گاهنگاری عصر مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی با تکیه بر کاوش محوطۀ قلعه بن بزرودپی شهرستان بابل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استادیار گروه باستان شناسی مؤسسه غیرانتفاعی نیما، محمودآباد، مازندران، ایران.

3 استاد گروه باستان شناسی، دانشگاه پکن، چین.

4 کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

5 دکتری باستان شناسی، مدیر مرکز باستان شناسی آلمان (DFG) در ایران.

چکیده

در طی هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد درحالی‌که مرکز فلات ایران دچار گسست‌های فرهنگی و بحران‌های اجتماعی و زیست‌محیطی گردید و استقرارهای آن رو به افول نهاد، بخش‌هایی از نوار شمالی (به‌عبارتی استان مازندران) و شمال‌شرق ایران یکی از دوره‌های درخشان‌ حیات خود را تجربه می‌کردند و دارای حیات دیگر گردیدند. استان مازندران، در بخش میانی جبهۀ شمالی البرز مرکزی قرار دارد و ازمنظر بافت استقرار هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد یکی از ناشناخته‌ترین نقاط ایران محسوب می‌شود. نقطۀ کلیدی و آغازین این مهم، نداشتن اطلاعاتی متقن از تسلسل گاه‌نگاری نسبی و مطلق منطقه است، هم‌چنین کمبود پژوهش‌های مستقل و هدفمند در بخش‌های شمالی البرز مرکزی و کرانه‌های جنوبی دریای مازندران خاصه استان مازندران، باعث گردیده که درک کافی و مناسبی از تحولات دوران مفرغ نسبت به سایر مناطق فلات ایران و به‌دنبال آن، فرصت مطلوبی برای انجام تحقیقات تطبیقی و مطالعۀ برهم‌کنش‌های فرهنگی با مناطق پیرامونی نداشته باشیم؛ لذا، نویسندگان در این پژوهش با توجه به‌ضرورت بازنگری فعالیت‌های باستان‌شناختی عصر مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی درصدد ارائه جدول گاه‌نگاری مطلق برای منطقه می‌باشند. نوشتار حاضر تلاش می‌کند با ارائه جدول گاه‌نگاری به‌روش مطلق ازطریق نتایج آزمایشگاهی منطبق بر لایه‌نگاری دقیق حاصل از کاوش محوطۀ قلعه‌بن، به مطالعه و تنظیم چارچوب گاه‌نگاری در عصر مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی بپردازد. هم‌چنین ازطریق گونه‌شناسی سفالی منطبق بر گاه‌نگاری مطلق ارائه‌شده از این محوطه، به مطالعه و تنظیم چارچوب گونه‌شناسی سفالی دورۀ مفرغ جبهۀ شمالی البرز مرکزی بپردازند. پژوهش حاضر برپایۀ چارچوب نظری تاریخی-فرهنگی نهاده شده و بر ترسیم تطور زمانی فرهنگ‌های عصر مفرغ حوزۀ پژوهش تأکید داشته است؛ لذا از دیدگاه هدف یک پژوهش بنیادی است که در ابتدا برمبنای گمانه‌زنی و کاوش محوطۀ قلعه‌بن و سپس تجزیه‌وتحلیل یافته‌های حاصل از کاوش و مطالعات کتابخانه‌ای استوار بوده است و با رویکرد توصیفی-تحلیلی درصدد تبیین یافته‌های فرهنگی است. نتایج پژوهش حاضر که براساس مطالعات آزمایشگاهی صورت‌گرفته برروی 38 نمونه به‌روش کربن 14، نشان می‌دهد قلعه‌بن، محوطۀ استقراری مربوط به فازهای پایانی عصر مس‌وسنگ در اواخر هزارۀ چهارم پیش‌ازمیلاد و سراسر دورۀ مفرغ (3300 تا 1450 پ.م.) بوده است و در پایان عصر مفرغ و اوایل عصر آهن احتمالاً به‌دلیل تحولات محیطی متروک‌شده و قابلیت خود را به‌عنوان محوطۀ استقراری از دست می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Chronology in Northern Slops of Central Alborz Mountain During the Bronze Age based on the Ghale-Ben Excavation in Babol, Mazandaran

نویسندگان [English]

  • Hassan Fazeli-Nashli 1
  • Mojtaba Safari 2
  • Xiaohong Wu 3
  • Hedayat Kalvari 4
  • Judith Thomalsky 5
1 Professor, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Human Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Archeology, Nima Non-Profit Institute, Mahmoud Abad, Mazandaran, Iran.
3 Professor, Department of Archaeology, Peking University, Peking, China.
4 Master of Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
5 PhD in archaeology, director of the German Archaeological Center (DFG) in Iran.
چکیده [English]

