بازشناسی شهر اسلامی دینور: تصویری از یک شهر فرهنگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

2 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

10.22084/nb.2022.26330.2495

چکیده

شهر دینور از مراکز استان ماه‌الکوفه و مناطق فرهنگی جهان اسلام در قرون نخستین اسلامی بوده و در قرن چهارم هجری‌قمری با قدرت یافتن حکومت‌های محلی، ارتقای سیاسی یافته است. «آل‌حسنویه» آن‌را به تختگاهی خود برگزیده، اما درپی موضوعات خرد و کلان سده‌های بعد، روند نزولی را طی کرده و در قرن 13هـ.ق. به ویرانه‌ای بدل می‌شود، و امروزه تنها نامی از این دیار باقی‌مانده است. بازشناسی دوران شکوفایی شهر دینور و چگونگی حیات شهری آن مسألۀ اصلی پژوهش است که با روش توصیفی- تحلیلی و با مطالعۀ منابع تاریخی و ارزیابی و بررسی یافته‌های باستان‌شناسی انجام می‌شود. پژوهش حاضر در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌ها است: 1- رشد و شکوفایی شهر دینور از چه دوره‌ای آغاز شده و تا چه زمانی تداوم داشته است؟ 2- وضعیت اجتماعی و اقتصادی شهر دینور در زمان شکوفایی، چگونه بوده است؟ و فرضیات طرح شده عبارتنداز: 1- پس از ظهور اسلام، استقرارگاه دینور و زمین‌های کشاورزی پیرامون آن، زمینه‌های شکل‌گیری شهری فرهنگی را فراهم‌ساخته که قریب پنج‌قرن در اوج شکوفایی بوده است. 2- جامعۀ شهری دینور، در زمان شکوفایی، گروه‌های اجتماعی و فرهنگی متنوعی را در خود جای داده و اقتصاد آن برپایۀ کشاورزی و فعالیت‌های اقتصادی مکمل توسعه یافته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که حیات شهری دینور تا عصر صفوی ادامه یافته، اما شکوفایی فکری و فرهنگی آن به قرون نخستین اسلامی محدود می‌شود. دورۀ درخشانی که با حضور نخبگان علمی و مذهبی، فضای روشن فکری و تنوع فرهنگی تعریف می‌شود. این شکوفایی برپایۀ روند رشد اندیشه‌های اسلامی در قرون نخستین، درون‌داشت‌های محیطی، رونق کشاورزی و دامداری و حضور صنعتگران و بازرگانان شکل‌گرفته، اما از حدود قرن پنجم هجری‌قمری با ناآرامی‌های سیاسی ناشی از حضور دولت‌های محلی، توسعۀ اقطاع‌داری، دوری از مراکز حکومتی و راه‌های تجاری، زلزله، تغییر مراکز فرهنگی و مهاجرت اندیشمندان پایان یافته است.   

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Islamic City of Dinavar Revisited: A Portrait of a Cultural City

نویسندگان [English]

  • Maryam Dehqan 1
  • Mohammad Ebrahim Zarei 2
1 PhD in Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Art and Architecture, Bu-Ali Sina University, Hamadan, Iran
2 Professor, Department of Archaeology, Faculty of Art and Architecture, Bu-Ali Sina University, Hamadan, Iran
چکیده [English]

Abstract
Dinavar, once a prominent center of Māh al-Kufa Province and a cultural hub in the early Islamic world, experienced a significant political advancement in the fourth century AH under the rule of the Hasanwayhids. However, over the following centuries, the city faced a decline that ultimately led to its complete ruin by the thirteenth century AH, leaving only its name behind. The focus of the research on Dinavar lies in understanding its prosperous past and urban life through a descriptive-analytical approach that involves studying historical sources and archaeological evidence. This study seeks to answer the following questions: 1. When did the growth of Dinavar begin and how long has it continued? 2. How was the social and economic condition in Dinavar? The corresponding assumptions are as the following: 1- After the Islamic arrival, Dinavar’s settlement and its agricultural lands provided the grounds for the formation of a city that has been prosperous for nearly five centuries. 2- Dinavar’s urban community, at its flourishing time housed a variety of social and cultural groups, and its economy was developed based on agriculture and complementary activities. Studies show that urban life in Dinavar lasted until the Safavid era, but its flourishing period is limited to the first centuries of Islam. This period was defined by the presence of elites and an intellectual society together with cultural diversity. The culmination of urban life in Dinavar during the early Islamic centuries can be attributed to various factors, such as the spread of Islamic ideas, environmental capabilities, agricultural development and animal husbandry, and the presence of skilled craftsmen and merchants. However, by the fifth century AH, the city began to experience a decline marked by political instability, geographical isolation, and natural disasters like earthquakes. This decline also coincided with cultural changes and the migration of thinkers, as well as the increase in distance to government centers and main routes, leading to the eventual downfall of Dinavar’s once-thriving urban life.
