مطالعه و بررسی سفال‌های دورۀ ایلخانی به‌دست‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی معبد لائودیسه نهاوند

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

2 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان‌و‌بلوچستان، سیستان‌و‌بلوچستان ایران

چکیده

یکی از محوطه‌های مهم دورۀ سلوکی در ایران، محوطۀ تاریخی لائودیسه در شهرستان نهاوند است. این محوطه در طی سال‌های 84، 90 و 1391 مورد بررسی سیستماتیک و کاوش‌های باستان‌شناختی قرار گرفت؛ که بخشی از داده‌های فرهنگی کاوش مشخص کرد که محوطه در دوره‌های بعد به‌خصوص دورۀ ایلخانی مجدداً مورداستفاده واقع‌شده است. پرسش‌های اصلی مطرح در این پژوهش عبارتنداز: سفال‌های ایلخانی معبد لائودیسه دارای چه شاخصه‌های است و غالب فرم‌ها و لعاب‌های این دوره کدام است؟ کیفیت هنر سفالگری دورۀ ایلخانی لائودیسه در مقایسه با سایر مراکز تولید سفال این دوره چگونه بوده است؟ سبک سفال دورۀ ایلخانی معبد لائودیسۀ‌ نهاوند با مناطق همجوار چگونه ارزیابی می‌شود؟ نگارندگان در این پژوهش به بررسی و مطالعۀ گونه‌های مختلف سفالی به‌دست آمده از سه فصل کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه می‌پردازند و تجزیه و تحلیل آن‌ها را به‌لحاظ تکنیک، فرم و تزئینات انجام می‌دهند. روش پژوهش در این پژوهش براساس نتایج حاصل از فعالیت میدانی (کاوش‌های باستان‌شناختی) و مطالعات کتابخانه‌ای به‌صورت استفاده از گزارش‌های باستان‌شناسی و منابع کتابخانه‌ای مرتبط با این موضوع است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد گونه‌های شاخص سفالی این محوطه عبارتنداز: سفال لعاب‌دار تک‌رنگ ساده، به‌ویژه سفال با لعاب آبی، سفال لعاب‌دار با نقش کنده و لعاب پاشیده (اسگرافیاتو)، سفال‌های معروف به چندرنگ منقوش زیرلعاب، سفال‌های سبک سلطان‌آباد، فیروزۀ قلم‌مشکی و سفال با تزئین نقاشی روی لعاب (زرین‌فام) است. با توجه به شواهد و پژوهش‌های تطبیقی صورت گرفته با نواحی دیگر مانند: تخت‌سلیمان، سلطانیه (دروازۀ شمالی، اراضی جمعه مسجد)، ساوه (زرندیه)، ری، نیشابور، ارزانفود و سامن (ملایر) این برداشت حاصل می‌شود که لائودیسه بیشترین شباهت را با سلطانیه، ارزانفود، سامن و نیشابور ازنظر کیفیت، تزئین و لعاب داشته، پس بنابراین بیشترین روابط فرهنگی را با مناطق مذکور داشته است.   

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigation and Study of the Ilkhanate Pottery with an Emphasis on the Blue Glazed Pottery Obtained from the Archaeological Excavations of the Laodicea Temple in Nahavand

نویسندگان [English]

  • Tayyebeh Hosseinpoor Derakhshesh 1
  • Davood Saremi Naeeni 2
1 PhD student of Archaeology, Department of Archaeology, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
2 Assistant Professor, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Human Sciences, Sistan and Baluchestan University, Sistan and Baluchistan, Iran
چکیده [English]

Abstract
One of the important sites of the Seleucid period in Iran is Laodicea in Hamadan province. This site was subjected to systematic survey and archaeological excavations during the years 2004, 2010 and 2021; A part of the cultural data of the excavation determined that the site was reused in the later especially the Islamic periods. In this article, Islamic glazed pottery obtained from three seasons of archaeological excavations has been carefully studied and a comprehensive classification has been prepared. Considering that the importance of the site was more in the historical period, conducting this research can help in clarifying the status of the site in the Islamic period as well as the position of Hamedan in the production of medieval Islamic period. The present research has been done by field studies (description, photography, design, classification and typology) and library studies (comparative studies and relative chronology). The results of the research show that this region was of special importance in the medieval Islamic period due to its location on the highway from Baghdad to Khorasan, and this factor caused the creation of many cultural connections with other regions, the evidence of which has appeared in the characteristic pottery of this region.
Keywords: Ilkhanid Pottery, Laodice of Nahavand, Blue Glazed Pottery, Typology, Cultural Relations.
 
