تأملی در کاربری برخی عناصر داخلی نیایشگاه‌های دوره‌ی ساسانی: منطبق سازی یافته‌های نواحی شرقی فارس و غرب کرمان با شواهد باستان‌شناختی مناطق غرب ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

2 دانشیار پژوهشکدۀ باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

3 استاد گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

چکیده

تاکنون و در رابطه با پیشنهاد‌های ارائه‌شده دربارۀ کارکرد برخی عناصر یافت‌شدۀ داخل نیایشگاه‌های ساسانی به یافته‌های نواحی جنوب ایران توجه نشده و بیشتر براساس یافته‌های غرب ایران نتیجه‌گیری شده است. تا به امروز در تعدادی از محوطه‌های ساسانی جنوب ایران، علاوه‌بر یافت‌شدن تعدادی پایۀ سنگی و گچی که معمولاً به‌نام «پایۀ آتشدان» تفسیر شده‌اند، تعدادی سکوهای سنگی-گچی نیز یافت‌شده که می‌تواند در کنار این پایه‌ها تحلیلی نوین از فرهنگ مذهبی دورۀ ساسانی در جنوب ایران ارائه دهد. در این پژوهش سعی گردیده تا براساس شواهد باستان‌شناختی مناطق جنوبی ایران، به‌ویژه نواحی شرقی فارس و غرب کرمان و مقایسه و سنجش آن‌ها با یافته‌های سایر مناطق، منابع مکتوب و رسومات مرتبط با زرتشتی‌گری، به نحوۀ کارکرد این عناصر پی‌برد. مهم‌ترین پرسش پژوهش عبارتنداز: سکوهای مورد مطالعه چه کاربردی داشته اند؟ فرضیه‌ای که می‌توان برای این پرسش درنظر گرفت کاربری مذهبی عناصر یاد شده است. تحقیق پیشِ‌رو از منظر ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی بوده و روش گردآوری اطلاعات در آن، بدین‌ترتیب است که در مرحلۀ نخست، به‌صورت میدانی-کتابخانه‌ای یافته‌های مرتبط با موضوع پژوهش موردمطالعه و سنجش با سایر سازه‌های مشابه و هم‌راستا قرارگرفته و سپس سعی‌شده تا به‌صورت کتابخانه‌ای نتایج به‌دست‌آمده از نخستین مرحله با منابع مکتوب و رسومات آیین زرتشتی منطبق‌سازی شوند. برآیند حاصل از این پژوهش این نکته را مطرح می‌کند که احتمالاً کاربرد سکوهای سنگی-گچی به‌دست‌آمده از برخی محوطه‌های مذهبی دورۀ ساسانی در جنوب ایران با سکوها و پایه‌های گچی موجود در برخی نیایشگاه‌های ساسانی به‌ویژه در غرب ایران که به «سکوی Tشکل» معروفند، یکسان بوده و می‌توان کارکرد این‌گونه عناصر را در رابطه با مراسمی هم‌چون «یزشن» و فضاهای دربرگیرندۀ این عناصر را نیز به‌عنوان «یزشنگاه» یا «اورویسگاه» تفسیر نمود. این نوشتار از این منظر می‌تواند موردتوجه و اهمیت باشد که سعی در ایجاد رابطه میان شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب به‌منظور تعیین کارکرد برخی عناصر داخلی نیایشگاه‌های ساسانی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Function of Some of the Interior Elements of Sassanid Fire Temples: Matching the Eastern Fars and Western Kerman Regions’ Discoveries with Western Iran’s Findings

نویسندگان [English]