Keywords: Dinavar, Islamic City, Social Groups, Economy.
Introduction
Following the spread of Islam, there was a notable increase in urbanization, particularly in the western regions of Iran and Muslims started to build and develop many cities. The fertile plains of Central Zagros played a crucial role in facilitating the growth and development of various cities. These urban centers were primarily established as political and administrative hubs, serving as vital links between the cities and surrounding villages. Their growth was influenced by their strategic location and the impact it had on political and economic circumstances. Dinavar, situated in western Iran, emerged as a significant cultural center within the Islamic world, often referenced in historical texts as a key administrative unit. In the texts, Dinavar is sometimes equivalent to Māh al-Kufa and in other times, it is a part of that. In some texts, Dinavar is mentioned as a city, while in other texts, it has been introduced as a town and district. A village with the same name is also mentioned in later documents. 
The focus of this study is on Dinavar, a city that played a significant role as one of the main centers of Māh al-Kufa Province during the early Islamic centuries. It served as the capital of the Hasanwayhids and maintained its urban lifestyle until the Safavid era. However, the cultural advancement of Dinavar began to decline steadily from the 5th century AH onwards. By delving into the reasons behind the city’s prosperity and the factors influencing its urban development, this research aims to shed light on the social and economic circumstances that shaped Dinavar’s trajectory.
This research, by separating the city of Dinavar from the district of Dinavar and analyzing its findings in detail, will recognize one of the cultural cities of the Islamic world and seek to answer these questions: 1. When did the growth of Dinavar begin and how long has it lasted? 2. How was the social and economic condition in Dinavar? The corresponding assumptions are as the following: 1- After the Islamic arrival, Dinavar’s settlement and its agricultural lands provided the grounds for the formation of a city that has been prosperous for nearly five centuries. 2- Dinavar’s urban community, at its flourishing time housed a variety of social and cultural groups, and its economy was developed based on agriculture and complementary activities.
Identified Traces 
Dinavar is situated in the heart of a plain called the same name, approximately 75 km northeast of Kermanshah and along the Kermanshah-Sonqor Road. This plain, which is surrounded by elevated areas, boasts favorable natural conditions. While there is limited reliable information about Dinavar from pre-Islamic documents, numerous references to Dinavar could be found in the Islamic accounts. According to these texts, Dinavar was one of the cities in western Iran during the early Islamic centuries. It was chosen as the capital by the Hasanwayhids, but they later opted for Šāpūrkhāst as their capital due to the Annazids’ advancement. This event, coupled with the earthquake of 398 AH, posed a threat to Dinavar’s status as a city. During the Seljuq Period, the lands of Dinavar were granted to the iqta, and it was not considered among the significant cities of Kurdistan during the Ilkhanid period. In the Safavid era, it became a parish, and by the 12th century AH, it was listed as one of the villages in the region. In the Qajar era, it fell into ruin. Today, the site includes a central hill, a cemetery, remnants of the Qajar castle, and a bathhouse. Archaeological evidence indicates that this site has been inhabited since historical times, with continuous settlement around it up to the present day. The city’s economy primarily relies on agriculture. Prior to the advent of Islam, Dinavar’s community consisted of various Kurdish groups. However, after Arab rule, the area underwent a transformation, shifting from an agricultural plain to a cultural hub where diverse social groups coexisted. These groups encompassed rulers, judges, scholars, mystics, and the general populace.