While some parts of the Iranian plateau suffered from cultural disruptions, social crises and environmental changes during the third millennium BCE, the northern strip (i.e., Mazandaran province) and northeastern of Iran experienced one of the brightest periods of socio-economic development and rise of urban centers. Mazandaran province is located in the middle of the northern front of the central Alborz and is one of the most unknown parts of Iran in term of the establishment texture in third millennium. Lack of independent and purposeful researches in the northern parts of the Central Alborz and the southern shores of the Caspian Sea, especially in Mazandaran province, has led to an insufficient and inappropriate understanding of the Bronze Age developments, and following that has made us not have a favorable opportunity for comparative research and study of cultural interactions with the surrounding areas, compared to other regions of the Iranian plateau. Therefore, the need to review previous archaeological activities and the results of excavations of key sites of the Bronze Age such as Ghal-e-Ben in Babol, to study the chronology of this area was felt, Therefore, this article tries to provide a framework for the chronology of Central Alborz by studying and analyzing the results of the Bronze Age excavations in the region as well as the information obtained from the excavations of the Bozroud pey area (Ghal-e-Ben) of Babol. This study is an attempt to provide a framework for the chronology of the Central Alborz by studying and analyzing the results of the Bronze Age excavations in the region and the information obtained from the excavations of the Bozrudpey Site of Babol. By excavating the Bozrudpey Site, performing chronological studies in that site, and providing an accurate chronological table of all its layers, we studied and developed the chronological framework, cultural interaction and, the settlement pattern of the northern border of the Central Alborz during the Bronze Age..
Introduction
We consider Mazandaran province as a part of the cultural area of northeastern Iran, which has extended to the Sombar valley in western Turkmenistan. Although Mazandaran province has been influenced by the cultures of Gorgan plain and northeastern Iran in its starting point, but over time we see that Mazandaran should be considered as a “special cultural territory” whose pottery composition reflects the cultural territory of this part of Iran. Which slowly spreads to other parts of Alborz and outside its geographical environment, so that if we look at large parts of the southern front of Alborz, from the valley of Taleghan to the lower plains of Damghan and Semnan, the people of this region are well in Mazandaran language and dialect they talked and we believe that traces of cultural development of Mazandaran in the Bronze and Iron Ages can be seen in the southern parts of Alborz. Therefore, the formation of the ؛historical geography of Mazandaran؛ started from the Bronze Age and evolved in the Iron Age and accommodated very rich cultures over time and space. As we will discuss in this article, gray pottery was widespread in all bronze phases of Mazandaran, and unlike the Gorgan plain, where gray pottery was very diverse in shape and form, Mazandaran had a lower intensity during the Bronze Age.
 
Bozroud Pey (Ghale-Ben) Area of Babol Province
Bozroud pey (Ghal e -Ben) Area is one of the index areas of the Bronze Age in the central part of Mazandaran in the city of Khoshroudpey, Babol province, located in the western part of Band pey sector (Fig: 1), which is 66 meters above sea level and has following longitude and latitude coordinates. N: 36 23.17 / 84 E: 52 34.12 / 55. Also, this area has been registered in the list of national monuments with the number of 31367. In the first season of the excavation of Ghal e -Ben of the Bozroud pey 2019, four trenches opened consist of X-35, Q-31, W-32 and AB-27(fig: 2,3). In this paper, in order to know more about the chronological status of the area, we will deal with the results of two layering boreholes whose cultural layers have been absolutely dated.
 