  • Alireza Zabanavar 1
  • mohammad mortezayi 2
  • Reza Shabani samghani 3
1 PhD Student in Archeology, Department of Archeology, Faculty of Literature, Humanities and Social Sciences, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Institute of Archeology, Institute of Cultural Heritage and Tourism, Tehran, Iran.
3 Professor, Department of History, Faculty of Literature, Humanities and Social Sciences, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The proposed functions for some of the interior elements in the Sassanid fire temples have been always based on the finds in the western regions of Iran, while the same materials from the southern Iran have been neglected. The discovered stone and plaster bases which are usually interpreted as fireplaces’ bases have been observed in some sites on southern Iran, as well as several stone-plaster platforms which can give us some insightful information about the religious culture of Sassanid empire in the southern Iran. The present study tries to uncover the function of these architectural elements based on the archeological evidences from southern Iran especially eastern Fars and western Kerman and comparing them with the results obtained in other regions, written resources and also Zoroastrian traditions. The nature of the present study is historical and analytical – descriptive and the data collection method followed the field studies and library researches methods. All of the obtained and related evidences were collected and compared with the same monuments and finally the results were matched with the written sources and Zoroastrian traditions. The results of the present research revealed that probably the stone – plaster platforms in the religious Sassanid sites in southern Iran are the equivalent of the plaster bases or platforms discovered in Sassanid fire temples in western Iran, known as the T-form platforms. Their function can be related to Yazišn and their surrounding space can be interpreted as the yazišngāh or urwīsgāh. The present study attempts to make a logical connection between the archeological evidences and written resources in order to identify the function of the interior architectural elements inside Sassanid fire temples.
Keywords: Sassanid Period, Religious Structures, Fars, Kerman, Platform.
 
Introduction
The Sassanid written resources do not provide many information about the religious rituals in the sanctuaries and temples. The archeological evidences are not enough to answer all the ambiguities and questions. Therefore, we decided to compare the archeological evidences with the written Zoroastrian texts during Islamic period and also matching the archeological finds with the current Zoroastrian traditions, because regardless of the differences between the today’s Zoroastrianism and Sassanid Period’s Zoroastrianism, we can witness some similarities between them. Despite all of the theories about the interior architectural elements in religious Sassanid monuments, the main religious regions during Sassanid era, i.e. Fars province and Kerman province were neglected and most of the researches in this regard were focused on the western Iran. The authors of the present study tried to focus on the recent discoveries in eastern Fars and western Kerman such as Tang-e ChakChak, Mil-e Naqareh, SoltanAbad-e Darabagh and AliAbad-e Shamshirbor, and the results of field studies and their comparison with archeological evidences from similar regions in Eslamabad-e Gharb and Takht-e Soleiman. Later all of these evidences and discoveries were studied during a library research with the written resources and Zoroastrian traditions in order to functionally interpret the discovered elements and shed lights on the inner complexities of Sassanid religious structures. The preset study focused on answering some basic questions regarding the interior elements of Sassanid Chahar-Taqi. First is the extended of overlap between the discovered architectural elements in eastern Fars and Western Kerman with the architectural elements discovered in adjacent regions; second, can we equalize them with the platform structures discovered in the western Iran from the functional point of view? And finally, in case of matching the discoveries in the two mentioned regions and considering them equivalent, what would be the function of the spaces with these types of platforms? One of the possible hypotheses is that, the stone elements discovered in the surrounding area are similar to the complementary elements of the discovered structures in the studied Chahar-Taqis or fire temples and today there is no trace of them left behind. It is also probable that the discovered platforms in the southern region of Iran have had the same functional as their discovered equivalent in western regions of Iran. And finally, they were functioning as the yazišngāh during Sassanid period.
 
Discussion
The common points between the discoveries in eastern Fars and western Kerman and the evidences obtained from Takht-e Soleiman and Eslamabad-e Gharb is that in all them the platform have been extended until the center of the cruciform space, therefore these structure are different from other sites such as Vigol where the platform is built beside the closed vaults.  Based on the discoveries from Eslamabad-e Gharb and those in southern Iran, we can conclude that the location and the situation of the T-shape platforms are equivalent with the rectangular platforms in Fars and Kerman which had an extended section from the vault until the middle of the Chahar-Taqi. Also the T-shape platforms of western Iran are shorter than their equivalent in southern Iran, but based on Rezvani’s report that states the bases were fixed on the platform of Shiyan fire temple, we can conclude that the plaster bases and platform were the features of a unique architectural element and they should not be considered separately. Therefore, we can consider the T-shaped platforms to be higher and with regard to the two first hypotheses of Moradi, the upper section of these platforms were flat and had a similar function to the rectangular platforms in the southern regions of Iran. Based on the shape of the current yazišngāh, we can compare their triple platforms with the rectangular or T-shape platforms with a fireplace’s base and a similar function; so that, in the rectangular platform, the Zoti Khwan and Alat khwan sections are the same and in the T-shape platforms the upper section is Zoti Khwan and the attached section to the vase of fireplace can be the Alat khwan. However, regarding the architectural differences of urwīsgāh in today’s fire temples with the architectural space B in Takht-e Soleiman, we can believe that the only reason for this difference is the evolutions of Zoroastrian traditions due to the changes in their society as the religious minorities during the first centuries of Islamic period.
 
