واکاوی کهن‌الگوی اژدهاکشی و بازتاب آن بر نقوش سفال های مینایی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکدۀ صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

نگاره‌های سفال مینایی در دورۀ میانی اسلامی، به‌عنوان بازتابی از نظام‌های کهن‌الگویی و منبع الهام نگارگران در دوران بعد است. در این پژوهش، کهن‌الگوی اژدهاکشی، در سفال مینایی بررسی‌شده است. برای خوانش محتوایی و شکلی اژدهاکشی در سفال مینایی، به مطالعۀ علل شکل‌گیری و خویش‌کاری اژدها در منابع متنی و تصویری یافت‌شده برروی مهرها و نقوش‌برجسته در آثار کهن ایران و سرزمین‌های هم‌جوار پرداخته‌شده و بر این‌اساس، پنج سفال مینایی و هشت داده فرهنگی پیش از اسلام با روش توصیفی-تحلیلی بررسی‌شده است. با توجه به این فرضیه که، پیش از ظهور اژدهاکشی در نسخ خطی دوران اسلامی، می‌توان نشانه‌های آن‌را در سفالینه‌نگاری مینایی یافت، پرسش‌های اصلی پژوهش پیشِ‌رو این است که تصاویر بنیادین، مفاهیم کهن و بینافرهنگی تأثیرگذار در شکل‌گیری تصویر اژدهاکشی در دوران اسلامی کدام است؟ ریشه‌های کهن‌الگویی مبتنی‌بر اژدهاکشی در سفال مینایی چیست؟ بر این‌اساس، مهم‌ترین هدف پژوهش حاضر، دستیابی به تصاویر کهن و بنیادین تأثیرگذار در شکل‌گیری مضمون اژدهاکشی بر سفال مینایی است تا بتوان پاسخی مناسب در جهت شناخت بهتر جایگاه این مضمون در هنر و فرهنگ ایران یافت. با توجه به نتایج پژوهش، کهن‌ترین نمونه‌های‌ تصویری اژدهاکشی را می‌توان در بین‌النهرین در هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد یافت که شکست اژدهای هفت‌سر را توسط قهرمان نشان می‌دهد. نقوش جام حسنلو به‌عنوان کامل‌ترین مضمون روایی نبرد قهرمان و اژدها در این پژوهش است. زمان پیدایش نخستین نمونه‌های تصویری اژدهاکشی در ایران در دوران اسلامی، قرن ششم هجری‌قمری و احتمالاً تحت‌تأثیر شاهنامه، برروی سفال مینایی آشکار می‌شود. بیش از یک سدۀ بعد نیز، اژدهاکشی در شاهنامۀ بزرگ ایلخانی به تصویر درمی‌آید. تقریباً پس از هزار سال فقدان عناصر تصویری اژدهاکشی در ایران، بازتاب دوباره این کهن‌نمونه بر سفال مینایی نشان می‌دهد که گویا مفهوم این نبرد در گسترۀ زمان، تحت‌تأثیر جانشینی، تغییر و فراموشی عناصر پیشین قرارگرفته، ولی به‌عنوان میراثی پویا در محتوای ناخودآگاه جوامع جریان داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of Dragon-Slaying Archetype and Reflect on Mina’i Pottery Image’s from Iran

نویسنده [English]

  • Melika Yazdani
Assistant Professor, Department of Islamic Art, Faculty of Handicrafts, Isfahan Art University, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Mina’i pottery is a reflection of archetypal systems in the Medieval Islamic dynasty and a source of inspiration for Persian painting in the next periods. In this research, the archetypal appearance of the dragon-killing on Mina’i has been investigated. Structure and sources of the ancient dragon-slaying topic that has been reflected on Mina’i are considered with descriptive and analytic methods. The hypothesis of this research is that before the appearance of dragon-slaying in Islamic manuscripts, its images were found in Mina’i. The present study tries to answer the following questions: In what sense, were the first ancient signs or concepts of dragon-slaying formed?  What are the ancient and intercultural concepts influencing the formation of the dragon-slaying theme on Mina’i ware? One of the aims of the research is to achieve the fundamental images, ancient concepts and intercultural influences in the formation of the dragon-killing theme in the Islamic era. So comparative study on 5 Mina’i and 8 pre-Islamic cultural data from Mesopotamia and ancient Iran has done to consider contents and forms of snakelike dragon motifs. The results demonstrate that although many of archeological evidences in the field of dragon-slaying are found in ancient texts and documents, but the oldest examples of pictorial dragon-slaying are attributed to Mesopotamia in the third millennium BC, which shows the defeat of the hero with the seven-headed dragon. Other results of the research indicate that, in terms of dragon-slaying themes, the Hasanlu Bowl can be considered the most complete battle between the dragon and the hero that fights the dragon and releases the water that fertilizes. More than a century later, dragon-slaying is depicted in Great patriarchal Shāhnāme. Almost a thousand years later, after transformation in forms and concepts in this battle happens or even if has been removed from the minds, it can be seen in the 6th AH on Mina’i and maybe under the influence of Shāhnāme.
 
Introduction
Archetype is a predisposition to perceive the world in certain ways that are inherited from past generations; not a specific idea or belief. Is much the same across different cultures (a “universal thought form”) and is in the collective unconscious. Archetypes include the anima, animus, shadow, persona, hero various animals, the self and etc. (Ewen, 2014: 62). The presence of the archetype’s concepts can be seen in many visual art and artifact that remains from different historical eras. Since ancient times, dragons were seen as the fantastical embodiment of chaosو evil, and drought. They seem to be an important part of legends and myths in almost every culture ever (except china) since the cradle of civilization to the Islamic dynasty. A hero who symbolically kills a Dragon is a mythological concepts witch had higher meaning during historical ages in many cultures around the world that can be seen in literature, belief, and religion in the form of inscription, Motifs, and artifacts. It is indeed evident that the various dragon-slaying myths in several cultures influenced each other repeatedly and in all directions, each society building its own myth out of various components in a manner unique and particular. In this archetypal transition, some concepts are changed, omitted, forgotten, or even a new purpose for dragon-slaying is determined. In previously published researches, have specifi­cally addressed the mythological studies on dragon meaning with an emphasis on ancient documents such as Mesopotamian manuscripts, Zoroastrian writings, and Shāhnāme Firdausi that have been limited to Transformation and even forgetting the concepts on Islamic samples such as Mina’i ceramics. Additional studies have examined Mina’i with a focus on patterns, inscription, and themes or reflation of Persian literature on Mina’i motifs. This paper focuses on aspects of the representation of killing the dragon on Mina’i with an iconographical approach. The main hypothesis of this article is that for the first time in the Islamic era, dragon-slaying appears on Mina’i wares. This research is the descriptive-analytical method. One of the aims of the research is to achieve the fundamental images, ancient concepts, and intercultural influences in the formation of the dragon-killing theme in the Islamic era. Dragon-slaying on Mina’i has also been considered in comparison with ancient sources. In order to understand the content and images of dragon-slaying, motifs on Mina’i and textual and visual sources found on seals in ancient Iran and neighboring civilizations have been studied.
 
 
Results and Discussion
In this research dragon-slaying on five Mina’i ceramics has been investigated. These images are from the Vollmoeller Collection in Zurich, Calouste Gulbenkian Museum, the Freer Gallery of art, and the Sarikhani Private collection. These wares are compared with 7 ancient Mesopotamian seals and the Hasanlu bowl.
In the Ilkhanid dynasty, the dragon-slaying theme first time is represented in the illustrations of the Great Mongol Shāhnāme. Mina’i pottery is believed to have originated in Seljuk, Kharazmshahid, and Ilkhanid Iran from the late twelfth to the early thirteenth century. It is possible that these concepts, before the presence of dragon-slaying in miniature painting, for the first time in the Islamic dynasty, were drawn in a form of narrative colorful miniature on Mina’i. The current research focuses on characterizing and iden‌tify the effect of archeological and archetypal evidence such as texts, images, mythological behavior, and personal mind that perhaps are the first cause of dragon-slaying appearance.
The result of this study indicates that although the visual elements of dragon-slaying have not been observed in Iran for more than a thousand years, the reflection of this archetype on various artworks shows that although this battle has been influenced by the replacement, change, and forgetting of previous elements in different historical times. The other results demonstrate that although much archeological evidence in the field of dragon-slaying is found in several ancient texts and documents, the oldest examples of pictorial dragon-slaying are attributed to Mesopotamia in the third millennium BC, which shows the defeat of the hero with the seven-headed dragon. It can be said that the presence of dragon-slaying on Mina’i is seen for the first time in the visual sources of the Islamic dynasty in Iran. This image is the same narration from ancient times but with a different meaning which is depicted based on the text of Shāhnāme.
 
Conclusion
The survey of the archetype “slaying-dragon” on Mina’i, indicates that probably before the presence of this pottery type, images of dragon killing were not available on Islamic Persian artifacts. Visual representation of a hero, as a horseman or on foot, fighting a snake-dragon (one, three, or seven-headed); It is a traditional formula and lasting arrangement from ancient times. However, in ancient times, the dragon image is scary but failed or running away, which is the focus of the image. In Mina’i, the emphasis is on the hero images and visual values but dragons are sometimes trapped under the horse’s legs. In all of the archaeological finds in this research (Mina’i, ancient seals, and Hasanlu bowl) no related text indicates the identity of the hero and the dragon. There is speculation to identify the characters. Enamel pottery is probably not the first pictorial example of a dragon in the Islamic period, but it is one of the first pictorial sources before the appearance of the Chinese dragon in Iranian works. Although dragon-slaying reflects cultural exchanges over several thousand years, it also leaves unanswered the achievement of a definitive view of the nature of the first dragon-slaying thought.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Archetype
  • Hero
  • Dragon-Slaying
  • Islamic Medieval Dynasty
  • Mina’i Pottery
ابوریحان‌بیرونی، محمدبن احمد، 1353، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم. تجدید نظر: سیدجلال همایی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم، 1387، اسطوره، بیان نمادین. چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش
- انوشه، حسن، 1381، فرهنگ‌نامه ادب فارسی (دانشنامه ادب فارسی).جلد2، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- اوستا، 1399، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. گزارش: جلیل دوستخواه،جلد1، چاپ 21، تهران: انتشارات مروارید.
- ب‍خ‍ت‍ورت‍اش‌، ن‍ص‍رت‌ال‍ل‍ه‌، 1380،‏‫  نشان رازآمیز: گردونه خورشید یا گردونه مهر. تهران: مؤسسه انتشاراتی-فرهنگی فروهر.
- برتلس، ی. ا.، 1960، شاهنامۀ فردوسی (متن انتقادی). جلد1، مسکو: اداره انتشارات ادبیات خاور دور.
- بندهش، 1395، دادگی، فرنبغ، گزارنده مهرداد بهار. چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس.
- بنونیست، امیل، ۱۳77، دین ایرانی بر پایه متن‌های معتبر یونانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی، چاپ سوم، تهران: انتشارات قطره.
- بهار، مهرداد، 1376، از اسطوره تا تاریخ. چاپ اول، تهران: نشر چشمه.
- بهار، مهرداد، 1381، پژوهشی در اساطیر ایران (پاره نخست و پاره دویم). چاپ هشتم، تهران: نشر آگه.
- پاکباز، رویین، 1379، نقاشی ایران از دیرباز تاکنون. تهران: انتشارات نارستان.
- پرادا، ایدت، 1386، هنر ایران باستان. ترجمۀ یوسف مجیدزاده، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- پوپ، آرتور اپهام؛ و آکرمن، فیلیس، 1387، شاهکارهای هنر ایران از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز. ترجمۀ نجف دریابندری، جلد نهم، چاپ نخست، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- ثمینی، نغمه، 1387، تماشاخانه اساطیر (اسطوره و کهن‌نمونه در ادبیات نمایشی ایران). چاپ اول، تهران: نشر نی.
- خوارزمی، حمیدرضا؛ صرفی، محمدرضا؛ مدبری، محمود؛ و شریف‌پور، عنایت‌الله، 1392، «تکوین و تحول قهرمانان در گذر از اسطوره به حماسه». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 9(33)، صص: 63-85.
- داتی، ویلیام، 1392، اساطیر جهان. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
- دیاکونوف، ایگور، میخائیلوویچ، 1345، تاریخ ماد. ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
- رستگار فسایی، منصور، 1379، اژدها در اساطیر ایران. تهران: انتشارات توس.
- رضایی‌دشت‌ارژنه، محمود، 1388، «رستم اژدهاکش و درفش اژدها پیکر». پژوهش‌های ادبی، سال 6، شمارۀ 24، صص: 53-79.
- سرکاراتی، بهمن، 1398، سایه‌های شکارشده: گزیده مقالات فارسی. چاپ سوم، تهران: طهوری.
- شایگان، داریوش، 1381، بت‌های ذهنی و خاطره ازلی. چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- شمیسا، سیروس، 1380، نقد ادبی. چاپ دوم، تهران: انتشارات فردوس.
- شمیسا، سیروس، 1387، بیان. چاپ سوم، تهران: نشر میترا.
- شوالیه، ژان؛ و گربران، آلن، 1384، فرهنگ نمادها. جلد 1، ترجمه و تحقیق: سودابه فضایلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات جیحون.
- صمدی، مهرانگیز، 1383، ماه در ایران از قدیمی‌ترین ایام تا ظهور اسلام. چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
- عبداله؛ زهرا؛ و شایسته‌فر، مهناز، 1392، «نقش و نماد اژدها در نگارگری ایرانی»، پیکره، پاییز و زمستان، دورۀ 2، شمارۀ 4، صص: 43-58.
- فردوسی، ابوالقاسم، 1386، شاهنامه. تصحیح: جلال خالقی مطلق، (9 جلد)، تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی.
- قائمی، فرزاد، 1389، «تفسیر انسان‌شناختی اسطورۀ اژدها و بن‌مایۀ تکرارشوندۀ اژدهاکشی در اساطیر». جستارهای ادبی، زمستان، شمارۀ 171، صص: 1-26.
- کادن، جان‌آنتونی، 1387، فرهنگ توصیفی  ادبیات و نقد. ترجمۀ کاظم فیروزمند، چاپ دوم، تهران: انتشارات شادگان.
- کاشانی، ابوالقاسم عبدالله، 1386، عرایس‌الجواهر و نفایس‌الاطایب. به‌کوشش ایرج افشار، تهران: نشر المعی.
- کالیکان، ویلیام، 1385، باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دوران مادی‌ها و پارسی‌ها. ترجمۀ گودرز اسعدبختیار، چاپ دوم، تهران: انتشارات پازینه.
- کریمی، فاطمه؛ و کیانی، محمد یوسف، 1364، هنر سفالگری دوران اسلامی ایران. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مرکز باستان‌شناسی ایران.
- گرجی، مصطفی؛ و تمیم‌داری، زهره، 1391، «تطبیق پیر مغان دیوان حافظ با کهن‌الگوی پیر خردمند یونگ». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، پاییز، شمارۀ 28، صص: 151-177.
- گورین، ویلفرد، 1388، درآمدی بر شیوه‌های نقد ادبی. ترجمۀ زینب حیدری مقدم و علیرضا فرحبخش، تهران: انتشارات رهنما.
- مختاریان، بهار، 1389، درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. تهران: نشر آگه.
- مسعودی، علی‌بن الحسین، 1382، مروج الذهب و معادن الجوهر. جلد 1، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، چاپ هفتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مک‌کال، هنریتا، 1386، اسطوره‌های بین‌النهرینی. ترجمۀ عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
- مورنو، آنتونیو، 1392، یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمۀ داریوش مهرجویی، چاپ هفتم، تهران: نشر مرکز.
- نایب‌زاده، راضیه؛ و سامانیان، صمد، 1394، «اژدها در اسطوره‌ها و فرهنگ ایران و چین». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال 11، شمارۀ 38، صص: 235-269.
- نایب‌زاده، راضیه؛ و سامانیان، صمد، 1395، «بررسی تأثیر تفکرات شیعی در کاربست نقش اژدها در آثار هنری ایران». فصلنامۀ علمی پژوهشی نگره، شمارۀ 40، صص: 75-85.
- نعمتی، محمدرضا؛ شراهی، اسماعیل؛ و صدرائی، علی، 1399، «پژوهشی در سفالینه‌های قالب‌زدۀ محوطۀ زلف‌آباد فراهان». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال 10، شمارۀ 26، صص: 119-140.
- واحددوست، مهوش، 1387، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی. چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
- هال، جیمز، 1393، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
- یزدانی، ملیکا؛ احمدی، حسین؛ امامی، سیدمحمدامین؛ و عبدالله‌خان گرجی، مهناز، 1394، «گاه‌نگاری سفال مینایی براساس نمونه‌های کتیبه‌دار». نشریۀ هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، دورۀ 20، شمارۀ 3، صص: 45-56.
- یزدانی، ملیکا؛ احمدی، حسین؛ امامی، سیدمحمدامین؛ لامعی‌رشتی، محمد؛ آقاعلی‌گل، داوود؛ عبدالله‌خان‌گرجی، مهناز؛ و چوبک، حمیده، 1396، «شناخت فنون ساخت و اجرای لایه زراندود در سفال مینایی، براساس مطالعات میکروسکوپی و منابع کهن». نشریۀ پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دورۀ 7، شمارۀ 14، صص: 161-178.
- یشت‌ها، الف، 1377، ابراهیم پورداوود، جلد اول، چاپ نخست، تهران: انتشارات اساطیر.
- یشت‌ها، ب، 1377، ابراهیم پورداوود، جلد دوم، چاپ نخست، تهران: انتشارات اساطیر.
 
- Abdollah, Z. & Shayestehfar, M., 2014, “The Icon and Symbol of Dragon in Persian Literature and Painting”. Peikareh, Vol. 2, Issue 4, Pp: 43-58.
- Aga-Oglu, M., 1946, “The Origin of the Term Mina and Its Meanings”. Journal of Near Eastern Studies, Vol. 5, No. 4, Pp: 241-256.
- Anoushe, H., 2002, Literary Encyclopedia. Tehran: Publishing Organization of Iranian Ministry of Culture and Islamic Guidance.
- Bahar, M., 1997, Az usṭūrah tā tārīkh. Tehran: Cheshmeh
- Bahar, M., 2002, Pazhuhishi dar asatir-i Iran. Tehran: Agah
- Bakhtoortash, N., 2001, Mysterious Sign: Sun dial or Dial the Persian month Mehr. Tehran: Cultural Fravahar Organization.
- Benveniste, E., 1998, The Persian Religion according to the chief Greek texts. Translated by Bahman Sarkarati, Tehran: Ghatreh.
- Bertels, A. E., 1960, Shāx-nāme Firdousi (Kriticheskij Tekst), (scholarly Persian text) Volume 1: Moscow: Izdatel’stvo Nauka.
- Biruni, A., 1353, Altafhim Le-alavayel Sanaat Altanjim. Translated by: Jalal Aldin Homay, Tehran: Babak.
- Bondahesh, 2001, Frnbagh Dadegi. Translated by: Mehrdad Bahar, Tehran: Tous,
- Chevalier, J. & Gheerbrant, A., 2005, Dictionnaire des Symboles. Translated by: Soudabeh Fazayeli, Vol. 1, Tehran: Jeihoon.
- Cifarelli, M., 2017, “Archaeological Evidence for Small Scale Crisis: Hasanlu between Destructions”. Book: From Crisis to Collapse: Archaeology and the Breakdown of Social Order. Aegis. Actes de Clloques. Chapter 10, Vol. 11, Pp: 205-231, https://www.researchgate.net/publication/322602836.
- Cirlot, J. E., 2002, A Dictionary of Symbols. Dover Publications, Taylor & Francis e-Library.
- Cuddon, J. A., 2008, A dictionary of Literary Terms and Literary Theory. Translated by: Kazem Firouzmand, Tehran: Shadegan.
- Diakonoff, I. M., 1966, History of Media. Translated by: Karim Keshavarz, Tehran: Tarjome Va Nashre Ketab
- Doostkhah, J., 2006, Avesta; the Ancient Iranian Hymns & Texts. Tehran: Morvarid
- Doty, W. G., 2013, World Mythology. Translated by: Abolghasem Esmaeil-Pour, Tehran: Ostooreh.
- Esmaeil-Pour, A., 2008, Mythological; Symbolic expression. Tehran: Soroush,
- Ewen, R. B., 2014, An Introduction to Theories of Personality. 7th Edition, Psychology Press
- Ferdowsi, A., 2007, Shahnameh, 8 volumes, Editor Jalal Khāleghi Motlagh. Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
- Francfort, H., 2008, “A Note on the Hasanlu Bowl as Structural Network: Mitanni-Arya and Hurrian?”. Bulletin of the Asia Institute, New Series, Vol. 22, Pp: 171-188.
- Ghaemi, F., 2011, “Anthropologic Interpretation of the Dragon Myth and the Repetitive Motif of Dragon-Slaying In Mythology”. Literary Studies, Vol. 43, No. 4 (171), Pp: 1-26.
- Gorji, M. & Tamimdari, Z., 2012, “Pire Moghan and Jung’s Archetype of Wise Old Man”. A Comparative Study Mytho-Mystic Literature Journal, Vol. 8, No. 28, Pp: 151-177.
- Green, A., 1997, “Myths in Mesopotamian art”. In: Sumerian gods and their representations. Cuneiform Monographs, Vol. 7, Pp: 135-158.
- Grube, E. J., 1976, Islamic Pottery of the 8th to the 15th Century in the Keir Collection. Faber&Faber.
- Hall, J., 2014, Illustrated Dictionary of Symbols In Eastern And Western Art. Translated by: Roghayeh Behzadi, Tehran: Farhange Moaser.
- Kalikan, W., 2006, Archeology and history of art in Median and Persian. Translated by: Goodarz Asaad Bakhtiar, Tehran: Pazineh.
- Kashani, A., 2007, Arayis ul-Javahir va Nafayis ul-Ataayib. Corrected by: Iraj Afshar, Tehran: Almai.
- Keblow Bernsted, A. M., 2003, Early Islamic Pottery Materials and Techniques. Archetype.
- Kharazmi, H.; Sarfi, M., Moddaberi, M. & Sharifpour, E., 2014, “Generation and Transformation of Heroes: From Myth to Epic Mythomystic”. Literature Journal, Vol. 9 (33), Pp: 63-85.
- Kuehn, S., 2012, “The Dragon in Medieval Islamic Astrology and its Indian and Iranian Influences”. Paper delivered on 3 February 2012 at the Indira Gandhi National Centre for the Arts. New Delhi, India, Pp: 1-36
- Kuehn, S., 2011, The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art. Leiden, Boston: Brill.
- Mason, R.; Tite, B. & Michael, S., 1997, “The beginnings of tin-opacification of pottery glazes”. Archaeometry, Vol. 39, Issue 1, Pp: 41-58
- Masoudi, A., Murūj aḏ-Ḏahab wa-Maʿādin al-Jawhar. Translated by: Abolghasem Payandeh, vol. 1, Tehran: Scientific and Cultural Press.
- McCall, H., 2007, Mesopotamian Myths. Translated by: Abbas Mokhber, Tehran: Markaz.
- McClary, R. P., 2020, “Calouste Gulbenkian, his Mina’i Ware, and the Changing Islamic Art Market in the Early Twentieth Century”. Muqarnas,  No. 37(1), Pp: 325-343
- Miller, R. D., 2014, “Tracking the Dragon across the Ancient near East”. Archív Orientální, Vol. 82, No. 2, Pp: 225–245.
- Moktarian, B., 2010, “An Introduction to the Mythological Structure of Shahnameh”. Tehran: Agah.
- Moreno, A., 2013, Jung, Gods, and Modern Man. Translated by: Dariush Mehrju’i, Tehran: Markaz.
- Nayebzadeh, R. & Samanian, S., 2016, “The Influence of Shia Ideology in using Dragon Figure in Iranian Arts”. Negareh Journal, Vol. 11, Issue 4, Pp: 75-85.
- Nayebzadeh, R. & Samanian, S., 2015, “Dragon in Myths and Culture of China and Iran Mytho-Mystic”. Literature Journal, Vol. 11, Issue 38, Pp: 237-271.
- Nemati, M.; Sharahi, E. & Ali, S., 2020, “Research on Molded Pottery in Zolfaabad Site of Farahan”. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, Vol. 10, No. 26, Pp: 119-140.
- Pakbaz, R., 2000, Naqqash-i Iran. Tehran: Narestan.
- Pope, A. U. & Ackerman, Ph., 2008, A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present. Translated by: Najaf Daryabandari, Tehran: Scientific and Cultural.
- Porada, E., 2007, The Art of Ancient Iran. Translated by: Yousef Majidzadeh, Tehran: Tehran University.
- Rastegar Fasaii, M., 2000, Dragon in Persian mythology. Tehran: Toos
- Rezaee Dasht Arzhane, M., 2009, “Rostam, the Dragon Killer, & The Dragon-Sized Banner”. Literary Research, Vol. 6, No. 24, Pp: 53-79.
- Samadi, M., 1994, The moon in Iran from the earliest days to the rise of Islam. Tehran: Cultural science.
- Samini, N., 2008, Tamashakhane-ye Asatir. Tehran: Nei.
- Sarkarati, B., 2019, Sayehaye shekarshode. Tehran: Tahouri.
- Shamisa, S., 2001, Literary Criticism. Tehran: Ferdows.
- Shamisa, S., 2007, Bayan. Tehran: Mitra.
- Shayegan, D., 2002, Idols of the mind and perennial memory. Tehran: Amir Kabir
- Smith, G. E., 1919, “Dragons And Rain Gods”. Bulletin of the John Rylands Library, Vol. 5, No. 3-4, Pp: 317-380.
- URL 1: https://asia.si.edu/object/F1943.3/
- URL 2: https://www.clevelandart.org/art/1943.658.b (28 May 2021)
- URL 3: https://www.metmuseum.org/art/collection/search/454874 (1/07/2021)
- URL 4: https://www.akg-images.co.uk/archive/-2UMEBM2SDQAY.html
- URL 5: https://www.si.edu/object/fsg_S1986.114 3 June 2021
- URL 6:  https://asia.si.edu/object/F1948.15/
- URL 7: http://shahnama.caret.cam.ac.uk/new/jnama/card/cemanuscript:1928162730
- URL 8: http://kiwihellenist.blogspot.com/2018/11/tiamat-and-other-dragons.html
- URL 9: https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1896-0619-1.
- URL 10: https://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/kudurru-king-melishipak-ii
- Vahed Doost, M., 2008, The mythological Symbols in Shahname of Ferdowsi. Tehran: Soroush.
- Watson, O., 1994, “Documentary Mina’i and Abu Zaid’s Bowls”. In: ed. R. Hillenbrand, Art of the Saljuqs in Iran and Anatolia, Costa Mesa, Calif. Mazda Publisher, Pp: 170-180
- Watson, O., 2020, Ceramics of Iran: Islamic Pottery in the Sarikhani Collection. Yale University Press
- Wen, R. & Pollard, M., 2014, “The pigments applied on the Mina’i wares and the correlation with Chinese blue-and-white porcelain”. Archaeometry, Vol 58, Issue 1, Pp: 1-16.
- Wilfred, G., 2009, A Handbook of Critical Approaches to Literature. Translated by: Zeynab Heidari Moghaddam & Alireza Farahbakhsh, Tehran: Rahnama.
- Yashtha, 1998, Translated by Ebrahim Poordavood, Vol. 1, Tehran: Asatir.
- Yashtha, 1998, Translated by Ebrahim Poordavood, Vol. 2, Tehran: Asatir.
- Yazdani, M.; Ahmadi, H.; Emami, S. M. A.; Abdollahkhan Gorji, M., 2016, “Chronology of Mina’i Ware based on in Scripted Samples”. Honar-Ha-Ye-Ziba Honar-Ha-Ye Tajassomi, Vol. 20, Issue 3, Pp: 45-56.
- Yazdani, M.; Ahmadi, H.; Emami, S. M. A.; Lamehi Rashti, M.; Agha-Aligol, D.; Abdollahkhan Gorji, M. & Choubak, H., 2017. “Technological Study of Gilded Mina’i Ware Based on Microscopic Investigation and Historical Documents”. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran, Vol. 7, No. 14, Pp: 161-178.