, Chicago, University of Chicago Press.
- Voigt, M. M., 1983, Hajji Firuz tepe, Iran the Neolithic settlement Hasanlu exca-vation reports. Vol 1, University of Pennsylvania, Philadelphia.