Conclusion
The results of this study revealed that the architectural elements such as the platforms discovered in Fars and Kerman provinces by the authors of this study, named as rectangular platforms, have had a completely unique function similar to the T-form platforms discovered in the western Iran. We also believe that the stone cubes discovered during a field survey in southern Fars region and Persian Gulf coast, were the complementary part of the rectangular bases which probable were the platforms or ponds, already identified in the architectural space B in Takht-e Soleiman and Eslamabad-e Gharb’s sites. In order to understand and comprehend the function of the platform mentioned in this study, we matched them with the references in written resources such as the Rivayat-e Darab Hormozdyar and also the current Zoroastrian sanctuaries, as well as the comparison with the stone tables in the urwīsgāh. Finally, we concluded that, the Chahar-Taqi (fire temples) with these platforms were probably functioning as the urwīsgāh during Sassanid period. However, the current differences between the architectural structures of contemporary urwīsgāh and Sassanid Chahar-Taqi, can be attributed to the passage of time and the conducted changes in the Islamic period, when the Zoroastrians turned from the majority of the population to the minority of the population, and faced some restrictions and limitations forced by the Muslim majority.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sassanid Period
  • Religious Structures
  • Fars
  • Kerman
  • Platform
- بویس، مری، 1389، دیانت زرتشتی در دوران متأخر. ترجمۀ فریدون وهمن، چاپ دوم، تهران: نشر ثالث.
- بیرونی، ابوریحان، 1389، آثارالباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت، چاپ ششم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- تفضلی، احمد، 1391، مینوی خرد. چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس.
- توفیقیان، حسین، 1396، «پژوهشی در پایه آتشدان‌های ساسانی نویافته در سواحل خلیج‌فارس». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 7، شمارۀ 12، صص: 195-210.
- جاوری، محسن، 1391، «محوطۀ باستانی ویگل». گمانه، شمارۀ 2، صص: 43-54.
- خسروی، شکوه، 1396، «شواهدی تازه از تدفین دورۀ ساسانی در آتشکدۀ پلنگ‌گرد کرمانشاه». در: باستان‌پژوه، به‌کوشش: مرتضی خانی‌پور و رضا ناصری، تهران، صص: 119-146.
- خسروی، شکوه؛ و رشنو، اصغر، 1393، «کاوش اضطراری محوطه‌ی پلنگ‌گرد شهرستان اسلام‌آباد، کرمانشاه». در: مقاله‌های کوتاه دوازدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی، صص: 177-179.
- دوشن‌گیمن، ژاک، 1385، دین ایران باستان. ترجمۀ رویا منجم، چاپ دوم، تهران: نشرعلم.
- دئه، ژان، 1387، «آتشکده‌ای از دورۀ اسلامی در ترنگ تپه». در: آتش در خاور نزدیک باستان، به‌کوشش: توفیق فهد و همکاران، ترجمۀ محمدرضا جوادی، چاپ اول، تهران: نشر ماهی، 53-70.
- رضوانی، حسن، 1384، «پرونده ثبتی آتشکدۀ شیان». آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمانشاه (منتشرنشده).
- رهبر، مهدی، 1378، «معرفی آدریان (نیایشگاه) مکشوفه دورۀ ساسانی در «بندیان» درگز و بررسی مشکلات معماری این بنا». در: مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد دوم، تهران: 315-341.
- شیپمان، کلاوس، 1386، مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمۀ کیکاووس جهانداری، چاپ دوم، تهران: فرزان روز.
- عسکری‌چاوردی، علیرضا، 1389، «مدارکی از جنوب فارس درزمینه تکریم آتش در ایران‌باستان». باستان‌شناسی و تاریخ، شمارۀ 49، صص: 27-39.
- عسکری‌چاوردی، علیرضا، 1392، پژوهش‌های باستان‌شناسی کرانه‌های خلیج‌فارس. چاپ یکم، تهران: صبحان نور.
- علی‌بیگی، سجاد؛ و رهبر، مهدی؛ 1394، «پیشنهادی برای کارکرد برخی پایه‌های گچی آتشکده‌های ساسانی غرب ایران». در: چکیده مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، تهران: دانشگاه تهران، ص. 114.
- فون‌دراوستن، هانس‌هنینگ؛ و ناومان، رودلف، 1386، تخت سلیمان. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، چاپ سوم، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- گدار، آندره، 1387، آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، جلد یکم، چاپ پنجم، مشهد: آستان قدس رضوی.
- گیرشمن، رومن، 1390، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمۀ بهرام فره‌وشی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مرادی، یوسف، 1388، «چهار تاقی میل‌میله‌گه؛ آتشکده‌ای از دورۀ ساسانی». مطالعات باستان‌شناسی، سال 1، شمارۀ 1، صص: 155-185.
- مزداپور، کتایون، 1369، شایست ناشایست. چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مزداپور، کتایون، 1394، «یزشن». در: ادیان و مذاهب در ایران باستان. به‌کوشش: کتایون مزداپور و همکاران، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت، صص: 193-201.
- نومان، رودلف، و هوف، دیتریش، 1351، «حفاری‌های تخت‌سلیمان». ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، باستان‌شناسی و هنر ایران، شمارۀ نهم و دهم، صص: 24-61.
- هاشمی‌زرج‌آباد، حسن؛ خادمی‌ندوشن، فرهنگ؛ موسوی‌کوهپر، سیدمهدی؛  نیستانی، جواد، 1389، «چهارطاقی خانه دیو آتشکده‌ای نویافته از دوره ساسانی». باغ نظر، سال 7، شمارۀ 15، صص: 79-92.
- هوف، دیتریش، 1366، «گنبدها در معماری اسلامی». در: معماری ایران، به‌کوشش: محمدیوسف کیانی، چاپ اول، تهران: جهاد دانشگاهی، صص: 397-414.
 