Introduction
Nahavand city is located in a fertile plain in Hamadan province. Due to having suitable environmental conditions, this region has been inhabited in different cultural periods (Ghirshman, 1994: 63), which Its evidence has been identified in the sites that include settlements from the 5th and 6th millennia BC to the Median period, such as Tepeh Giyan, Abdul Hossein, Jamshidi, and Zaramin (Irandoost, 2000: 145-146).
In the Islamic period, Nahavand region had an important position due to its locating on the communication route between Great Khorasan and Baghdad, and it received many influences from the surrounding regions. Despite its great importance in the archaeological studies of the Islamic period, especially the medieval period, it has received less attention. Our information about the pottery of the Islamic medieval periods in the western region of Iran is limited to the findings of Arzanfud in Hamedan (Zarei et al., 2016).
This region has always been of interest throughout history, from prehistory to historical and Islamic periods, and due to its proximity to Hegmataneh, it has had a special place in history (Jahanpour, 2008: 225). Based on archaeological evidence from the Islamic period, there is no doubt that Nahavand was very important and prestigious during the Ilkhanate period.
However, there is not much information about the state of pottery in the Islamic Middle Ages in the western Iran, especially in Hamedan province; For this reason, in this article, the Seljuk and Ilkhanate pottery obtained from the excavations of the Laodicea temple, which is among the important cultural materials in archaeological studies, were studied and classified. Certainly, conducting this research will be useful and effective in increasing the archaeological knowledge of Hamedan pottery in the Islamic period.
The main goal of this research is to study the Ilkhanate pottery in the Laodicea temple in Nahavand to identify the style and find out the state of pottery in this region. The analysis of statistical reports shows that the pottery industry among Nahavand inhabitant was in a favorable condition during the Ilkhanate period, and most of the pottery had good quality in terms of the degree of firing and compaction of the paste. Also, the typological comparison confirms the existence of connection with major pottery centers, especially in the neighboring areas.

Discussion
The site of Laodiseh is located in Nahavand city in Hamedan province. This site is located in Do-khahaaran neighborhood. For the first time in 1953, an inscription in Greek language was accidentally discovered in this neighborhood, and the results of studies on it showed that the inscription had belonged to a Greek temple (Laodice) (Hakmi, 1958 A: 8; Godar, 1958: 206). Although the exact location of the temple of Laodicea has not been determined yet, the translation of this inscription has provided researchers with interesting information. Among other things, the city of Nahavand was called Laodicea during the time of the Seleucids and had several temples, and the largest temple of this city was also named Laodicea (Hakmi, 1958: 8)
The Ilkhanate period pottery obtained from the Laodicea site during the 3 seasons of archaeological research conducted in the Laodicea site during 2005, 2011 and 2012 can be classified into the following groups:
1. Pottery with underglaze painting decoration technique: which includes black on blue pottery, Sultan Abad pottery (Karimi & Kiani, 2006: 44, 63) and polychrome painted under the glaze pottery, which is relatively rare compared to other types (Dimand, 1986: 188, 66; Hall, 2015: 166).
2. Pottery with the painting on the glaze technique, which can be divided into three groups: lusterware and so- called azure and Mina’i pottery (Tohidi, 1999: 273).
3. monochrome pottery that can be divided into three groups: plain monochrome pottery, often in turquoise, blue, and azure colors (Khalili, 1995: 161), monochrome pottery with relief and molded decoration, and celadon pottery (1973: 125; Fehervari, 172: 1973, Hetijens Museum).
During the three seasons of excavation in Laodicea site, Islamic glazed pottery including black on blue painted pottery , Sultan Abad pottery, plain monochrome glazed pottery, pottery so -called “polychrome painted under the glaze pottery “, monochrome glazed pottery, luster were, several tallow lamps belonging to the medieval Islamic period, sgraffito pottery and also a number of historic period pottery were obtained, among which the prominent pottery of the Ilkhanate period pottery such as black on blue pottery , Sultan Abad pottery, plain monochrome glazed pottery, monochrome  glazed pottery with relief decoration, pottery so-called polychrome painted under the glaze pottery and lusterware were studied.
 