Conclusion
Dinavar has been inhabited since historical times, with its settlement enduring up to the present day. While historical texts from the 2nd to 10th centuries AH refer to the city as Dinavar, its urban significance is mainly confined to the early Islamic centuries. Dinavar does not play a role in the Sufism movements that happened after Ilkhanate, and the number of its thinkers decreased from 150 people in the early Islamic centuries to 30 people in the 5th and 6th A.H. This shows the decline of the city’s cultural importance. Dinavar’s prosperity can be attributed to the strategic planning and policies implemented by Muslims, with their focus on the establishment of small towns for local development. This approach not only fostered economic growth but also contributed to cultural advancement, thanks to the city’s natural surroundings and distance from disturbances. The economy of Dinavar revolved around agriculture, with animal husbandry and handicrafts also thriving. The city’s society was characterized by a mix of social groups, which played a key role in its cultural richness and social dynamics. The residents remained engaged in productive activities, while the elite social classes significantly influenced the intellectual and cultural progress of Dinavar in a relatively short period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dinavar
  • Islamic City
  • Social Groups
  • Economy

مراجع

- آذرنوش، آذرتاش، (1374). «ور تازیکان». معارف، ج. 12 (1و 2): 15-3. 
- آذین‌مهر، مریم؛ بهره‌مند، عبدالرضا؛ و کبیر، آتنا، (1395). «آنالیز حساسیت و عدم قطعیت مدل WetSpa در شبیه‌سازی هیدروگراف جریان با استفاده از PEST در حوضۀ آبخیز دینور کرخه». پژوهشنامۀ مدیریت حوزۀ آبخیز، 7(13): 82-72.https://sid.ir/paper/230278/fa
- آیتی، عبدالمحمد، (1346). تحریر تاریخ وصاف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ابن‌اثیر، عزالدین، (1982). الکامل. ج. 8 و 9و 10 و 11، بیروت: دارصادر. 
- ابن‌خردادبه. (1371). مسالک و ممالک. ترجمۀ سعید خاکرند، با مقدمۀ آندره میکل، تهران: میراث ملل، چ اول.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن، (1336). مقدمه. ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- ابن‌فقیه الهمدانی، احمدبن محمد، (1379). البلدان. تصحیح و تحقیق: محمدرضا حکیمی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ابن‌فندق، علی بن زید البیهقی، (1361). تاریخ بیهق. به کوشش: احمد بهمنیار، بی‌جا: کتابفروشی فروغی، چاپ سوم.
- ابن‌مسکویه، احمدبن محمد، (1377). تجارب‌الامم. ترجمۀ علینقی منزوی، ج. 1 و3، تهران: توس.
- ابن‌ندیم، محمدبن اسحاق، (1381). الفهرست. ترجمۀ رضا تجدد، تهران: اساطیر. 
- ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل، (1349). تقویم‌البلدان. ترجمۀ عبدالحمید آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ادریسی، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، (1989). نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق. بیروت: دارالکتب العلمیه.
- ادریسی، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، انس المهج و روض الفرج. نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 6710.
- اشتری تفرشی، علیرضا، (1392). «جغرافیای تاریخی و جایگاه اقتصادی دینور». مطالعات تاریخ اسلام، 5 (17): 26-7. DOR: 20.1001.1.22286713.1392.5.17.1.6
- اشرف، احمد، (1353). «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی». مطالعات جامعه‌شناختی، 1 (4): 49-7.
- اصطخری، ابواسحق ابراهیم بن محمد فارسی، (1373). مسالک و ممالک. ترجمۀ عبداله تستری، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- اصطخری، ابواسحق ابراهیم بن محمد فارسی، (بی‌تا). المسالک و الممالک. نسخۀ شمارۀ 5990 از کتابخانۀ موزۀ ملک تهران.
- اصفهانی، حمزه بن حسن، (1346). تاریخ پیامبران و شاهان(سنی ملوک الارض و الانبیاء). ترجمۀ جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- اصفهانی، ابونعیم، (1377). ذکر اخبار اصفهان. ترجمۀ نوراله کسائی، تهران: سروش.
