بازخوانی ساختار کالبدی بازار تبریز بر اساس نگاره مطراقچی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه معماری و شهرسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، گروه معماری و شهرسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

شناخت شهر تاریخی تبریز، شهری که حکومت‌های مختلفی را به خود دیده و همواره مخزنی از آثار معماری و شهرسازی ایران بوده، می‌تواند ما را در‌‌ دست‌یابی به اطلاعاتی مفید یاری رساند و اݣݣین‌امر نیازمند شناخت ساختار آن است. بازار به‌عنوان عنصر حیات‌بخش شهر تبریز، جزو بدنه‌های اصلی شهر بوده و نقشی پررنگ در شکل‌گیری ساختار آن داشته است؛ لذا در پژوهش حاضر، در تلاشیم باهدف ایجاد زمینه‌ای جهت بازخوانی و حفاظت از آثار به‌جا مانده در بازار تبریز که جزو ضرورت‌های حفاظت از ساختار شهری است، علاوه‌بر بهره‌گیری از متون تاریخی و نقشه‌ها، با استفاده از نگارۀ مطراقچی به‌عنوان تنها منبع تصویری از معماری و شهرسازی گذشتۀ تبریز (که عناصر مختلف مورداستفاده در آن هم‌چون رازی سربه‌مهر مانده)، به شناسایی عناصر کالبدی بازار تبریز پرداخته، تا به پاسخی مناسب در این رابطه که، کدام‌یک از عناصر معماری و شهرسازی بازار تبریز در دست نگاره‌های مطراقچی ترسیم‌شده‌اند؟ و عناصر موجود در راستای بازار در نگارۀ مطراقچی دربردارندۀ چه مضامینی است؟ دست‌یابیم. با درنظر گرفتن مطالب فوق روش پژوهش برمبنای تحلیل محتوا صورت‌گرفته و از روش تفسیری-تاریخی بر پایۀ بررسی کتب تاریخی، نگارۀ مطراقچی، وقف‌نامه‌ها، سفرنامۀ سیاحان، نقاشی‌ها و عکس‌ها و نقشه‌ها به‌دست‌آمده است. نتایج مطالعات شامل: اطلاعات نظری، نوشتاری و تصویری در ارتباط با بازار و برخی عناصر مهم معماری و با توجه به نگارۀ مطراقچی، حاکی از آن است که، این نگاره یک نقشۀ ترسیمی از موقعیت بنا، با توجه به ویژگی‌های آن بوده و در این‌میان رنگ و صفه از ویژگی‌های شناسایی بنا است. در این نگاره، بازار به‌عنوان هستۀ اصلی شهر در بخش جنوبی قرارگرفته و دارای دو راستۀ شمالی-جنوبی و یک راستۀ شرقی-غربی بوده و بناهایی ازجمله: مسجد جهانشاه(کبود)، مسجد استاد‌شاگرد، مسجد جامع، مسجد حاجت، چهار‌منار، مقبرۀ دال و ذال و بازار قیصریه در آن رؤیت می‌گردد که، در قالب یک جدول ارائه‌شده و تحلیل‌ها براساس موقعیت کنونی بنا و موقعیت آن در نقشه و نگارۀ موجود، شرح بنا براساس کتب و ویژگی‌های بنا در نگارۀ مطراقچی بیان‌شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reading the Physical Quality of Tabriz Bazaar based on Metraqchi Drawing

نویسندگان [English]

  • Azita Belali-Oskooi 1
  • Sepehr Amer 2
  • Zahra Afsharian 2
1 Associate Professor, Department of Architecture and Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Tabriz University of Islamic Arts, Tabriz, Iran.
2 Master of Architecture student, Department of Architecture and Urban Planning, School of Architecture and Urban Planning, Tabriz University of Islamic Arts, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Understanding the historic city of Tabriz, a city that has seen various governments and has always been a storehouse of Iranian architectural and urban artifacts, can help us gain useful information. The Bazaar of Tabriz as a vital element of the city has played a significant role in shaping its structure. The present study aims to create a context for reviewing and preserving the surviving works in the Bazaar of Tabriz which is essential to protect the urban structure. To identify the physical elements of the Bazaar, historical texts, documents and miniature map of Metraqchi as the only source of visualization of past architecture and urban design of Tabriz are used. On the other hand, the content and relation of Metraqchi’s maps with architectural and urban elements of Tabriz Bazaar are studied. Considering the above the research method is based on content analysis And from the interpretive-historical method based on the study of historical books And in this way, first the library information required in relation to the city of Tabriz and the historical bazaar, by referring to the libraries and reviewing the historical versions in Tabriz And citations of historical texts, travelogues of travelers, miniatures of Metraqchi, paintings and photographs collected, Then, with the interpretive-historical method, The writings are analyzed and the written and visual documents are compared. The results of studies include theoretical, written and visual information about the Bazaar and some of its important architectural elements, including Jahanshah (Blue) mosque, Ostad and Shagerd mosque, Jame mosque, Hajat mosque, Chahar Menar, Dal-Zal Tomb and Qaysariyeh Bazaar is presented in form of a table. The analysis is based on the current position of the building and its position on the existing maps and pictures. The description is based on the books and the features of the building in the Metraqchi’s maps.
Introduction
The architectural and historical monuments of each city are like the identity card of that city and show the identity, antiquity and physical characteristics of that city, so with proper knowledge and analysis of historical monuments, good results can be obtained from the structure, political, and cultural features of a city. The spatial structure of the city of Tabriz, as one of the most important historical cities in Iran, is still in a state of ambiguity due to its location on the geographical-political borders, as well as the numerous earthquakes that have always plagued it. As in the contemporary architecture of Tabriz, not much information is available about how the spatial structure of Tabriz was. The Tabriz Bazaar is important as one of the influential elements in the spatial structure of Tabriz, and its presence is considered important in contemporary architecture. There are countless research methods to explore the former structure of the city of Tabriz. Hand-drawn maps as one of the most authoritative historical sources are the best method of obtaining information about building architecture and issues related to architecture such as materials, construction, antiquity, and social structure. Hand-drawn maps of the Ottoman painter, Nasuh Metraqchi, in this regard are among the first resources available to understand the architecture and history of Iranian cities. Nasuh Metraqchi was a relative of Suleiman the Magnificent, the Ottoman sultan, who accompanied him to Iran during the campaign between 940 and 942 A.H, and while preparing a report on this campaign, he drew pictures of important cities between these campaigns (Hanachi, 41, 1385). In these pictures, the details are shown according to their importance and the mapping method and it is quite meaningful. Besides, the artistic aspects of objects, architectural features, shapes, colors, etc. are drawn to reflect its characteristics, and this is very valuable (Zahed Salvi, 2017, 29). This hand-drawn map contains a new style compared to other paintings and depicts the architectural and structural features of a city. In this drawing, we will be able to identify and separate the buildings based on their use, antiquity, and location, and get a glimpse of what they were. Therefore, in this research, an attempt has been made to study and identify more information about the Metraqchi map, along with other historical documents to obtain appropriate information about Tabriz Bazaar.
 
Synopsis
The drawings fall into different categories and styles, including the schools of Shiraz, Herat, Tabriz, Qazvin, and Isfahan, which have aspects such as the type of drawing, design, and color composition used in the drawings. There are similarities and differences. In the meantime, Metraqchi’s hand-drawn map cannot be placed in any of these existing categories and has a completely different perspective from other drawings. Therefore, a separate category can be considered for it.
In the map drawn from Tabriz, the important monuments and buildings of a city and its connections are depicted, and in some cases, it also refers to the plant and animal species in the region. The use of special colors and drawings such as platforms, various types of roof coverings, etc. have shown the explicit and distinctive view of this painter in the architecture and urban planning of the city. In his maps, Metraqchi has depicted several cities on his way, among which Tabriz has a wider map with more details. The important buildings due to its geographical, political-governmental and religious position have been drawn with specific color principles and combinations. In these drawings, in addition to the features of urban planning and architecture of Tabriz, the vegetation and animal species of the region and the accesses are covered by Metraqchi. Metraqchi’s maps have a good view of Tabriz and depict most of the important buildings and elements. In the building, there are lots of details such as differences in color, line, direction, and form of the building, which It is very valuable in terms of identifying and analyzing the architecture and urban planning of a city. And it is believed that by examining this painting and historical documents in hand, it is possible to identify some of these buildings and re-read Metraqchi’s painting.
 
Conclusion
According to the analysis, Metraqchi has drawn a picture of the city of Tabriz with an east-west orientation. In drawing the buildings, the painter has used special colors and drawings and has separated the local, service, royal and urban buildings. In this painting, royal buildings are seen in pink and service buildings are seen in gray. Buildings with a platform are local and small, and buildings without a platform are urban buildings. In this map, the river (Mehran River) divides the city into two southern and northern fronts, and the bazaar is in the southern part of the map and has two north-south lines and an east-west line. Hajat Mosque (code 7), Jame Mosque (code 3), Ustad and Shagerd Mosque (code 6), several caravanserais in the long row of north-south and buildings such as Qeisaria Mansion (code 2) are in shorter order. Jahanshah Mosque (current Kaboud Mosque with code 1) and Ustad and Shagardan Mosque (code 6) are on the east-west row. The three colours brown, green and orange are the prominent colours of the Bazaar and analyses show that the destroyed market or old has the brown colour and the buildings with an orange body and green roof are the markets under construction.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bazaar Structure of Tabriz
  • Metraqchi’s Images
  • Architect
- ابراهیم‌زاده، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌فرزام؛‌ و مبینی،‌ مهتاب، 1390، «بازار تبریز و جایگاه آن در هویت شهری». کتاب ماه هنر، شمارۀ 161، بهمن، صص: 60-68.
- اسماعیلی‌سنگری، حسین؛ و عمرانی، بهروز، 1387، تاریخ و معماری بازار تبریز. تبریز: ستوده.
- اولیا چلبی، 1338، سیاحت‌نامه اولیا چلبی. قسمت آذربایجان و تبریز، ترجمۀ حاج حسین نخجوانی، تبریز: شفق.
- بانی‌مسعود، امیر، 1386، «بازسازی نقشه باغ شمال تبریز براساس اسناد و مدارک تاریخی دورۀ قاجار». هنرهای زیبا، شمارۀ 29، بهار، صص: 69-78.
- بلیلان اصل، لیلا، 1395، «ساختار فضایی شهر تبریز در دورۀ صفوی با مقایسۀ تطبیقی سفرنامه‌ها و اسناد تصویری». باغ نظر، شمارۀ 38، فروردین-اردیبهشت، صص: 47-60.
- پارسی، فرامرز، 1384، «بازار تبریز». مجلۀ معمار، شمارۀ 33، صص: 106-112.
- پوپ، آرتور؛ و اکرمن، فیلیس، 1387، سیری در هنر ایران. مترجم: نجف دریابندری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- تابانی، حبیب‌الله،1379، تبریز از نگاهی دیگر. تهران: انتشارات حبیب‌الله تابانی.
- تاورنیه، ژان باتیست، 1383، س‍ف‍رنام‍ه ت‍اورن‍ی‍ه. ترجمۀ ح‍م‍ی‍د ارب‍اب ش‍ی‍ران‍ی، تهران: ن‍ی‍ل‍وف‍ر.
- تیموری‌گرده، سعیده و، حیدر نتاج، وحید، 1393، «"نظرگاه" عنصر اصلی تصویر شده از باغ در نگاره‌های نمایش‌دهنده باغ ایرانی». مجلۀ باغ نظر، سال 11، شمارۀ 30، پاییز، صص: 15 - 26.
- جعفری، الهام؛ و بلیلان‌اصل، لیلا، 1393، «بازخوانی تاریخی شهر خوی در دورۀ صفوی با استناد بر مینیاتور مطراقچی از دیدگاه سیاحان». پژوهش‌نامۀ تاریخ، سال 9، شمارۀ 35، تابستان، صص: 33-57.         
- حاج‌حسین، تاریخ الاولاد اطهار نخجوانی، بی‌تا، نسخۀ خطی. تبریز: کتابخانه مرکزی تبریز.
- حبیبی، حسن و همکاران(پژوهش گروهی بنیاد ایران‌شناسی)، 1391، شماری از زیارتگاه‌های استان آذربایجان شرقی. نشر بنیاد باستان‌شناسی، تبریز.
- حشری‌تبریزی، ملا محمدامین، 1371، روضة الطهار، عزیز دولت‌آبادی. تبریز: انتشارات ستوده.
- حناچی، پیروز، و ابراهیمی، نژاد، 1385، «بازخوانی میدان صاحب آباد از روی تصاویر شاردن و مطراقچی براساس متون تاریخی (از شکل‌گیری تا دورۀ صفویه)». هنرهای زیبا، شمارۀ 25، بهار، صص: 35-44.
- خاماچی، بهروز، 1389، تبریز از نگاه جهانگردان. تبریز: نشر یاران.
- دیباج، اسماعیل، 1346، آثار و ابنیه تاریخی تبریز. تهران: انتشارات شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
- ذکاء، یحیی، 1368، زمین‌لرزه‌های تبریز. تهران: نشر شرکت کتاب‌سرا.
- رضازاد عموزین‌الدینی، مجید، 1376، تاریخ تبریز از دوران باستان تا برآمدن مغول. تبریز: نشر اختر.
- روملو، حسن، 1384، احسن التواریخ. عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
- شاردن، ژان، 1371، سفرنامۀ شاردن. ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: انتشارات توس.
- شاهسواراتی، وحید، 1393، «بررسی نقش و جایگاه کهن شهر تبریز و بازار آن در منابع مکتوب». فصلنامۀ پژوهش هنر، سال 2، شمارۀ 7، پاییز، صص: 127.
- فخارتهرانی، فرهاد؛ پارسی، فرامرز؛ و بانی مسعود، امیر، 1385، بازخوانی نقشه‌های تاریخی شهر تبریز، شرکت عمران و بهسازی شهر ایران«مادر تخصصی». تهران.
- فنلاندن، اوژن، 1324، سفرنامه اوژن فنلاندن به ایران. تهران: انتشارات اشراقی.
- کارری، جملی، 1348، سفرنامۀ کارری. ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران: انجمن آثار ملی.
- کارنگ، عبدلعلی، 1351، آثار آذربایجان شرقی. جلد 1، تهران: انجمن آثار ملی.
- کربلایی، حافظ حسین کربلایی تبریزی ابن کربلایی، 1344و1349، روضات الجنان. تصحیح: جعفر سلطان القرایی، جلد 1، تهران: نشر کتاب.
- کلاویخو، 1337، سفرنامۀ کلاویخو. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- لسترنج، گای، 1337، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. تهران: محمود عرفان.
- شاهزاده نادر میرزا، 1360، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز. محمد مشیری، تهران: اقبال.
- مستوفی، حمدالله، 1336، نزهة‌القلوب. تهران: طبع تهران.
- مشکوتی، نصرت‌الله، 1343، از سلاجقه تا صفویه. همدان: انتشارات بانک بازرگانی ایران.
- مطراقچی، نصوح، 1529ه‍.ق.، بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان. استانبول: نسخۀ خطی.
- مومنی، مصطفی، 1389، تبریز، جغرافیا، تاریخ. تهران: کتاب مرجع.
- مینورسکی، ولادمیر، 1337، تاریخ تبریز. ترجمۀ عبدالعلی کارنگ، تهران: کتاب‌فروشی تهران.
- نجفی، اصغر؛ و گلچین، اشرف، 1383، بازار تبریز در دورۀ قاجار. تبریز: آلتین.
-  باربارو، جوزوفا، 1371، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: انتشارات خوارزمی.
 
- Bani Massoud, A., 2007, “Reconstruction of the North Tabriz Garden Map Based on Historical Documents of the Qajar Period”. Fine Arts, No. 29, Spring, Pp: 69-78 (in Persian).
- Belilan Asl, L., 2016, “Spatial structure of Tabriz city in the Safavieh period with a comparative comparison of travelogues and visual documents”.Bagh-e Nazar, No. 38, April-May, Pp: 47-60 (in Persian).
- Carnegie, A. A., 1351, Works of East Azerbaijan. Vol. 1, National Works Association, Tehran (in Persian).
- Chardin, J., 1992, Sharden’s travelogue. Translated by: Iqbal Yaghmaei, Toos Publications, Tehran (in Persian).
- Dibaj, I., 1346, Historical monuments and buildings of Tabriz. Publications of the Central Council of the Imperial Celebration of Iran, Tehran (in Persian).
- Ebrahimzadeh, F. & Mobini, M., 2011, “Tabriz Bazaar and its place in urban identity”. Mah-Honar Book, No. 161, Bahman, Pp: 60-68 (in Persian).
- Fakhar Tehrani, F.; Parsi, F. & Bani Massoud, A., 2006, Reading the historical maps of Tabriz, Iran Civil Engineering and Improvement Company “Specialized Mother”. Tehran (in Persian).
- Finland, E., 1324, Eugene Finland’s Travelogue to Iran. Ishraqi Publications, Tehran (in Persian).
- Habibi, H. et al. (Group Research of the Iranian Studies Foundation), 2012, A number of shrines in East Azerbaijan Province. published by the Archaeological Foundation, Tabriz (in Persian).
- Haj Hossein, Tarikh olad Athar Nakhjavani. Manuscript, Tabriz Central Library (in Persian).
- Hanachi, P. & Ebrahimi, N., 2006, “Sahib Abad Square Review from Chardin and Motaraghchi Pictures Based on Historical Texts (From Formation to Safavid Period)”. Fine Arts, No. 25, Spring, Pp: 35-44 (in Persian).
- Heshri Tabrizi, M. M. A., 1992, Roze Al-Tahar, Aziz Dolatabadi. Sotoudeh Publications, Tabriz (in Persian).
- Ismaili Sangari, H. & Omrani, B., 2008, History and Architecture of Tabriz Bazaar. Sotoudeh, Tabriz (in Persian).
- Jafari, E. & Billan Asl, L., 2014, “Historical re-reading of Khoy city in the Safavieh period, citing the miniature Motaraghchi from the point of view of tourists”. Research Journal of History, Vol. 9, No. 35, Summer, Pp: 33-57 (in Persian).
- Kalavikho, 1337, Kalavikho Travelogue. Translated by: Massoud Rajabnia, Book Translation and Publishing Company, Tehran (in Persian).
- Karbalaei, H., 1344 & 1349, Rawdat al-Jannan, edited by Jafar Sultan al-Qaraii. Volume 1, Book Publishing, Tehran (in Persian).
- Karri, J., 1348, Karri’s travelogue. Translated by: Dr. Abbas Nakhjavani and Abdul Ali Karang, National Works Association, Tehran (in Persian).
- Khamachi, B., 1389, Tabriz from the point of view of tourists. Yaran Publishing, Tabriz (in Persian).
- Lestering, G., 1337, Historical Geography of the Lands of the Eastern Caliphate. Mahmoud Erfan, Tehran (in Persian).
- Meshkooti, N., 1343, From Seljuk to Safavid. Iran Commercial Bank Publications, Hamadan (in Persian).
- Minorski, V., 1337, History of Tabriz. Translated by: Abdolali Karang, Tehran Bookstore, Tehran (in Persian).
- Momeni, M., 2010, Tabriz, Geography, History, Reference Book. Tehran (in Persian) (in Persian).
- Mostofi, H., 1336, Nozha Al-Qulub. Tehran (in Persian).
- Motaraghchi, N., 1529 AH., Expression of Iraqi Travel Houses of Sultan Suleiman Khan. Manuscript, Istanbul (in Persian).
- Najafi, A. & Golchin, A., 2004, Tabriz Bazaar in the Qajar period. Altin, Tabriz (in Persian).
- Olia Chalabi, 1338, Olia Chalabi’s travelogue, part of Azerbaijan and Tabriz. Translated by: Haj Hossein Nakhjavani, Tabriz, Shafaq (in Persian).
- Parsi, F., 2005, “Tabriz Bazaar”. Architect Magazine, No. 33, Pp: 106-112 (in Persian).
- Pope, A. & Ackerman, Ph., 2008, A Journey in Iranian Art. Translated by: Najaf Darya Bandari, Scientific and Cultural Publications, Tehran (in Persian).
- Pourjafar, M. R.; Nazhad Ebrahimi, A. & Ansari, M., 2013, “Effective Factors in Structural Development of Iranian Historical Bazaars Case Study Tabriz Bazaar”. TEXTROAD Journals, No.3(2), Pp: 272-282 (in Persian).
- Pourjafar, M. R.; Nazhad Ebrahimi, A. & Ansari, M., 2013, “Effective Factors in Structural Development of Iranian Historical Bazaars Case Study Tabriz Bazaar”. TEXTROAD Journals. No. 3(2), Pp: 272-282.
- Reza Zad Amouzin Al-Dini, M., 1997, History of Tabriz from ancient times to the rise of the Mongols. Akhtar Publishing, Tabriz (in Persian).
- Romlou, H., 2005, Ahsan Al-Tawarikh. Abdolhossein Navai, Myths, Tehran (in Persian).
- Shahsavaraati, V., 2014, “A Study of the Ancient Role and Position of Tabriz and Its Market in Written Resources”. Quarterly Journal of Art Research, Vol. 3 Issue 7, Pp. 127 (in Persian).
- Tabani, H., 2000, Tabriz from another point of view. Habibollah Tabani Publications, Tehran (in Persian).
- Tavernier, J. B., 2004, Theory of Superstition. Translated by: Hamid Arbab Shirani, Nileuffar, Tehran (in Persian).
- Teymouri Poldeh, S. & Haidar Netaj, V., 2014, ““Nazargah” The main element depicted in the garden in the paintings depicting the Persian garden”. Bagh-e Nazar Magazine, Vol. 11, No. 30, Pp: 15 - 26 (in Persian).
- The late Prince Nader Mirza, 1981, History and Geography of the Royal Palace of Tabriz. Mohammad Moshiri, Iqbal, Tehran (in Persian).
- Barbaro, J., 1992, Venetian travelogues in Iran. Translated by: Manouchehr Amiri, Kharazmi Publications, Tehran (in Persian).
- Zahid Selvi, H. & Bekirglu Keskin, G., 2017, “MATRAKÇI NASUH’UN Galata and Istanbul Minyaturlerinin Harita Technical Acisindan İncelenmesi”. Istem, No. 29(15), Pp: 25 – 39.
- Zoka, Y., 1989, Tabriz Earthquakes. Published by: Ketab Sara Company, Tehran (in Persian).