Conclusion
Throughout history, Nahavand city has always had an important position due to its location in strategic especially due to its locating on the highway from Baghdad to Khorasan.
Studies have shown that about 90% of potteries are wheel-made with fine and coarse mineral mix with small amount of herbal temper.
About 98% of the potteries have good and proper firing, which shows the control on the furnace heat. 30% of Nahavand Ilkhanate potteries are glazed and the most glaze color is blue.
The main examples of pottery obtained from these excavations are types of pottery with a monochrome glaze used by the common people and the so-called popular pottery of this era. In the Ilkhanate period, lusterwares, mina ‘I, celadon and blue-white pottery, which are the characteristics of this period and probably related to the rulers were not found in this region. According to the evidence and comparative research done with other areas such as Takht-e Suleiman, Soltanieh (North Gate, Juma Mosque lands), Saveh (Zarandiyeh), Ray and Neishabur, it is concluded that Laodicea has the greatest affinity with Soltaniyeh, Ray and Neishabur. In terms of quality, it has been decorated and glazed. Therefore, it has had the most cultural relations with the mentioned areas.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ilkhanid Pottery
  • Laodice of Nahavand
  • Blue Glazed Pottery
  • Typology
  • Cultural Relations
- آلن، جیمز ویلسن، 1383، سفالگری اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- بیانی‌ملکزاده، ملکه، 1381، تاریخ سکه. چاپ ششم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. جلد 2.
- پوپ، آرتور؛ و فیلیس، آکرمن، 1387، سیری در هنر ایران. ترجمۀ نجف دریابندری، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- توحیدی، فائق، 1379، فن و هنر سفالگری. تهران: سمت.
- حاکمی، علی، 1338 الف، «کتیبۀ بزرگ نهاوند». مجله باستان‌شناسی، 1 و 2: 4-8. https://iranvarjavand.ir/wp-content/uploads/2020/02/archaeology-1
- حسین‌زاده، میثم، 1385، «سفالینه‌های ایلخانی مجموعۀ تخت‌سلیمان براساس دورۀ سوم کاوش‌های باستان‌شناسی». پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی‌ارشد دانشگاه تهران به راهنمایی: دکتر هایده لاله، (منتشر نشده).
- خاکسار، علی، 1387، «فصل دوم کاوش‌های باستان‌شناختی سامن-ملایر (شهر پنهان)». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منشر نشده).
- خلیلی، ناصر، 1384، سفال اسلامی. تهران: نشر کارنگ.
- دانتی، مایکل دی، 1386، تپۀ حسنلو دورۀ ایلخانی. ترجمۀ علی صدرایی و صمد علیون، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- دژم‌خوی، مریم، 1386، «نظری اجمالی به سفال قالب‌زدۀ عصر سلجوقی». باستان‌پژوهی، 9 (15): 27-31. https://ensani.ir/file/download/article/20101109113508
- دیماند، س. م.، 1365، راهنمای صنایع اسلامی. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- راجرز، ام.، 1374، سفالگری در هنرهای ایران. زیر نظر: ر. دبلیو فریه، ترجمۀ پرویز مرزبان، تهران: نشر فرزان.
- رایس، تالبوت، 1375، هنر اسلامی. ترجمۀ ماه‌ملک بهار، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
- رهبر، مهدی، 1384، «گزارش بررسی و گمانه‌زنی به‌منظور شناسایی معبد لائودیسۀ نهاوند، فصل اول». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان، (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1390، «گزارش بررسی و گمانه‌زنی به‌منظور مکان یابی معبد لائودیسۀ نهاوند، فصل دوم». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان، (منتشر نشده).
- زارعی، محمدابراهیم؛ خاکسار، علی؛ مترجم، عباس؛ امینی، فرهاد؛ و دینی، اعظم، 1393، «بررسی و مطالعه سفال‌های ایلخانی به‌دست‌آمده ازکاوش‌های باستان‌شناسی ارزانفود». مطالعات باستان‌شناسی، 6 (2): 73-90. https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.54174
- زرینی، حسین، 1385، نهاوند در هزارۀ تاریخ. تهران: انتشارات آشتی.
- شایان، سیاوش، 1378، «تعیین محدودۀ طبیعی شهرستان نهاوند». فصلنامۀ فرهنگان، 1: 90-101. https://ensani.ir/file/download/article/20130723105027-9832-4))
- قائینی، فرزانه، 1379، سفالینه‌های جرجان موزۀ آبگینه و سفالینه‌های ایران. ترجمۀ کلود کرباسی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.  
- کامبخش‌فرد، سیف الله، 1379، سفال و سفالگری در ایران. تهران: ققنوس.
- کریمی، فاطمه؛ و کیانی، محمدیوسف، 1364، هنر سفالگری دورۀ اسلامی ایران. تهران: انتشارات مرکز باستان‌شناسی ایران.
- گدار، آندره، 1358، هنر ایران. تهران: انتشارات دانشگاه ملی.
- گروبه، ارنست، 1384، سفال اسلامی. جلد هفتم از گزیدۀ 10 جلدی مجموعۀ هنر اسلامی، گردآوری: ناصر خلیلی، ترجمۀ فرناز حائری، تهران: نتشارات کارنگ.
- گیرشمن، رومن، 1373، ایران از آغاز تا اسلام. ترجمۀ محمد معین، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
- محمدی‌فر، یعقوب؛ و مترجم، عباس، 1384، «پروژهٔ بررسی و شناسایی شهرستان نهاوند». فصل اول، بایگانی اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان، (منتشر نشده).
- محمدی‌فر، یعقوب؛ مترجم، عباس؛ بلمکی، بهزاد، 1378، «گزارش بررسی و شناسایی بخش مرکزی نهاوند». فصل دوم، بایگانی اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان، (منتشر نشده).
- مهاجری‌نژاد، عبدالرضا، 1388، «کاوش محوطۀ جمعۀ مسجد، فصل اول». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی سلطانیه، (منتشر نشده). 
- مهاجری‌نژاد، عبدالرضا، 1388، «گزارش گمانه‌زنی جهت تعیین حریم محوطۀ تپۀ نور (پروژۀ بزرگ گنبد سلطانیه)». آرشیو میراث‌فرهنگی سلطانیه، (منتشر نشده). 
- همتی‌ازندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی؛ و شعبانی، محمد،1396، «بررسی و تحلیل سفال‌های اسلامی مجموعۀ معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 7(13): 189-206. 10.22084/NBSH.2017.6622.1275
- واتسون، اولیور، 1382، سفال زرین‌فام ایرانی. ترجمۀ شکوه زارعی، تهران: انتشارات سروش.
- واندنبرگ، لوئی، 1379، باستان‌شناسی ایران باستان. ترجمۀ عیسی بهنام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
- Adibzadeh, M., 2013, “Report of sounding in order to delimiting and surrounding suggestion of Baba Qasim mound in Nahavand”. Hamedan Cultural Heritage Archive, (Unpublished, In Persian).
- Allen, W., 2004, Islamic Pottery. Translated by: Mahnaz Shayesteh-Far, Tehran: Institute of Islamic Art Studies. (In Persian).
- Blair, Sh. & Bloom, J., 2001, Art, Islamic and Architecture of Islam 2. Translated by: Yaqub Azhendev, Tehran: Samt. (Persian).
- Dimand, S. M., 1986, Islamic Industries Guide. Translated by: Abdullah Faryar, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. (In Persian).
- Ettinghausen, R., (1963a), “New affiliation for a classical Persian Pottery type”. Parnasuss, 8 (3): 10-21.  https://doi.org/10.1080/15436314.1936.11466552
- Ettinghausen, R., 1963b, “Evidence for identification of Kashan Pottery”. Arts Islamica 3: 44-75. https://www.jstor.org/stable/i25166997
- Fahrvari, G., 2009, Collection of Islamic Art Works 19, Pottery of the Islamic World in the Museum of Tariq Rajab, Kuwait. Translated by: Mahnaz Shayesteh Far, Tehran: Institute of Islamic Art Studies. (In Persian).
- Fehervari, G. & Garner, H. M., 1973, Islamic pottery a comprehensive study based on the Barlow collection. Faber.
- Fehervari, G., 2000, Ceramics of the Islami World, in the Tareg Rajab. Museum London, New York (IB Tauris Publishers).
- Ghirshman, R., 1994, Iran: from the earliest time to the  Islamic conquest. Translated by: Mohammad Moin, Tehran: Scientific and Cultural Publications. (In Persian).
- Godard, A., 1979, Iranian Art. Tehran: National University publications. (In Persian).
- Grube, E. J., 1976, Islamic Pottery of the Eight to the Fifteenth Century in the Keir Collection. London.
- Hakimi, A., 1959, “A, Nahavand Great Inscription”. Archeology Magazine, 1 & 2: 4-8. https://iranvarjavand.ir/wp-content/uploads/2020/02/archaeology-1 (In Persian).
- Hemati Azandaryani, E.; Khaksar, A. & Shabani, M., (2017). “Studying and Analyzing the Islamic Potteries from Underground Troglodytic Architecture Complex at Samen, Malayer”. Pazhoheshha-ye Bastan Shenasi Iran, 7(13): 189-206. DOI: 10.22084/nbsh.2017.6622.1275 (in Persian).