- اعظمی‌پور، برومند، (1393). پایتخت فراموش‌شدۀ قوم کرد. تهران: سپندمینو.
- افوشته‌ای نطنزی، محمودبن هدایت اله، (1373). نقاوة الاآثار فی ذکر الاخبار. به اهتمام: احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- البلاذری، احمدبن یحیی، (1346). فتوح البلدان(بخش مربوط به ایران). ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- الجوزی، جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد، (1992).  المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک. المحقق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا. ج. 1 و 13 و 15 و 17، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- الخطیب البغدادی، الامام الحافظ ابی بکر احمدبن علی، (1412). تاریخ بغداد أو مدینة السلام. دراسه و تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، الجزء الاول، الجزء الخامس، الجزء السابع و الجزء الثانی العشر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- الکندی، محمدبن یوسف، (1908). کتاب الولاه و کتاب القضاه. مهذبا و مصححا بقلم: رفن گست، قاهره: دارالکتاب الاسلامی.
- انصاری، ابوعبداله، (1362). طبقات الصوفیه. مقابله و تصحیح: محمد سرور مولائی، تهران: توس.
- بکران، محمدبن نجیب، (1342). جهان‌نامه. به کوشش: محمدامین ریاحی، تهران: کتابخانۀ ابن سینا.
- پاکتچی، احمد، (1379). «اصحاب حدیث»، در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به‌کوشش: کاظم موسوی بجنوردی و همکاران، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- پاکتچی، احمد، (1393). «تاریخ مذاهب فقهی در ایران». در: تاریخ جامع ایران. زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، ویراستۀ صادق سجادی، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- جامی، عبدالرحمن بن احمد، (1386). نفحات الانس من حضرات القدس. تصحیح: محمود عابدی، تهران: سخن.
- جعفریان، رسول، (1386). تاریخ تشیع در ایران. تهران: نشر علم.
- جهشیاری، ابوعبداله محمدبن عبدوس، (1348). کتاب الوزراء و الکتاب. ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران: چاپ تابان.
- حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبداله، (1376). تقویم التاریخ. تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: احیاء کتاب.
- حافظ ابرو، شهاب الدین عبداله خوافی، (1375). جغرافیای حافظ ابرو. مقدمه، تصحیح و تحقیق: صادق سجادی، ج1، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. 
- حموی بغدادی، شهاب‌الدین ابو عبداله یاقوت، (1380). معجم‌البلدان. ج. 1، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: میراث‌فرهنگی.
- حیدری زیباجویی، فتحعلی، (1387). تاریخچۀ دینور(کرمانشاهان). بازنویسی: اقدس حیدری زیباجویی، بی‌جا: آرون.
- دریایی، تورج، (1383). سقوط ساسانیان، فاتحان خارجی، مقاومت داخلی و تصویر پایان جهان. ترجمۀ منصوره اتحادیه(نظام مافی) و فرحناز امیرخانی حسینک‌لو، ویرایش: روزبه زرین‌کوب، تهران: نشر تاریخ ایران.
- دریایی، تورج، (1388). شهرستان‌های ایرانشهر: نوشته‌ای به زبان فارسی میانه درباره‌ی تاریخ، حماسه و جغرافیای باستانی ایران. با آوانویسی، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران: توس.
- دومرگان، ژاک، (1339). جغرافیای غرب ایران. ترجمۀ کاظم ودیعی، تبریز: چهر.
- دینوری، ابوحنیفه، (1364). اخبارالطوال. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشرنی.
- ذهبی، محمدبن احمد، (1414). سیر اعلام النبلاء. تحقیق: شعیب ارناووط، بیروت: موسسه الرساله.
- رازی، امین احمد، (1378). تذکرة هفت اقلیم. تصحیح، تعلیقات و حواشی: سید محمدرضا طاهری(حسرت)، ج. 1، تهران: سروش.
- راوندی، محمدبن علی بن سلیمان، (1921). راحة الصدور و آیة السرور. تصحیح: محمد اقبال، لیدن: بریل.
- رنجبران، محمدرحیم، (1391). «گزارش نهایی فصل اول و دوم، دور چهارم کاوش‌های باستان‌شناختی تپۀ هگمتانه». ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده).
- روملو، حسن بیگ، (1357). احسن التواریخ. به تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
- ستاری ساربانقلی، حسن، (1390). «سطح‌بندی شهر در کلام پیامبر اسلام(ص)». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1 (3): 47-55. https://sid.ir/paper/177337/fa
- سلطان‌زاده، حسین، (1362). روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران. تهران: آگاه.
- سلمی، ابو عبدالرحمن محمدبن حسین، (1385). ذکر النسوة المتعبدات الصوفیات. ترجمۀ مریم حسینی، تهران: نشر علم.
- سیوطی، جلال الدین، (1391). کشف الصلصله عن وصف الزلزله. تحقیق: عبدالطیف سعدانی، مقدمۀ محمد فاسی، فاس: مطبعه محمد الخامس التقافیه و الجامعیه.
- شجری‌قاسم‌خیلی، رضا، (1396). «واکاوی نگرش هویتی ابن قتیبۀ دینوری؛ زمینه‌ها و دلایل تکوین رویکرد اسلام‌گرایانه در ایران». پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام، 25: 41-23. DOR: 20.1001.1.22519726.1396.1.25.2.2
- شیخ الحکمایی، عمادالدین، (1399). «اوراق سنگین(9)». بخارا، 141: 613-620. 
- طبری، محمدبن جریر، (1373). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج. 5، تهران: اساطیر. 
- طبری، محمدبن جریر، (1380). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج. 3، تهران: اساطیر. 
- طبری، محمدبن جریر، (1383). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج. 15، تهران: اساطیر. 
- طوسی، محمد، (1961). الرجال. به‌کوشش: محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف: کتابخانۀ مرتضویه.
- فارابی، ابونصر، (1361). اندیشه‌های اهل مدینۀ فاضله. ترجمۀ سید جعفر سجادی، تهران: کتابخانۀ طهوری.
- فلامکی، محمدمنصور، (1374). باززنده سازی بناها و شهرهای تاریخی. تهران: دانشگاه تهران.
- قدامه بن جعفر، (1370). الخراج. ترجمۀ حسین قره‌چانلو، تهران: انتشارات البرز.
- قزوینی، زکریابن محمد، (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد. ترجمۀ میرزا جهانگیر قاجار، تهران: امیرکبیر.
- قمی، حسن بن محمدبن حسن، (1385). تاریخ قم. ترجمۀ حسن عبدالملک قمی، قم: مرکز قم‌شناسی.
- کریمیان، حسن؛ صبری، حسین؛ و باستانی، محرم، (1391). «دینور از شکل‌یابی تا اضمحلال: تأملی دیگر در عوامل مؤثر بر اضمحلال شهرها». پژوهش‌های ایرانشناسی، 2: 125- 105.  https://doi.org/10.22059/jis.2012.35225
- کلاباذی، ابوبکر محمد، (1380). التعرف لمذهب اهل التصوف. المحقق: عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور، قاهره: بی‌نا.
- گروبه، ارنست، ج.، (1384). سفال اسلامی. ترجمۀ فرناز حایری، ویراستۀ ناصر پورپیرار، تهران: نشر کارنگ.
- گلزاری، مسعود، (1357). کرمانشاهان- کردستان. تهران: انجمن آثار ملی.
- لوشای، هاینتس، (1385). «دینور»، در: بیستون، کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 1967-1963، به‌کوشش: ولفرام کلایس و پتر کالمایر، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران: اداره کل امور فرهنگی: 413- 411.
- مترجم، عباس؛ و محمدی‌فر، یعقوب، (1382). «طرح بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی شهرستان صحنه». کرمانشاه: مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری(منتشر نشده).
- مستوفی، حمداله، (1336). نزهة القلوب. تصحیح: محمد دبیر قیاسی، تهران: طهوری.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، (1382). مروج‌الذهب و معادن الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج. 1 و 2، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، (1389). التنبیه و الاشراف. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
- مطراق‌چی، نصوح، (1379). بیان منازل ... . ترجمه و تعلیق: رحیم رئیس‌نیا، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی.
- مقدسی، ابوعبداله مطهر بن طاهر، (1351). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، ج. 1، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- مقدسی، ابوعبداله مطهر بن طاهر، (1385). احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: کومش.
- مینورسکی، ولادیمیر، (1393). «بنی‌عناز؛ خاندانی حکومت‌گر در جهان اسلام». ترجمۀ آرمان فروهی، تاریخنامۀ خوارزمی، 1: 144-128.
- ناشناس، (1318). مجمل التواریخ و القصص. به تصحیح: محمد تقی بهار، به همت: محمد رمضانی، تهران: چاپخانۀ خاور.
- ناشناس، (1362). حدودالعالم من المشرق الی المغرب. به‌کوشش: منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
- وبر، ماکس، (1369). شهر در گذر زمان. ترجمۀ شیوا کاویانی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- یزدی، شرف الدین علی، (1336). ظفرنامه. به تصحیح و اهتمام: محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، (1382). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، ج. 2، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- Abu al-Fiḍā, 'I. Ad-Din I., (1970). A Sketch of the Countries. tr. Abdol Hamid Ayati, Tehran: Bonyade Farhang-I Iran (In Persian).
- Aezamipour, B., (2014). Forgotten Capital of Kurdish People. ed. M. Moqqaddasi, Tehran: Sepand Minoo (In Persian).
- Afūšteī Naṭanzī, M.-bin H. A., (1953). Niqāva al-Āṯār fī Ḏikr Aḫbār. E. Eshraqi, Tehran: Elmi wa Farhangi Publication (In Persian). 
- Al-Hamawī al-Baghdādī, Sh. al-Dīn Abu'-A. Y., (2001). Mu'jam ul-Buldān. Vol. 1, tr. ByL Ali Naqi Monzavi, Tehran: Mīrāṯi Farhangi (In Persian).
- Al-Jawzī, Abū al-F. ʻAbd al-R. ibn-A. ibn-V M. (1992). Al-Muntaẓam fī tārīkh al-mulūk wa-al-umam, Mohammad Abdolqader Ata and Mustafa Abdolqader Ata. Vols. 1, 13, 15 & 17, Beirut: Dar al-Kotob al-Elmiah (In Arabic).
- Alsayyad, N., (1996). “The Study of Islamic Urbanism: An Historical Essay”. Built Environment, Islamic Architecture and Urbanism, 22 (2): 91-97. 
- Al-Khaṭīb al-Baghdādī, Abū B. A.-ibn ʿA., (1991). Taʾrīk̲h̲ Bag̲h̲dād. al- Tahqiq: Mustafa Abdolqader Ata, Vol. 1, 5, 7 & 12, Beirut: Dar al-Kotob al-Elmiah (In Arabic). 
- Al-Kindī, M.-bin Y., (1908). The History of the Governors of Egypt. Cairo: Dar al-Ketab ai-Islami (In Arabic).
- Anṣārī, Abū ʻA., (1983). Ṭabaqāt al-ṣūfīya. ed. M.S. Moulaie, Tehran: Tus (In Persian). 
- Ashtari Tafreshi, A., (2013). “Historical Geography and the Economical Position of Dinawar”. Journal of Historical Studies of Islam, 5(17), 7-26. DOR: 20.1001.1.22286713.1392.5.17.1.6 (In Persian).
- Anonymous., (1983). Ḥudūd al-ʿĀlam min al-Mashriq ilá l-Maghrib. M.Sotoudeh, Tehran: Tahouri (In Persian).
- Anonymous., (1939). Mojmal al-Tawāriḵ wa ai-Qeṣaṣ. M.Sotoudeh, Tehran: Tahouri (In Persian).
- Ashraf, A., (1974). “Historical Characteristics of Urbanization in Iran during the Islamic Period”. Sociological Studies, 1(4): 7-49. (In Persian).
- Ayati, A., (1967). Taḥrīr-I Tārīḵi Vaṣāf. Tehran: Bonyade Farhange Iran (In Persian).
- Azarnush, A., (1995). “Var-I Tazikan”. Ma’aref, 12 (1 & 2): 3-15. (In Persian).
- Azinmehr, M.; Bahremand, A. & Kabir, A., (2016). “Parameter Sensitivity and Uncertainty Analysis of the Model WETSPA in the Flow Hydrograph Simulation Using PEST, in Dinavar Basin, Karkheh”. Journal of Watershed Management Research, 7(13), 72-82. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=508725 (In Persian).
- Bakrān, M.-bin N., (1963). Jahān-nāmah. M.A. Riahie, Tehran: Ibn Sina (In Persian).
- Balādhurī, ʾA.-ibn Y., (1967). Futūh al-Buldān(Iran Chapters). tr. Ā. Āẕarnūš, Tehran: Bonyade Farhange Iran (In Persian).
- Daryaee, T., (2004). The Fall of Sasanians, Foreign Conquerers, Local Resistance and Apocalyptic Visions. tr. M. Ettehadieh (Nezam mafi) and F. Amirkhani, ed. R. Zarrin Kub, Tehran: Nashr-I Tarikhe Iran (In Persian).
- Daryaee, T., (2009). Šahrestānīhā ī Ērānšahr, A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic and History. tr. Shahram Jalilian, Tehran: Tus (In Persian). 
- De Morgan, J., (1960). The Geography of Iran. tr. K. Vadiei, Tabriz: Chehr (In Persian).
- de Planhol, X., (1959). World of Islam. Ithaca: Cornell University Press.
- Dhahabī, M. ibn-A., (1993). Siyar a`lam al-nubala'. al-Tahqiq Shuajb Arnauti, Beirut: Mo’ssesa al-Resalah (In Arabic).
- Dīnawarī, Abū-Ḥ., (1985). Al-Aḫbār al-Ṭiwāl. tr. M. Mahdavi Damghani, Tehran: Nashre Nei (In Persian).
- Falamaki, M. M., (1995). Revitalisation of Historical Monuments & Cities, Tehran: University of Tehran Press (In Persian).
- Fārābī, Abū-N., (1982). Ara' ahl al-madina al-fadila. tr. S.J. Sajjadi, Tehran: Tahuri Library (In Persian).
- Golzari, M., (1987). Kermanshahan-Kurdistan. Tehran: Anjoman-I Asar-I Melli (In Persian). 
- Grube, E., (2005). Islamic Pottery. tr. F. Hayeri, ed. N. Pour Pirar, Tehran: Karang (In Persian).
- Ḥāfeẓ-e Abru, Sh. al-Dīn 'A., (1996). Joḡrāfiā-ye Ḥāfeẓ-e Abru. ed. S. Sajjadi, Vol. 1, Tehran: Miraṯ-I Maktub (In Persian).
- Ḥāĵī Ḵalīfi, M.-bin ʻA., (1997). Taqvīm al- Taʾrīk̲h̲. ed. M. H. Mohaddes, Tehran: Ehya Ketab (In Persian).
- Haidari Zibajuie, F., (1999). The History of Dinavar. ed. A. Haidari Zibajuie, Tehran: Aron (In Persian).
- Herzfeld, E., (1920). Am Tor Von Asien. Berlin: Dietrich Reimer.
- Ibn al-Athīr, I. al-Dīn. (1982). Al-Kāmīl. Vol. 8, 9, 10 &11, Beirut: Dār Ṣādīr (In Arabic).
- Ibn al-Faqīh al-Hamadhānī, A.-ibn M., (2000). Al-Buldān. ed. Mohammad Reza Hakimi, Tehran: Bonyade Farhang-I Iran (In Persian).
- Ibn al- Nadīm, M.-ibn I., (2002). Al-Fihrest. tr. Reza Tajaddod, Tehran: Asatir (In Persian).
- Ibn Funduq, A.-ibn Z. al-B., (1982). Tārīḵ-I Bayhaq. ed. Ahmad Bahmanyar, Tehran: Forughi Bookstore (In Persian).
- Ibn Khaldūn, Abdal-R., (1957). Muqaddima. tr. Moḥammad Parvīn Gonābādī, Tehran: Elmi O Farhangi Publications (In Persian).
- Ibn Khurdādhbih, (1992). Masālik wa Mamālik. tr. Saeed Khakrand, with an introduction by: Andrew Michael, Tehran: Mīrāṯi Milal (In Persian).
- Ibn Miskawayh, A.-ibn M., (1998). Tajarīb al-Umam. tr. Ali Naqi Monzavi, Vol. 2 & 3, Tehran: Tus (In Persian). 
- Idrīsī, Abū-ʿA. M., (1989). Nuzhat al-mushtāq fī ikhtirāq al-āfāq. Beirut: Dar al-kotob ai-elmiah (In Arabic).
- Idrīsī, Abū-ʿA. M., Uns ai-Mohadj wa Rus al-Faradj. Manuscript, The Parliamentary Library of Iran, No. 6710. (In Persian).
- Iṣfahānī, Abū-N., (1998). Ḏikr Aḫbār Iṣbahān. tr. N. Kasaei, Tehran: Soroush (In Persian).
- Iṣfahānī, Ḥ.-ibn al-Ḥ., (1967). Tārīkh sinī mulūk al-arḍ wa-al-anbiyāʾ. tr. J.Sho’ar, Tehran: Bonyad-I Frhang-I Iran (In Persian).
- Iṣṭakhrī, abū-I. I.-ibn M. F., (1994). Masālik wa Mamālik. tr. A. Tostari, ed. I. Afshar, Tehran: Bonyade-I Moqufat-I Dr. Mahmoud Afshar (In Persian).
- Iṣṭakhrī, abū-I. I.-ibn M. F., Ai-Masālik wa al-Mamālik. Manuscript, Malek National Library and Museum Institution, No. 5990. (In Persian).
Jafarian, Rasul. (2007). The History of Shiism in Iran, Tehran: Elm (In Persian).
- Jahshiyārī, M.-ibn ʻA., (1969). Al-wuzarā’ wa'l-kuttāb. tr. A. Tabatabaie, Tehran: Taban (In Persian).
- Jāmī, ’Abd ar-R.-bin A., (2007). Nafaḥat Al-uns. ed. M. Abedi, Tehran: Sokhan (In Persian).
- Kalāabādhī, A. M., (2001). Al-ta'arruf li-madhhab ahl al-tasawwuf (Doctrine of the Sufis). al-Mohaqiq: A. Mahmoud and T.A. Surur, Cairo. 
- Karimian, H.; Sabri, H. & Bastani, M., (2012). “Dinevar, from Establishment up to Collapse, A Contemplation on the Factores Made Cities Abandoned”. Iranian studies, 2(1 (2)): 105-124. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=499369 (In Persian).
- Lapidus, I., (1967). Muslim Cities in the Later Middle Ages. Cambridge: Harvard University Press.
- Le Tourneau, R., (1957). Les Villes Musulmanes de I'Afrique du Nord. Algiers:  Université.; Institut d'études supérieures islamiques.; Bibliothèque.
- Luschey, H.. (2006). “Dinavar”. in: Bistun Excavation 1963-1967, ed. W. Kleiss and P. Calmeyer, tr. F.N. Samiei, Tehran: Cultural Heritage Organization: 411-413. (In Persian).
- Maqdisī, M.-Ibn A., (1972). Al-Bad’ wa al-Tarikh. tr. M.R. Shafiei Kadkani, Vol.1, Tehran: Bonyad-I Farhang-I Iran (In Persian).
- Maqdisī, M.-Ibn A., (2006). Aḥsan al-taqāsīm fī maʿrifat al-aqālīm. tr. Ali Naqi Monzavi, Tehran: Komesh (In Persian).
- Markwart, Y., (1931). A Catalogue of the Provincial Capitals of Ērānshahr (Pahlavi text, version and commentary). ed. Giuseppe Messina, Analecta Orientalia 3, Rome.
- Masʿūdī, Abū al-Ḥ. ʿA.-ibn al-Ḥ., (2003). Murūj al-dhahab wa maʿādin al-jawāhir. tr. A. Payandeh, Vol. 1 & 2, Tehran: elmi wa Farhangi Publication (In Persian).
- Masʿūdī, