بررسی پل بند اَرَّجان و تحلیل نقش آن در رونق اقتصاد کشاورزی براساس متون تاریخی و مطالعات باستان شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، نیشابور، ایران

2 استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

پل‌بندهای اَرَّجان در جنوب‌غرب ایران از روزگار ساسانی تا دوران حاکمیت اعراب مسلمان، ازجمله سازه‌های آبیاری و آبرسانی است که موردتوجه جغرافیانگاران و مورخان سده‌های نخست تا میانۀ اسلامی قرار گرفت. پل‌بند بالایی ارجان سازه‌ای عظیم با کاربری‌های متفاوت بوده که برخی منابع جغرافیایی و تاریخی به توصیف آن پرداختند. پس از تخریب پل‌بند بالایی، نمونۀ کوچک‌تر آن در پایین‌دست رودخانه احداث گردید که از این پل‌بند داده‌های باستان‌شناسی اندکی به‌دست آمده است. از ساختار سازه‌ای پل‌بندهای دوگانۀ ارجان آثار اندکی برجای مانده است و پژوهش پیشِ‌رو براساس چنین ضرورتی مبنی‌بر مستند نمودن تأثیر پل‌بند فوقانی در اقتصاد ارجان صورت گرفته است. هدف از پژوهش پیشِ‌رو، تحلیل موجودیت پل‌بند بالایی در رونق اقتصاد کشاورزی ارجانِ روزگار ساسانی و سده‌های اولیه اسلامی است. این مقاله در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌ برآمده است که جایگاه پل‌بند بالایی در رونق و شکوفایی اقتصاد کشاورزی منطقۀ ارجان در بازۀ زمانی عصر ساسانی و سده‌های نخستین اسلامی چگونه بوده است؟ متون تاریخی توصیف نسبتاً مغشوش از پل‌بندها به‌خصوص پل‌بند بالایی ارائه نمودند. پاسخ به پرسش پژوهش با بررسی متون تاریخی، تحلیل میزان آب‌دهی و خروجی دهانۀ کانال‌های مشابه قنات انجام گرفته است. تمامی داده‌های پژوهش از بررسی‌های پیمایشی باستان‌شناسانه و داده‌های پایه‌ای هیدرولوژیکی امروزین مسیر رودخانۀ مارون حاصل شده است. این مهم با محاسبۀ میزان آب حوضچۀ پل‌بند ارجان در شرایط آبادانی و فعال آن به سرانجام رسیده است. نتیجه آن‌که میزان آب‌دهی پل‌بند ارجان موجب آبیاری مصنوعی نسبتاً وسیعی در زمین‌های بخش شمالی دشت ارجان می‌گردید و نمونۀ موردی گندم به‌عنوان محصولی که متون در مورد آن به‌طور مکرر سخن یاد کرده‌اند؛ براساس نیاز آبی و محاسبۀ نرم‌افزار Optiwat از موفقیت قابل‌توجهی در این منطقه برخوردار بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigation of the Arjan Weir-bridge and Analysis of its Role in the Prosperity of Agricultural Economy Based on Historical Texts and Archaeological Studies

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Raiygani 1
  • Seyed Mehdi Mousavi Kouhpar 2
1 Assistant Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Neishabour University, Neishabour, Iran.
2 Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Arjan Weir Bridge in southwest Iran from the Sassanid era to the era of Muslim Arabs, including irrigation and water supply structures that geographers and historians paid attention to the Islamic Middle Ages was the first. The upper Weir Bridge of the Arjan is a huge structure with different uses that some geographical and historical sources have described. After the destruction of the upper Weir bridge, a smaller sample was built downstream of the river, from which little archaeological evidence has been obtained. There are few traces of the structure of the Arjan double Weir bridges and the present study is based on such a necessity to document the effect of the upper Weir Bridge on the Arjan economy. The purpose of the forthcoming research; Analysis of the existence of an upper Weir bridge in the prosperity of the agricultural economy of the Arjan is from the Sassanid era and the early Islamic centuries. This article seeks to answer the question of what was the position of the upper Weir Bridge in the prosperity and prosperity of the agricultural economy of Arjan region during the Sassanid era and the first centuries of Islam. Historical texts provide a relatively confusing description of the Weir bridges, especially the upper Weir bridges. The answer to the research question has been done by examining historical texts, analyzing the flow rate and output of canals similar to Qanats. All research data are obtained from archaeological surveys and basic hydrological data of today’s Maroon River route. This work by calculating the amount of water in the Arjan Weir Bridge Dam basin in its active and prosperous conditions. The result was that the amount of irrigation of thr Arjan Weir Bridge caused relatively extensive artificial irrigation in the lands of the northern part of the Arjan plain and the case study of wheat as a crop that the texts have repeatedly spoken of; based on water needs and calculation of OPTIWAT software has been a significant success in this area.
Keywords: Weir-Bridge, Arjan, Agricultural Economics, Irrigation, Sassanid Era and the First Islamic Centuries.
 
Introduction
Arjan or Argan was one of the six states of Fars province during the Sassanid and then the Islamic era in southwestern Iran and on the border between Fars and Khuzestan provinces. This State is described in the texts of Islamic times due to its active economic capacities and the special strategic position of land and sea; it has been of considerable importance in the Sassanid era and the centuries of Muslim Arab rule over this region. One of the reasons for paying attention to this area has been the fertile plains along with permanent rivers, including the Khairabad (Zohreh / Shirin) and Tab (Maroon / Jarahi) rivers. Therefore, there was an urgent need to control water through the construction of a Weir bridge for traffic as well as agriculture. On the other hand, Arjan water structures, including Weir bridges, as well as covered canals similar to Qanates, have suffered serious damage due to natural and human factors, and few traces of these structures have been left. On the other hand, the study of Arjan agricultural economy in Sassanid times and also the first Islamic centuries of Arjan region is considered as one of the undeniable necessities of reconstruction of cultural development trends in this region as the boundary between two important regions of Khuzestan and Fars.
Research Questions: Historical texts provided confusing and relatively irregular data on the structure of the Weir Bridge and how it operated in the days of prosperity. The first part of the research examines Islamic texts in this field. However, the present article seeks to answer an important question that has been proposed as follows: What was the position of double Weir bridges and especially the upper Weir Bridge in the prosperity of the agricultural economy of the Arjan region during the Sassanid era and the first centuries of Islam?
Research Method: In the present study, by combining information from historical texts and archaeological data, an attempt was made to investigate the effectiveness of this water structure by analyzing the historical description. The data obtained from hydrological computational studies were used in favor of agricultural economics analysis with the focus on the Arjan upper Weir Bridge to be able to cultivate some agricultural products with the help of OPTIWAT software and the impact of the Arjan Weir Bridge on the agricultural economy in Sassanid and Islamic Eras Turned on.
Identified Traces
The share of the Arjan state in archaeological studies in the field of water engineering is very small. In this research, an attempt was made to eliminate the lack of such information with survey studies as well as data obtained from hydrological studies. Therefore, the upper Weir Bridge of the Arjan was considered as the main center of research. The amount of incoming water as well as calculating the discharge of outgoing water through the openings holes installed in the body of the bridge was considered as the basis of irrigated agriculture.
If the average width of the river up to a distance of 3500 meters from the dam is considered 30 meters (this is the case today), the following relationship is formed:
 
 
 
 
 
 In this regard, the desired A is the research area or the area of the basin triangle, b will be the base and h will be the height. Therefore, such a relationship can be defined as:
3500×30÷2=52500
m³52500×7=367500
Thus, the volume of water in Arjan Dam in normal and normal conditions was 367,500 cubic meters, which was directed to the agricultural lands and industrial uses in Arjan city and its suburbs through 9 Qanats entrances. Under normal conditions, the flow rate of Arjan Qanat entrances was about 35 liters per second, which in 9 valves of the Qanat in the dam body, a figure of about 315 liters per second, transferred water to agricultural lands. Due to the slope of the route and the arrangement of the entrances to the Qanats, more water flowed and a figure of about 90 liters per second was calculated. The total inflow of water was about 810 liters per second in 9 entrances of Qanats or canals. Out of this amount of water output; Based on the calculations of OPTIWAT software, the following relation is obtained:
810÷1000=0/81
M³0/81×3600×24=69984
Therefore, the volume of water that was discharged from Arjan Dam by Qanats and transferred to agricultural lands in 24 hours a day was about 69984 cubic meters. According to OPTIWAT software calculations, the maximum water requirement of the wheat plant in Behbahan plain is about 1.5 liters per second during the day. Therefore, despite the figure of 810 liters per second, approximately 540 hectares of the northern lands of Behbahan plain and around the city of the Arjan have been under irrigated cultivation, which is a significant figure in the Sassanid era and the first centuries of Islam.
 
Conclusion
Description of the Arjan Weir Bridge in geographical and historical texts of the first to middle Islamic centuries, although it can clarify some historical and structural features of this building; however, the confusion of the information obtained from these texts has necessitated an archaeological view of the functional importance of this irrigation and water supply structure. This Weir bridge with a relatively large pond as a source for feeding 9 canal openings was similar to the Qanat system, which included irrigation of farms around the city. As a result of the operation of this Weir Bridge, the water from the runoff of the Maroon River with a flow of 90 liters per second flows in each of the 9 canal openings and over 540 hectares of the Arjan plain lands are cultivated with artificial irrigation in 24 hours. Case study of a wheat plant as a product compatible with the region and also the product mentioned in most historical texts as the agricultural potential of Arjan from the early Islamic times based on calculations of OPTIWAT software is quite successful and the amount of water in the Arjan dam basin in one day’s ability to irrigate Shows significant areas under wheat cultivation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Weir-Bridge
  • Arjan
  • Agricultural Economics
  • Irrigation
  • Sassanid Era and the First Islamic Centuries
- آزادی، احمد؛ قزلباش، ابراهیم؛ و کوهی‌گیلوان، مجید، 1397، «نویافته‌های منطقۀ منصور آباد بهبهان براساس بررسی‌های باستان‌شناسی». مطالعات باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 4، سال 2، تابستان، صص: 120-99.
- ادریسی، محمد‌بن محمد، 1388، ایران در کتاب نزهةالمشتاق فی‌الاختراق و الافاق، ترجمۀ  عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
- اسمعیلی‌جلودار، محمداسماعیل، 1383، «مطالعه و بازشناسی بناهای آبی محور مارون شهرستان بهبهان». مجموعه مقالات همایش ایران‌شناسی، شمارۀ 22، صص: 27-1.
- افشار سیستانی، ایرج، 1373، خوزستان و تمدن دیرینۀ آن. تهران: سازمان چاپ و انتشارات ارشاد اسلامی، چاپ اول.
- انصاری‌دمشقی، شمس‌الدین محمد‌بن ابی‌طالب، 1382، نخبة‌الدهر فی عجائب البر و البحر. ترجمۀ سید حمید طبیبیان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول.
- ابن‌بلخی، 1343، فارسنامه. به‌کوشش: علینقی بهروزی، چاپ اول. شیراز: اتحادیه مطبوعاتی.
- ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمدبن حوقل النصیبى، 1366، صورة‌الارض. ترجمۀ جعفر شعار، تهران: انتشارت بنیاد فرهنگ ایران، چاپ دوم.
- ابن‌خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله‌بن عبدالله، 1889 م.، المسالک و الممالک. بیروت: دارصادر، افست لیدن.
- ابن‌الفقیه، احمدبن محمد، 1416ه‍.ق.، البلدان. تصحیح: یوسف الهادی، بیروت: نشر عالم‌الکتب.
- ابن‌رسته، احمدبن عمر، 1892، اعلاق‌النفیسه. بیروت: انتشارات دارصادر، چاپ اول.
- اصطخرى، ابواسحاق ابراهیم‌بن محمدالفارسى، 2004، مسالک الممالک. لیدن: دار صادر لیدن افست بیروت، چاپ اول.
- اقتداری، احمد، 1375، خوزستان، کهگیلویه و ممسنی (جلد سوم از مجموعه آثار خوزستان). تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی، چاپ اول.
- انصافپور، غلامرضا، 1352، تاریخ زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران از دوران ماقبل تاریخ تا پایان ساسانیان. تهران: شرکت سهامی انتشار.
- بارتولد، ویلهلم، 1377، جغرافیای تاریخی ایران. ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: موقوفات محمود افشار، چاپ اول.
- تفضلی، احمد، 1387، جامعه ساسانی؛ ارتشتاران، دبیران، دهقانان. ترجمۀ مهرداد قدرت‌دیزجی، تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.
- پیگولوسکایا، ن، 1377، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
- ثعالبی، ابومنصور محمد بن منصور، 1384. شاهنامۀ ثعالبی. ترجمۀ هدایت، محمود، تهران: انتشارات اساطیر. چاپ چهارم.
- چمنکار، محمدجعفر، 1394، «روند استقرار اعراب در کرانه‌های دریای پارس (مرحلۀ گذار از ساسانی به عصر اسلامی)». فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی، سال 17، شمارۀ 65، صص: 77-57.
- حسینی‌فسایی،حسن، 1387، فارسنامۀ ناصری. تصحیح: منصور رستگارفسایی، جلد دوم،  تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
- خواجه‌نظام‌الملک، ابوعلی حسن‌بن علی، 1344، سیاست‌نامه. تصحیح: محمد قزوینی، تهران: انتشارات زوار، چاپ دوم.
- خوارزمی، عبدالله، 1362، مفاتیح العلوم. ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- رایگانی، ابراهیم، 1394، «بررسی اقتصاد  کشاورزی منطقه ارجان در دوره ساسانی و سده‌های نخست اسلامی براساس متون و داده‌های باستان‌شناسی». رسالۀ دکتری باستان‌شناسی، به راهنمایی: سید مهدی موسوی‌کوهپر، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، (منتشر نشده).
- رضا، عنایت‌الله؛ کورس، غلامرضا؛ امام‌شوشتری، سید محمدعلی؛ و انتظامی، علی‌اکبر، 1350، آب و فن آبیاری در ایران باستان. دانشگاه پهلوی.
- لسترینج، گای، 1390، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.
- لمبتون، آن کترین سواینفورد، 1393، مالک و زارع در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- عبدی، کامیار؛ عطایی، محمدتقی؛ و زارع، شهرام، 1387-1385، «گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان بهبهان، استان خوزستان (فصل دوم جلد اول تا پنجم)». اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان، (منتشر نشده).
- علیزاده، عباس، 1369، «اشغال خوزستان به‌دست الیمائیان: طرح یک نظر». ترجمۀ جعفر تال‌بلاغی، باستان‌شناسی و تاریخ، سال 4، شمارۀ 1، شهریور، صص: 44-34.
- طبرى، محمدبن جریر، 1375، تاریخ طبری. ترجمۀ ابو القاسم پاینده، جلد 2، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ پنجم.
- گائوبه، هانیس، 1359، ارجان و کهگیلویه(از فتح عرب تا پایان دورۀ صفویه). ترجمۀ سعید فرهودی، تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی، چاپ اول، تهران.
- محمودآبادی، سید اصغر؛ جعفری دهقی، محمود؛ و هنرمند، بهمن، 1390، «نقش و تأثیرگذاری گروه‌های تبعیدی و جابجا شده در عصر ساسانیان». فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 21، دورۀ جدید، شمارۀ 10، پیاپی 93، صص: 167-137.
- ملازاده، کاظم، 1379، بناهای عام‌المنفعه (آب انبار، بازار، پل، سد، حمام). تهران: انتشارات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
- مقدسى، أبو عبدالله محمدبن أحمد، 1396، احسن التقاسیم فى معرفةالاقالیم. ترجمه: علینقی منزوی، تهران: انتشارات کومش، چاپ سوم.
- مقدم، عباس؛ یشمی، رامین؛ سلمانزاده، جواد؛ آقاجری، مجتبی؛ دباغ، مهرنوش؛ عبدی، مصطفی؛ عالیپور، مهدی؛ ملکی، علی محمد؛ وال یزاده، زینب؛ عبدالوند، شهرام؛ و ارکانی، اصغر، 1393، «گزارش‌های کاوش در محوطۀ چاه نفت و بررسی دوره‌محور در شمال خاوری شهر بهبهان». سیزدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، صص: 291-287.
- ناصر خسرو قبادیانى مروزى، 1384، سفرنامۀ ناصرخسرو. تهران: نشر زوار، چاپ هفتم.
- ونکه، رابرت. جی، 1381، «غرب ایران در دورۀ پارت-ساسانی: تغییر شاهنشاهی». در: باستان‌شناسی غرب ایران، ویراسته: فرانک هول، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: انتشارات سمت.
- ویسهوفر، یوزف، 1389، ایرانیان، یونانیان و رومیان. ترجمۀ جمشید ارجمند، تهران: نشر فرزان روز، چاپ اول.
 