Conclusion
The absolute and relative chronology of Ghal e-Ben (four main periods of 1) Chalcolithic period from 3200 to 3000 BCE, Caspian Black on Red Ware. 2) start from 3000 BCE and ends 2500 BCE consists of three sub-pahses of grey pottery type comparable to Gohar-Tepe, Yaghut Tape, kelar, Gal e-kesh, Tarkam, Shah Tepe II, Turang IIIA, Narges Tepe IIIC and Hesar IIB-III.3) thw third periods starts from 2500 BCE and ends 2000 BCE with combinations of Grey Wares (comparable with the Gorgan plain, northeastern Iran and most of Mazandaran Bronze Age sites) and also Transcaucasia ceramic types. 4) the last phase back to 2000-1500 BCE and their forms and decoration comparable with Gohar Tepe, Yaghut Tepe, Gal e- kesh, Gal e- pey, Hissar IIIC, Shah Tepe IIA, Turang Tepe IIIC and Narges Tepe IIIA. also, the upper layers of Ghal e-Ben belong to Islamic centuries 10 to 19 AD.
The present article can be considered as one of the most serious research in Mazandaran that allows us to have more accurately the emergence of Bronze Age of Mazandaran, how human societies arised in this part of Iran and went through the process of social and cultural complexities while collapsed during the middle of the second millennium. We should consider that do not know yet much about the origin and the cause of migration and population explosion during the third millennium BC in this part of Iran and archaeologically needs further studies to address this cultural and economic variation. However, tracs of Silk III Chalcolithic southern Alborz Mountain reveal some low degree of contact between the two sides of north and south of Alborz Mountain (Heidari, 2016; Heidari et al, 2021). it seems that in the early Hissar II period (3600 -3400) Sialk culture III3-7 has penetrated into the eastern of Mazandaran through the Damghan region. However, Barbara Helwing (Helwing 2006) and Christopher Thornton (Thornton et al. 2013) precisely depict the “cultural orientation” of the Hissar from West (north of the central plateau) to the north / northeast and Gorgan plain (Thornton, 2013; Thornton et al., 2013).
At the end of the fourth millennium BC, the southern and southeastern basins of the Caspian Sea, especially Mazandaran province, established their cultural interactions with the Gorgan plain and the northeast   with the occurrence of “Caspian Black on Red Ceramic”. Due to the fact that in the lower layers of Gohar Tepe, Qaleh Kesh and Ghal e –Ben (plan: 1) (related to the late fourth millennium BC) in Mazandaran province, this type of red pottery with black motifs has been identifiedwhich support the connection of Mazandaran with the Grogan plain with sites such as Shah Tepe III-IIb, Turang Tepe IIA, Tepe Hissar and in Sombar cemetery in the second half of the 4th millennium BC (Olson, Thornton, 2019: 18). Gray pottery of Ghal e- Ben address intra-regional scale of communication similar with Gohar Tepe (Mahforouzi, 2007), Yaghoot Tepe (Mahforouzi, 2006), Tepe Kelar (Mousavi Kouhpar and Abbasnejad Sarasti, 2007), Qaleh Kesh (Amirkalaei, 2009), Qaleh Pey (Mahforouzi, 2009), Terkam Tepe (Mahforouzi, 2010) and Tepe Abbasi (Abbasnejad Sarasti, 2009) in Mazandaran province. On the other hand, on a trans-regional scale, the traces of such interaction can be seen in Hissar IIB-IIIA-BC (Schmidt, 1937), Shah Tepe IIA-B (Arne, 1945), Turang Tepe (Deshayes, 1976) and Narges Tapeh III (Abbasi, 1390). Also, the existence of several pieces of pottery of Kora-Aras types has been found among the pottery of the early Bronze Age in Ghal e -Ben. In terms of construction technique, color and style, these potteries are similar with Transcaucasia type (Mousavi Kouhpar and Abbasnejad Sarasti, 2007) (plan: 2,3,4).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Chronology
  • Northern Central Alborz
  • Bronze Age
  • Ghale-Ben
  • Mazandaran
  • Burnished Grey Ware
- امیرکلایی، ابراهیم، ۱۳۸۷، «گزارش گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و حریم محوطۀ قلعه‌کش دابودشت شهرستان آمل». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- امیرکلایی، ابراهیم، ۱۳۸۸، «گزارش دومین فصل کاوش محوطۀ قلعه‌کش دابودشت شهرستان آمل». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- امیرکلایی، ابراهیم، 1391، «گزارش سومین فصل کاوش محوطۀ قلعه‌کش دابودشت شهرستان آمل، مازندران». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- حیدری، نرجس، 1395، «بررسی الگوهای استقراری محوطه‌های پیش‌ازتاریخی استان مازندران از دورۀ پارینه‌سنگی تا عصر آهن». رسالۀ دکتری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران (منتشر نشده).
- حیدری، نرجس؛ عباس‌نژادسرستی، رحمت؛ و فاضلی‌نشلی، حسن، 1397، «برهم‌کنش‌های فرهنگی عصر مفرغ مازندران برپایۀ داده‌های سفالی». مطالعات باستان‌شناسی، دورۀ 10، شمارۀ 1، صص: 57-74.
- حیدریان، محمود، 1390، «چگونگی سیر تحول فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخی غرب مازندران براساس کاوش‌های باستان‌شناسی تپه کلار و پناهگاه صخره‌ای راشک کلاردشت». رسالۀ دکتری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
- خزایی‌کوهپر، مصطفی، 1390، «بررسی فراگیر محوطه‌های باستانی قسمت مرکزی کجور مازندران». پایان‌نامۀ مقطع کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- عباس‌نژادسرستی، رحمت، 1388، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناسی و گمانه‌زنی‌های تپه عباسی خانسر شهرستان نکا استان مازندران». اداره کل میراث‌فرهنگی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- عباسی، قربانعلی، 1390، گزارش پایانی کاوش‌های باستان‌شناختی نرگس‌تپۀ دشت گرگان. تهران: گنجینۀ نقش‌جهان.
- علایی‌طالقانی، محمود، 1381، ژئومورفولوژی ایران. تهران: انتشارات قومس.
- فاضلی‌نشلی، حسن، 1396، «گزاش کاوش و تعیین عرصه و حریم محوطۀ کمیشانی». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- فاضلی‌نشلی، حسن، 1397، «فصل اول کاوش محوطۀ قلعه‌بن و شهنه پشته شهرستان بابل». مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- قاسمی‌گرجی، سرالله، 1396، «آغاز عصر آهن در دشت‌های شرقی مازندران (مطالعۀ موردی: گوهرتپه رستم کلا)». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه مازندران (منتشر نشده).
- زارع‌خلیلی، مرضیه، 1389، «مقایسۀ تطبیقی سفال‌های غار کمیشان با محوطه‌های مجاور». پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت‌مدرس (منتشر نشده).
- صفری، مجتبی؛ امیرکلایی، ابراهیم؛ مسعودی، آرمان، 1393، «محوطۀ قلعه‌کش استقرارگاهی کلیدی در عصر مفرغ البرز شمالی». همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، 5 تا 7 آبان، تهران: دانشگاه تهران.
- ماهفروزی، علی، 1379، «گزارش بررسی و مطالعه باستان‌شناسی مازندران فاز یک نکا تا گلوگاه فصل اول رودخانۀ نکا تا رستمکلا». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1385، «گزارش فصل اول گمانه‌زنی یاقوت‌تپۀ رستمکلا بهشهر، مازندران». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1386، «باستان‌شناسی شرق مازندران با تکیه‌بر کاوش‌های گوهرتپه». گزارش‌های باستان‌شناسی (7)، جلد دوم، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران، پژوهشکدۀ سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، صص: 347-368.
- ماهفروزی، علی، 1388، «گزارش تعیین حریم تپه قلعه‌پی». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1389، «گزارش تعیین حریم تپه ترکام». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ماهفروزی، علی، 1392، «کاوش‌های باستان‌شناسی تپه سد». نامورنامه، مقاله‌هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، تهران: نشر ایران نگار.
- موسوی‌کوهپر، سید مهدی؛ و عباس‌نژادسرستی، رحمت، ۱۳۸۶، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه کلار کلاردشت». فصل اول، مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
- ناصری‌مغانلو، بابک، 1388، «گزارش بررسی باستان‌شناختی شهرستان رامسر منطقۀ اشکور، مازندران». آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- موسوی‌کوهپر، سید مهدی، 1387، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه کلارِ کلاردشت». فصل دوم، تهران: مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی (منتشر نشده).
 