- Irandoost, M., 2000, “Excavation in Giyan mound”. Farhangan Quarterly, 3: 121-96. (In Persian).
- Jahanpour, A., 1998, Hamedan, Gate of History - Sights of the Province, Hamedan. Sepehr-E Danesh Publications. (In Persian).
- Kambakhsh Fard, S., 2000, Pottery and Pottery making in Iran. Tehran: Phoenix. (In Persian).
- Karimi, F. & Kiani, M. Y., 1995, Pottery Art of the Islamic Period of Iran. first edition, Tehran: Iran Archeology Center Publications. (In Persian).
- Khalili, N., 2004, Islamic Pottery. Karang Publishing, Tehran. (In Persian).
- Lane, A., 1971, Later Islamic Pottery. Faber and Faber, London.
- Mohammadifar, Y. & Motarjem, A., 2004, “Nahavand city survey and identification project”. first chapter, cultural heritage archive of Hamadan province, (Unpublished, In Persian).
- Mohammadifar, Y.; Motarjem, A. & Belmaki, B., 2009, “Report on the investigation and identification of the central part of Nahavand”. The second chapter, Hamadan Cultural Heritage Archive. (Unpublished, In Persian).
- Mohsenian, M., 2004, “Analysis of Lusterware by pixie method”. Thesis for receiving a master’s degree, Tehran: Tarbiat Modares University. (Unpublished, In Persian).
- Neyestani, J. & Roohfareh, Z., 2010, Manufacture of huster Glaze in Iran. Tehran: Armanshahr Publications, first edition. (In Persian).
- Pope, A. U. & Ackerman, P., (Eds.), 1977, A Survey of Persian Art: From Prehistoric Times to the Present. Text Pages 2879-3205, Plates 1483-1530, Figs 968-1210, New Studies 1938-1960: Proceedings, the IVth International Congress of Iranian Art and Archeology, Part A, April 24-may 3 1960, Soroush press. (In Persian).
- Pope, A. & Ackerman, Ph., 2018, A survey of Persian art. Translated by: Najaf Daryabandari, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. (In Persian).
- Rafiei, L., 1988, Iranian Pottery. from prehistoric period to the present, Tehran: Yesavoli Publications. (In Persian).
- Rahbar, M., 2005, “Survey and sounding report to identify Laodicea temple in Nahavand”. first chapter, cultural heritage archive of Hamadan province. (Unpublished, In Persian).
- Rahbar, M., 2011, “Survey and sounding report for the purpose of locating Laodicea temple in Nahavand”. second chapter, cultural heritage archive of Hamadan province. (Unpublished, In Persian).
- Rashid Beigi, H., 1998, “Summary of archaeological research activities and cultural heritage management of Hamedan province from 1988 to 1997”. Cultural heritage management of Hamedan province, (Unpublished, In Persian).
- Rice, T., 1996, Islamic Art. Translated by: Mah Malek Bahar, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. (In Persian).
- Tohidi, F., 1999, Art and technique of Pottery. Tehran: Samt. (In Persian).
- Treptow, T. & Whitcomb, D. S., 2007, Daily Life Ornamented: The Medieval Persian City of Rayy. Oriental Institute of the University of Chicago.
- Vandenberghe, L., 2000, Archeology of Ancient Iran. Translated by: Isa Behnam, Tehran: Tehran University publication, second edition. (In Persian).
- Watson, O., 2003, Persian lusterware. Translated by: Shokouh Zarei, Tehran: Soroush Publications. (In Persian).
- Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur: pottery of the early Islamic period. Metropolitan Museum of Art. (In Persian).
- Wulff, H., 2004, The traditional crafts of persia. Translated by: Siros Ebrahimzadeh, Tehran: Scientific and Cultural Publications. (In Persian).
- Zarei, M. E.; Khaksar, A.; Motarjem, A.; Amini, F. & Dini, A., 2015, “Survey and Study of Ilkahanid Pottery from Archaeological Excavations in Arzanfood”. Journal of Archaeological Studies, 6(2): 73-90. DOI: 10.22059/jarcs.2015.54174 (In Persian).
- Zarini, H., 2006, Nahavand during the history. Tehran: Ashti Publications. (In Persian).