پل بیستون در شاهراه خراسان-بغداد: ویژگی‌های معماری، روند شکل‌گیری و تاریخ‌گذاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکدۀ باستان شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

بیستون از دیرباز همواره در مسیر پررفت‌وآمد کاروان‌های بازرگانی و نظامی، هیئت‌های سیاسی، سفرهای شاهانه به‌همراه کارگزاران سلطنتی، پیک‌های حکومتی، زائران عتبات‌عالیات و حاجیان‌ قرار داشته است. این گروه‌ها برای ورود و خروج از بیستون به ناچار باید از روی پل بیستون گذر می‌کرده‌اند؛ از این‌رو به‌دلیل اهمیت فراوان این پل، بازسازی، مرمت و نگه‌داری آن همواره موردتوجه حکومت‌ها بوده است. پل بیستون در مسیر جادۀ خراسان بزرگ به بغداد در راستای شرقی-غربی برروی رودخانۀ دینورآب در حاشیۀ شرقی شهر کنونی بیستون قرار دارد. این پل 145 متر طول دارد و دارای 6 دهانه است. اجزای معماری تشکیل‌دهندۀ پل عبارتنداز: بستر پل، پایه‌های سنگی، پشت‌بندها، طاق دهانه‌ها، جان‌پناه‌ها و گذرگاه. پایه‌های پل با لاشه‌سنگ و ملات شفتۀ ‌آهک و روکار از سنگ‌های تراش‌خورده در اندازه‌های مختلف ساخته شده است. دیوارها، پشت‌بندها و طاق‌های پل را با آجرهایی در ابعاد و رنگ‌های متفاوت ساخته‌اند. تا پیش از انجام پژوهش‌های باستان‌شناختی در اطراف این پل، که به سرپرستی نگارنده در سال‌های 1380 و 1381 ه‍ش. انجام‌گرفت، پژوهشگران ساخت آن‌را به دورۀ صفویه نسبت می‌دادند؛ اما کاوش‌های باستان‌شناختی و مطالعات معماری نشان‌داد که این پل در هشت مرحله و در زمان‌های مختلف بنیان‌گذاری، بازسازی و مرمت شده است. زمان‌بندی ساخت بخش‌های مختلف پل از طریق بررسی شواهد باستان‌شناختی، مطالعات مقایسه‌ای، بررسی نوع مصالح به‌کاررفته، چگونگی کاربرد آن‌ها و هم‌چنین آزمایش‌های سن‌سنجی به روش ترمولومینسانس مشخص شده است. نتایج این پژوهش‌ها نشان‌داد که پایه‌های سنگی پل بیستون در اواخر دورۀ ساسانی ساخته شده‌اند؛ اما ادامۀ ساخت پل همانند دیگر طرح‌های زیرساختی ساسانی در بیستون به‌طور ناگهانی متوقف شده است. پس‌ازآن حسنویه‌ها، یکی از حکومت‌های محلی نیمۀ غربی ایران، ساخت این پل را به اتمام رسانده‌اند و در ادوار سپسین (سلجوقی، ایلخانی، صفوی، قاجار و پهلوی اول) نیز بخش‌هایی از این پل بازسازی و مرمت شده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Bisotun Bridge on the ‘Great Khorasan Road’:Architecture, Construction Phasing and Chronology

نویسنده [English]

  • Yousef Moradi
Assistant Professor, Archeology Research Institute, Cultural Heritage and Tourism Research Institute, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Trade caravans, military forces, diplomatic missions, kings and their entourage, state couriers, Shiite pilgrims and hajis have inevitably crossed over the Bisotun bridge throughout history. High traffic and damage caused by natural hazards have invariably persuaded governments to invest founds in reconstruction, repair and maintenance of the bridge. Bisotun bridge is built across the Dinavar Ab River oriented on an east-west axis. It is located on the eastern outskirt of the present-day town of Bisotun, on the ‘Great Khorasan Road’. The bridge is 145 m long consisting of six spans. The main architectural components of the bridge are foundation, abutments, stone piers, cutwaters, buttresses, arches, spans, parapets, and passageway. Piers are built with well-dressed stone blocks in different sizes, while the core of the piers are packed with heaps of rubble stone embedded in generous quantities of lime mortar. Walls, buttresses, and arches are built with bricks in various sizes and colors.  Prior to the archaeological excavations conducted by the present author in 2001, the Bisotun bridge was rashly designated as Safavid in the literature. However, the results of our excavations and architectural studies have revealed that this bridge was constructed, reconstructed, and restored in eight different stages. The identification of the construction phasing of the bridge is chiefly based on archaeological evidence, architectural comparative studies, type of building materials, and Thermoluminescence dating (TL). The results of our investigations have shown that the construction of the bridge substructure was initiated in the late Sasanian period, but the program was terminated abruptly, as is the case with other Sasanian projects in Bisotun. Subsequently, Ḥasanwayhids, a local Kurdish dynasty in western Iran, completed the construction of the bridge. It is evident that various parts of the bridge underwent extensive repairs or reconstructions over the subsequent periods.