- Abbas Nejad Sarasti, R., 2009, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Abbasi khansar: Neka County in Mazandaran province”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Abbasi, G.A., 2011, Final report of archaeological excavation at Narges tappeh Gorgan, plain. Tehran: Naghsh jahan treasure (in Persian).
- Amirkolaei, E., 2000, “Report of archaeological excavation of Ghale kesh Dabodasht at Amol County chapter second”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Amirkolaei, E., 2013, “Report of archaeological excavation of Ghale kesh Dabodasht at Amol County chapter third”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Arne, T., 1945, Excavations at Shah Tepe, Iran. Publication 27, Stockholm.
- Deshayes, J., 1976, “Tureng Tepe”. Iran, No. XIV, Pp: 169-71.
- Dyson, R. & Haward. Jr., 1989, “Rediscovering Hasanlu”. Expedition, No. 31 (2-3), Pp: 3-11.
- Fazeli Nashli, H., 2018, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Ghal e -ben and Shahne-poshte at Babol county”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Ghasemi Gorji, S., 2017, “Beginning of iron age at Mazandaran’s east plains Case Study:  Gohar Tepe at Rostam kola”. Master thesis. Mazandaran university (in Persian).
- Helwing, B., 2007, “The rise and fall of Bronze Age centers around the Central Iranian Desert – a comparison of Tappe Hesār II and Arismān”.AMIT, Vol. 27, Pp: 35-48.
- Heidari, N., 2016, “A Survey of prehistoric sites settlement pattern in Mazandaran province from Paleolithic to the end of Iron Age”. PhD thesis in university of Mazandaran (in Persian).
- Heidari, N.; Abbasnejad, R. & Fazeli Nashli, H., 2018, “Cultural interactions at Mazandaran bronze age based on pottery data”. journal of archaeological studies. 10th period, number 1, pages: 57-74 (in Persian).
- Heidari, N.; Abbasnejad, R. & Safari, M., 2021, “Analysis settlement of prehistoric sites of Mazandaran”. Journal of archaeological studies, Vol. 12, No. 24, Pp: 63-80.
- Heydarian, M., 2011, “The manner of pre- historic cultural evaluation at west of Mazandaran based on archaeology excavation of Tepe kelar and rashk kelardasht rock shelter”. PhD thesis. Tarbiat modares university (in Persian).
- Khazaei Kuhpar, M., 2011, “Comprehensive evaluation of central part of ancient privacies at Kojur Mazandaran”. Master thesis. tarbiat modares university (in Persian).
- Mahfroozi, A.,2007, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Qaleh pey”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mahfroozi, A., 2008, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Terkam”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mahfroozi, A., 2009, “Archaeological excavations of Tepe Sad”. Namvarnameh, articles in the protection of the memory of Massoud Azarnoush, Tehran: Irannegar Publishing (in Persian).
- Mahfroozi, A., 2000, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Yaghout in Behshahr”. Mazandaran. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mahforozi, A., 2001 “Archeology of East Mazandaran based on the excavations of Gohar tepe”. Archaeological Reports, No. 7, Tehran: Cultural Heritage Organization. Pp: 347-368 (in Persian).
- Mousavi Kuhpar, S. M., 2008, “Archaeological excavations in Tepe Kelar-e Kelardasht Chapter second”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Mousavi Kuhpar, S. M., Abbasnejad Sarasti, R., 2007, “Report of archaeological excavation and test trench excavation report of Tepe Kela”. document center of cultural heritage organization (in Persian).
- Olson, K. G. & Thornton, C. P., 2019, “Tureng Tepe a Bronze Age Centre in Northeastern Iran Revisited”. Iran, No. 59(52), Pp: 1-33
- Piller, C. K. & Mahfroozi, A., 2009, “First preliminary report on the joint Iranian-German excavations at Gohar Teppe Mazandaran Iran”. Amit,  V 2/007/22ai007.3d, Pp: 1-34.
- Safari, M.; Amirkolaee, E. & Masoudi, A., 2014, “Ghale kesh tepe A key settlement in the Bronze Age of North Alborz”. International Conference of Young Archaeologists, 5th till 7th Aban, Tehran. university of Tehran (in Persian).
- Schmidt, E. F., 1933, “Tepe Hissar Excavations at 1931”. The Museum Journal, Vol. XXIII, No. 4, Published by The University Museum Philadelphia.
- Schmidt, E. F., 1937, Excavations atTepe Hissar Damghan. Pennsylvania University press Philadelphia.
- Stronach, D., 1972, “Yarim Tepe in excavation in Iran”. The British Contribution. Organizing Committee of the Sixth International Congress of Iranian Art and Archaeology, Oxford.
- Thornton, C. P., 2013, “Northeastern Iran”. In: D.T, Potts (ed.), The Oxford Handbook of Iranian Archaeology, New York: Oxford University Press, Pp: 179-202.
- Thornton, C. P.; Salzmann, A. & Dyson, R., 2013, “Tepe Hissar and the fourth millennium of Northeastern Iran”. In: C. Petrie (ed.), Ancient Iran and its Neighbors, London: Oxbow Books, Pp: 131-144.
- Vahdati, A.; Biscione, R.; Farina, R. L.; Mashkour, M.; Tengberg, M.; Fathi, H. & Mohaseb, A., 2019, “Preliminary report on the first season of excavations at Tepe Chalow”. New GKC (BMAC) finds in the plain of Jajarm, NE Iran, in The Iranian plateau during the Bronze Age, eds. Pp: 179-200, By Jan-Waalke Meyer, Emmanuelle Vila, Marjan Mashkour, Michèle Casanova and Régis Vallet, Maison de l’Orient et de la Méditerranée – Jean Pouilloux.
- Zare Khalili, M., 2010, “Comparative comparison of Komishan cave potteries with adjacent areas”. Master thesis. Tarbiat Modares university (in Persian).