- Adams, R. MC., 1981, Heartland of cities. Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain to the Euphrates. Chicago/London.
- Adams, R. MC., 1965, Land behind Baghdad: A History of Settlement on the Diyala Plain. Chicago: University of Chicago press.
- Adams, R, MC. & Hansman, D. P., 1968, “Archaeological Reconnaissance and Soundings in Jundī Shāhpūr”. Ars Orientalis, Pp: 53-70.
- Bergner, K., 1937, “Bericht über Unbekannte Achaemenidische Runinen in der Ebene von Persepolis”. Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Vol. 8, Pp:1-4.
- Christensen, P., 2015, The decline of Iranshahr: irrigation and environments in the history of the Middle East, 500 BC to AD 1500. Museum Tusculanum Press.
- De Bode, C. A., 1845, Travels in Luristan and Arabistan. London.
- Dittmann, R., 1984, Eine Randebene des Zagros in der Frubzeit: Ergebnisse des Behbehan- Zuhreh Surveys. Berliner Beitrage zum Vorderen Orient Band 3, D. Reimer, Berlin.
- Kirkby, M. J., 1977, Land and water resources of the Deh Luran and Khuzistan plains'. Hole, F. ed., Studies in the Archaeological History of the Deh Luran Plain: The Excavation of Chagha Sefid, Ann Arbor: Memoirs of the Museum of Anthropology.
- Kuros, G. R. & Labbaf Khaneiki, R., 2007, Water and Irrigation Techniques in Ancient Iran. Iranian National Committee on Irrigation and Drainage, Tehran.
- Nicol, M., 1970, “Rescue Excavation near Dorūdzan”. East and West, New Series, Vol. 20, No. 3, September, Pp: 245-284.
- Nissen, H. J. & Redman, L., 1971, “Preliminary Notes on an Archaeological Surface Survey in the Plain of Behbehan and Lower Zuhreh Valley”. Bastanshenasi va Honar-e Iran, No. 6, Pp: 48-50.
- Spiegel, F., 1881, Eranische Altertumskunde. 3 Vols. Leipzig, 1871-8. Die altpersische Keilinschriften.
- Stien, A., 1940, “Old Routes of Western Iran: Narrative of an Archaeological Journey Carried out and Recorded, MacMillan and co., limited”. St. Martin's Street, London.
- Sumner, W., 1986, “Achaemenid Settlement in the Persepolis Plain”. American Journal of Archaeology, Vol. 90, No. 1, Pp: 3-31.