Introduction
Bisotun bridge is built across the Dinavar Ab River oriented on an east-west axis. It is located on the eastern outskirt of the present-day town of Bisotun, on the ‘Great Khorasan Road’. Among the locals, this bridge is also known as Pol-e Kohneh, Pol-e Shah Abbasi, Pol-e Safavi, Pol-e Naderabad, and Pol-e Dinavar Ab.
Since the 18th century, the Bisotun bridge has been repeatedly visited but only occasionally described by travelers and scholars. Their descriptions do not contain any significant information about architectural characteristics of this remarkable bridge and its importance in the transport road network of the region. Prior to our archaeological excavations in 2001, all scholars who had written about the Bisotun bridge believed that it had only five spans and was built during the Safavid period (Kleiss 1990: 277-279; 1996a: 243; Luschey 2013: 299; Golzari, nd: 402; Azarang 1375: 204; Mokhlesi 1379: 66, 370). Their proposed dating is based on the proximity of the bridge to a caravanserai from the Safavid period.
This article aims to provide, for the first time, an accurate description of the architectural characteristics, construction phasing, and chronology of various sections of the bridge based on the results of two seasons of archaeological excavations conducted under the direction of this author in 2001 and 2002.
 
The Bridge and the Problem of Dating
The archaeological evidence, architectural comparative studies, type of building materials, and Thermoluminescence dating (TL) have revealed that this bridge was constructed, reconstructed, and restored in eight different stages. The construction of the bridge substructure was initiated in the late Sasanian period, possibly during the reign of Khosrow II (590-628 A.D) but the program was terminated abruptly, as is the case with other Sasanian projects in Bisotun. Subsequently, Hasanwayhids, a local Kurdish dynasty in western Iran, completed the construction of the bridge. This date is confirmed by the results of TL dating on two brick samples collected from the western part of the arch of opening no. 3 and the first circular buttress on the northwest part of the bridge. The first brick sample gave a reading of 402±60 A.H (1038±60 years ago) and the second sample provided a reading of 470±69 A.H (970±69 years ago).
The arch of opining no. 6 was rebuilt in Saljuq period. This date is corroborated with the result of the TL dating on a brick sample from the arch which gave a reading of 462±57 A.H (937±57 years ago). During the Ilkhanid period, a platform was built, with rubble stone, upon pier no. 7 of the bridge. The proposed date is supported by the presence of a reasonable number of polychrome sgraffiato and a copper coin from the time of Sultan Abu Saeed (716-736 A.H).
The northern and southern facades of the bridge were destroyed at some point between the Ilkhanid and Safavid periods, and subsequently, rebuilt in the Safavid period. Furthermore, the triangular buttresses were added to the facades. Openings nos. 1 & 2 were also deliberately filled with reused construction material. We collected 2 brick samples for thermoluminescence (TL) dating from the first triangular buttress on the southeast part of the bridge and the facade near opening no. 3. The first brick sample gave a reading of 1084±21A.H (356±21 years ago) and the second sample provided a reading of 1140±21 A.H (300±21 years ago). TL dating revealed that the samples could be attributed to the Safavid period.
During the Qajar period, part of the northern facade of the bridge was reconstructed. The TL dating on a brick sample from the northern façade of the bridge, close to the transverse arch of opening no. 3, gave a reading of 1228±16 A.H (212±16 years ago). The timeframe of the production of the brick (1244-1212 A.H) coincides with the reign of Fath Ali Shah Qajar (1250-1212 A.H). The proposed date roughly correlates with the date mentioned by Mahjoub Shirazi, a well-known poet from the Qajar period. In his poem, Mahjoub Shirazi refers to the reconstruction of the bridge that took place during the time of Mohammad Shah Qajar and by the order of Manouchehr Khan Motamed Al-Dawlah in the years 1253 to 1255 A.H.
In the first Pahlavi period, the fifth opening of the bridge was rebuilt, and the whole surface of the bridge was covered with plaster (mixture of sand and lime).
 
Conclusion
Bisotun lies on the very famous High Road, which connected the great cities of the Iranian plateau to the major economic and political centers of power on the Mesopotamian lowland throughout history. For millennia, this road has played a significant role in the political, military, economic, commercial, cultural, identity, religious conflicts and interactions of a part of the Eastern world. It was through this road that Islam spread from west to east or the Mongols conquered lots of territories from east to west and brought devastation to Iran and beyond. Trade caravans, military forces, diplomatic missions, kings and their entourage, state couriers, Shiite pilgrims and hajis have inevitably crossed over the Bisotun bridge throughout history. High traffic and damage caused by natural hazards have invariably persuaded governments to invest founds in reconstruction, repair and maintenance of the bridge. The construction of the bridge substructure was initiated in the late Sasanian period, but the program was terminated abruptly. Subsequently, Hasanwayhids, the Kurdish Barzikani tribe in western Iran, completed the construction of the bridge. The bridge underwent extensive repairs or reconstructions over the subsequent periods, i.e., Saljuq, Ilkhanid, Safavid, Qajar and Pahlavi periods.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bridge
  • Bisotun
  • Cutwater
  • Arch
  • Span
  • Chronology
- آذرنگ، عبدالحسین، 1375، «بیستون»‌. دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر: غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف، جلد اول، صص: 205-197.
- ابن‌اثیر، عزالدین ابی الحسن علی بن محمد شیبانی جزری، 1383، تاریخ الکامل. ترجمۀ حمیدرضا آژیر، 12 جلد، تهران: انتشارات اساطیر، جلد 12.
- ابن‌الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن محمد، 1359، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. الدکن: دائره‌المعارف الاسلامیه.
- ابن‌خلدون، ابوزید عبدالرحمان بن محمد، 1383، العبر: تاریخ ابن خلدون. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلد 3.
- ابن عماد، ابی الفلاح عبدالحی ابن العماد الحنبلی، بی‌تا، شذرات الذهب. بیروت: دار احیا التراث العربی، جلد 3.
- ابن‌مسکویه رازی، ابوعلی، 1376، تجارب الامم. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: انتشارات توس، جلد 6.
- ابودلف، مسعربن مهلهل خزرجی، 1342، سفرنانه ابودلف در ایران با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی. ترجمۀ سید ابوالفضل طباطبایی، تهران: انتشارات زوار.
- ادیب‌الملک، عبدالعلی خان، 1364، سفرنامۀ ادیب‌الملک به عتبات. به‌تصحیح: مسعود گلزاری، تهران: انتشارات دادجو.
- اذکایی، پرویز، 1367، فرمانروایان گمنام. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
- اذکایی، پرویز، 1374، «آل حسنویه». در: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، 14جلد، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 1، صص: 687-684.
- اقبال آشتیانی، عباس، 1388، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری. تهران: انتشارات امیرکبیر.
- الروذراوری، ظهیرالدین ابوشجاع محمد ابن الحسین، 1344، تجارب الامم. به‌تصحیح: ه. ف. آمدروز، بغداد: بی‌نا.
- القاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، 1348، تاریخ الجایتو. به اهتمام: مهین همبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اولیویه، گیوم آنتوان، 1371، سفرنامۀ اولیویه: تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دورۀ آغازین عصر قاجار. ترجمۀ محمد طاهر میرزا، تصحیح و حواشی: غلامرضا ورهرام، تهران: انتشارات اطلاعات.
- بایندر، هنری، 1370، سفرنامه هانری بایندر: کردستان، بین النهرین و ایران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر، تهران: انتشارات فرهنگسرا یساولی.
- بامداد، مهدی، 1378، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری. 6 جلد، تهران: انتشارات زوار، جلد 4.
- جیهانی، ابوالقاسم ابن احمد، 1368، ‌اشکال‌ العالم‌. ترجمۀ علی‌ بن‌ عبدالسلام‌ کاتب‌، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
- خان‌مرادی، مژگان، 1393، «گزارش سومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». بیستون: مرکز استاد پایگاه میراث جهانی بیستون، (منتشر نشده). 
- خان‌مرادی، مژگان، 1393، «سومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». مجموعه مقاله‌های باستان‌شناسی در بیستون: اقدامات و فعالیت‌های باستان‌شناسی در پایگاه میراث جهانی بیستون، به‌کوشش: حسین راعی و مژگان خان‌مرادی، تهران: نشر ایران نگار، صص: 119-104.
- خواندمیر، غیاث‌الدین، 1372، مآثرالملوک به ضمیمه خاتمه خلاصه الاخبار و قانون همایونی. به‌تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: رسا.
- رشید یاسمی، غلامرضا، 1370، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- روژبیانی، محمد جمیل، 1353، «امارت و فرمانروایی بنی‌عیار در غرب ایران از سال 380 هجری تا سال 510 هجری». در: مجموعه مقالات چهارمین کنگره تحقیقات ایرانی، به‌کوشش: محمد حسین اسکندری، تهران: انتشارات دانشگاه پهلوی، صص127-91.
- رهبر، مهدی، 1357، علائم حجاران ساسانی در بیستون. تهران: مرکز اسناد میراث‌فرهنگی کشور، (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1386، «چهارمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون».تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشر نشده).
- رهبر، مهدی، 1387، «پنجمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون». تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشر نشده).
- زکی، محمدامین، 1350، کورد و کوردستان. بغداد: چاپخانۀ دارالسلام، جلد 2.
- شاه‌محمّدپور، علیرضا، 1383، «علائم حجاری شده بر سنگ‌های تخت سلیمان». مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوزۀ شمال‌غرب، به‌کوشش: مسعود آذرنوش، تهران: پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، صص: 150-141.
- صدفی، رزق الله منقریوس، 1325، تاریخ دول الاسلام. مصر: چاپخانۀ هلال، جلد 1.
- فلاندن، اوژن، 1356، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران. ترجمۀ حسین نور صادقی، تهران: انتشارات اشراقی.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1355، «بنای سنگی تاق‌گرا». فرهنگ معماری ایران، شمارۀ 4، صص: 24-4.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1374، معبد آناهیتا کنگاور: کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی و بازسازی و احیای معبد ناهید و تاق‌گرا. تهران: انتشارات میراث‌فرهنگی کشور.
- گلزاری، مسعود، بی‌تا، کرمانشاهان ـ کردستان. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- علی‌بیگی، سجاد، 2012، «سنگ‌های تراش‌خورده و نشان حجاران دورۀ ساسانی در محوطۀ پارتی بیستون». ساسانیکا، شمارۀ 6، صص: 15-1.
- لسترنج، گی.، 1373، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مخلصی، محمد علی، 1379، پل‌های قدیمی ایران و تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- مستوفی‌قزوینی، حمدالله، 1362، نزهة القلوب. به‌اهتمام و تصحیح: گای لسترنج، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
- مرادی، یوسف، 1380، «گزارش اولین فصل پژوهش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». تهران: مرکز اسناد میراث‌فرهنگی کشور، (منتشر نشده).
- مرادی، یوسف، 1381، «گزارش دومین فصل کاوش‌های باستان‌شناختی پل بیستون». تهران: مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، (منتشر نشده).
- مرادی، یوسف، 1383، «گزارش مقدماتی پژوهش‌های باستان‌شناختی پل بیستون»، فرهنگ کرمانشاه، شمارۀ 8 و 9، صص: 47-37.
- مرادی، یوسف، 1397، «سرماج"دکان": محل گردهمایی پادشاهان جهان». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شمارۀ 17، صص: 180-161.‌
- ناصرالدین‌شاه، 1362، سفرنامه عتبات ناصرالدین شاه قاجار. به‌کوشش: ایرج‌ افشار، تهران: انتشارات فردوس.
- نخجوانی، حسین، 1343، مواد التوایخ. تهران: انتشارات ادیبه.
- ویلبر، دونالد. ن.، 1365، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 
- Abu-Dolaf, M. M., 1964, Travels in Iran. Persian translation of V. Minorsky by A. Ṭabāṭabāʾī, Tehran: Zavar (in Persian).
- Adib al-Mulk, A., 1985, Adib al-Mulk’s Account of Travel to the Holy Shrines. edited by M. Golzari, Tehran: Dadju (in Persian).
- Al-Ruzrawari, Z. A., 1926, Tajarib al-umam (Experiences of Nations). edited by: H. F. Amadroz, Baghdad (in Persian).
- Al-Qashani, A., 1348, Tarikh-e Uljaitu (The History of Uljaitu). edited by: M. Hambeli, Tehran: The Institute for Translation and Publication (in Persian).
- Alibaigi, S., 2012, “Cut-stone Blocks and Sasanian Masons’ Marks at the Parthian Site in Bisotun”. Sasanika, No. 6, Pp: 1-15 (in Persian).
- Azarang, A., 1996, “Bisotun”. in: Gh. Haddad Adel (ed.), Encyclopaedia of Islamic World, Tehran: The Islamic Encyclopaedia Foundation, Pp: 197-205 (in Persian).
- Azkaei, P., 1988. Anonymous Rulers. Tehran: Mahmud Afshar Foundation (in Persian).
- Azkaei, P., 1995, “Ḥasanwayhids”. in: K. Mousavi-Bojnourdi (ed.), The Great Islamic Encyclopedia, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia, Pp: 684-687 (in Persian).
- Azarnoush, M., 1981. “Excavations at Kangavar”. Archäologische Mitteilungen aus Iran, No. 14, Pp: 69-94.
- Bamdad, M., 1999, The Autobiography of Iranian Dignitaries from the 12, 13, and 14 Centuries A.H.. Tehran: Zavar (in Persian). 
- Binder, H., 1887, Au Kurdistan, en Mésopotamie et en Perse, Paris: Maison Quantin (in Persian).
- Eqbal Ashtiani, A., 2001, The History of Mongols from Changiz to the Establishment of the Timurid Dynasty. Tehran: AmirKabir (in Persian).
- Flandin, E., 1851, Voyage en Perse, translated by Hossain Noorsadeghi. Tehran: Eshraghi (in Persian).
- Golzari, M., (n.d). Kermanshahan-Kurdistan. Tehran: Society for the National Heritage of Iran (in Persian).
- Ibn al-Athir, E., 2004, Tarikh-i al-Kamil (The Complete History). Translated by: H. Azhir, Tehran: Astatir (in Persian).
- Ibn al-Jawzi, A., 1940, Al-Muntaẓam fī taʼrīkh al-mulūk wa-al-umam (Regular in the History of Nations and Kings). Deccan: Maṭbaʻat Dāʼirat al-Maʻārif al-ʻUthmānīyah (in Persian).
- Ibn al-Khaldun, A., 2004, Kitāb al-Ibar (Book of Lessons: The History of Ibn al-Khaldun). Translated by: A. Ayati, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies (in Persian).
- Ibn al-Emad, A., (n.d). Shazarat al-Zahab fi Akhbar man Zahab (Nuggets of Gold in the News of those Who Have Gone). Beirut: Ibn Kathir House (in Persian).
- Jayhani, A. A., 1989, Ashkal al-Alam. Translated by: A. Kateb, Mashhad: Astan-e Qods-e Razavi.
- Kambakhash Fard, S., 1976, “The Stone Monument of Taq-e Gira”. Farhang-e memari Iran, No. 4, Pp: 4-24 (in Persian).
- Kambakhash Fard, S., 1995, The Anahita Temple at Kangavar: Archaeological Excavations, Surveys, Reconstruction and Architectural Restoration of the Nahid Temple and Taqe-Gera. Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Khanmoradi, M., 2014, Report on the Third Season of Archaeological Excavation at Bisotun. Bisotun: Archive of the World Heritage Site of Bisotun (in Persian).
- Khanmoradi, M., 2014, “The Third Season of Archaeological Excavations at Bisotun”. in: H. Raei and M. Khanmoradi (eds.), Archaeology Activities at Bisotun, Tehran: Nashr-e Iran Negar, Pp: 104-119 (in Persian).
- Khvandmir, Gh. A., 1993, The Qanun-e Humayuni (The Regulations of Humayun). edited by: M. H. Mohades, Tehran: Rasa (in Persian).
- Kleiss, W., 1990, “Brücken aus safavidischer und qadjarischer Zeit in Süd-und Westiran-III”. Archäologische Mitteilungen aus Iran, No. 23, Pp: 275-289.
- Kleiss, W., 1996a, “Das safavidische Karavanserail und die safavidische Brücke bei Bisutun”. in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, 243.
- Kleiss, W., 1996b, “Die sasanidische Brücke und das Paradeisos”, in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.). Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 99-113.
- Kleiss, W., 1996c, “Die Steinmetzzeichen”. in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 129-130.
- Le Strange, G., 1905, The Lands of the Eastern Caliphate. Cambridge: University Press (in Persian).
- Luschey, H., 1969, “Problems of Bistun”. in: The Memorial Volume of the Vth International Congress of Iranian Art and Archaeology, Tehran, Isfahan, Shiraz, 11th, 18th April 1969, Tehran: Ministry of Culture and Art, Pp: 295-299.
- Luschey, H., 1996a., “Orte in der Nachbarschaft von Bisutun”, in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.). Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 261-264.
- Luschey, H., 1996b, “Die sasanidische Quadern in Bisutun”, in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.). Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, 91.
- Luschey, H., 1996c, “Der sasanidische Werkplatz am Berghang”. in: W. Kleiss & P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, 93.
- Luschey, H., 1996d, “Die sasanidischen Kapitelle”. in: W. Kleiss and P. Calmeyer (eds.), Bisutun. Ausgrabungen und Forschungen in den Jahren 1963-1967, Berlin: Gebr. Mann Verlag, Pp: 89-90.
- Luschey, H., 2013, “Bisotun II. Archeology”. in: Ehsan Yarshater (ed.), Encyclopedia Iranica, vol. IV, fasc. 3, London: Rouledge and Kegan Paul, Pp: 291-299.
- Mokhlesi, M. A., 2000, Iranian Ancient Bridges, Tehran: Cultural Heritage Organization (in Persian).
- Moradi, Y., 2001, Report on the First Season of Archaeological Excavation at Bisotun Bridge. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Moradi, Y., 2002, Report on the Second Season of Archaeological Excavation at Bisotun Bridge. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Moradi, Y., 2004, “Preliminarily Report on the Archaeological Investigations at Bisotun Bridge”. Farhang-e Kermanshah, Nos. 8-9, Pp: 37-47 (in Persian).
- Moradi, Y., 2018, “Sarmāj “Dukkān”: A Gathering Place for the World’s Kings”. Pazhohesh-ha-ye bastanshenasi Iran, No. 17, Pp: 161-180 (in Persian).
- Mustawfi al-Qazwini, H., 1983, Nuzhat al-Qulub. edited by: Guy le Strange, Tehran: Donya-ye Ketab (in Persian).
- Nakhjavani, H., 1964, Mavad al-Tawarikh. Tehran: Adibeh Publisher (in Persian). 
- Naser al-Din Shah, 1983, Naser al-Din Shah’s Account of Travel to the Holy Shrines, edited by Iraj Afshar. Tehran: Tous Publisher (in Persian).
- Olivier, G. A., 1807, Voyage dans l’empire othoman. l’Égypte et la Perse, 5, Paris: H. Agasse (in Persian).
- Rahbar, M., 1978, Sasanian Masons’ Marks at Bisotun. Tehran: Archive of the Iranian Cultural Heritage Organization (in Persian). 
- Rahbar, M., 2007, Report on the Fourth Season of Archaeological Excavation at Bisotun. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Rahbar, M., 2008, Report on the Fifth Season of Archaeological Excavation at Bisotun. Tehran: Archive of the Iranian Center for Archaeological Research (in Persian).
- Rashid-Yasemi, Gh., 1991, The Kurds and their Racial and Historical Ties. Tehran: Mahmud Afshar Foundation (in Persian).
- Rozhbayani, M. J., 1974, “The Role of Bani Ayar in Western Iran from 380-510 A.H.”.  in:  M. H. Eskandari (ed.), Proceedings of the Fourth Symposium of Iranian Studies, Tehran: Pahlavi University, Pp: 91-127 (in Persian).
- Sadafi, R. M., 1907, Tarikh-e doval al-Islam. Egypt: al-Halal (in Persian).
- Shahmohamdpour, A., 2004, “Masons’ Marks on the Stone Blocks from Takht-e Solayman”. in: M. Azarnoush (ed.), Proceedings of the International Symposium on Iranian Archaeology; Northwestern Region, Urmia 16-18 June 2004, Tehran: Iranian Center for Archaeological Research, Pp: 141-150 (in Persian).
- Trümpelmann, H. L., 1968, “Die Terrasse des Hosrow”. Archäologischer Anzeiger, No. 83, Pp: 11-17.
- Wilber, D. N., 1955, The Architecture of Islamic Iran: The Il Khanid Period. Princeton (N.J): Princeton University Press (in Persian).
- Zaki, M. A., 1971, Kurd and Kurdistan. Baghdad: Dar al-salam Press (in Persian).