- Azarnoush, M., 1989. “Mil-e Naqarah Hanah: A Complex of Two CaharTaqs in Eastern Fars”. In: Archaeologia Iranica et Orientalis, Vol. II, Pp: 651-662.
- Azarnoush, M., 1994. The Sasanian Manor House at Hajiabad, Iran. Le lettere.
- Boucharlat, R.; Deshayes, J. & Lecomte, O., 1987. Les périodes sassanides et islamiques (Vol.1). Editions Recherche sur les Civilisations.
- Boyce, M., 1971. “Zoroastrianism”. In: Bleeker, C.J. and Widengren, G. (Eds.), Historia Religionum: handbook for the history of religious, Vol 2, Pp: 211-236.
- Boyce, M., 1975. “On the Zoroastrian temple cult of fire”. Journal of the American Oriental Society, No. 95, Pp: 454-465.
- Boyce, M., 1993. “Dar-e mehr”. Encyclopedia Iranica VI (6), Pp: 669-670.
- Boyce, M., 1968. “On the sacred fires of the Zoroastrians”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 31(1), Pp: 52-68.
- Boyce, M., 1987. “Ātaškada”. Encyclopædia Iranica, No. III (3), Pp: 9-10.
- Boyd, J.W., & Kotwal, F.M., 1983. “Worship in a Zoroastrian fire temple”. Indo-Iranian Journal, No. 26 (4), Pp: 293-318.
- Choksy, J. K., 2006. “Altars, precincts, and temples: medieval and modern Zoroastrian praxis”. Iran, No. 44 (1), Pp: 327-346.
- Darmesteter, J., 1892. Le Zend-Avesta. Vol. I, Paris.
- Erdmann, K., 1941. Das Iranische Feuer heiligtum. Berlin, JC Hinrichs Verlag.
- Gropp, G., 1969. “Die Funktion des Feuertempels der Zoroastrier”. AMI, No. 2, Pp: 147-175.
- Hashemi, H., & Kaim, B., 2010. “Khone-ye Div, Preliminary report on the first season of Irano-Polish excavations”. Polish Archaeology in the Mediterranean, No. XIX, Pp: 603-612.
- Huff, D., 1972., “Der Takht-I Nishin in Firuzabad”. Archaol Anzeig, No. 87, Pp: 517-540.
- Huff, D., 1975. “Sassanian Chahr Taqs in Fars”. In: Bagherzadeh, F. (ed.), Proceedings of the 2 rd Annual Symposium on Archaeological Research in Iran, A Publication of the Iranian Centre for Archaeological Research, Tehran, Pp: 243-254.
- Huff, D. 2002.,“Taḵt-e Solaymān”. Encyclopædia Iranica, http://www.iranicaonline.org/articles/takt-e-solayman
- Kaim, B., 2002. “Un Temple du feu Sassanide decouvert a Mele Hairam Turkmenistan Meridional”. Studia Iranica, No. 32, Pp: 215-230.
- Kaim, B., 2004. “Ancient Fire temples in the light of the discovery at Mele Hairam”. Iranica Antiqua, No. 39, Pp: 223-237.
- Kaim, B.; Bakhtiari, M. & Hashemi, H., 2010. “Khone-ye Div. Preliminary report on the second and third seasons of Irano–Polish excavations (2009 and 2010) Author (s)”. Polish Archaeology in the Mediterranean, No. 22 (Research 2010), Pp: 543-551.
- Khosravi, S.; Alibaigi, S. & Rahbar, M., 2018. “The Functions of Gypsum Bases in Sasanid Fire Temples: A Different Proposal”. Iranica Antiqua, No. 53, Pp: 267-298.
- Kotwal, F. M., & Boyd, J. W., 1991. A Persian offering: the yasna: a Zoroastrian high liturgy (Vol.8). Association pour l'avancement des études iraniennes.
- Modi, J. J., 1922. The religious ceremonies and customs of the Parsees. Bombay: British India Press.
- Mousavi, M., 1999. “Kuh-e Khadjeh: Un complexe religieux de l'est iranien”. Les Dossiers d'archéologie, No. 243, Pp: 81-84.
- Naumann, R., 1961. “Takht-i Suleiman und Zendan-i Suleiman: Vorläufiger Bericht uber die Ausgrabungen im Jahr 1960”. Archäologischer Anzeiger, No. 76, Pp: 28-68.
- Naumann, R., 1962. “Takht-i Suleiman und Zendan-i Suleiman: Vorläufiger Bericht über die Grabungen im Jahr 1961,”. Archäologischer Anzeiger, No. 77, Pp: 633-693.
- Naumann, R., 1964. “Takht-i Suleiman und. Zendan-i Suleiman: Vorläufiger Bericht then die Grabungen 1962,”. Archäologischer Anzeiger, No. 79, Pp: 1-77.
- Naumann, R., 1967. “Sasanidische Feueraltäre”. Iranica Antiqua, No. 7, Pp: 72.
- Naumann, R., 1977. Die Ruinen von Tacht-e Suleiman und Zendan-e Suleiman und Umgebung. Berlin.
- Naumann, R.; Huff,  D. & Schnyder, R., 1975. “Takht-i Suleiman 1965-1973: Bericht über die Ausgrabungen 1965-1973”. Archaologischer Anzeiger, No. 90, Pp: 109-204.
- Panthaki, E. G. M., 2014. “The Context and Meaning of Alat”. Fezana, No. 27, (4), Pp: 8-11.
- Rahbar, M., 2004. “Le monument sassanide de Bandiān Dargaz”. Studia Iranica, No. 33, Pp: 7-30.
- Schippmann, K., 1971. Die iranischen Feuerheiligtümer. Berlin, Walter de Gruyter.
- VandenBerghe, L., 1961. “Récentes découvertes de monuments sassanides dans le Fars”. Iranica Antiqua, No. 1, Pp: 163-200.
- VandenBerghe, L., 1959. “Reconnaissance archeologique dans le Fars meridional et au Laristan”. Internationalen Orientalistenkongresses, Munchen & Wiesbaden, 487.
- Windfuhr, G., 2004. “Zoroastrian and Taoist Ritual: Cosmology and Sacred Numerology”. Stausberg, M. (Ed.), Studies in the History of Religions, Pp: 173-232.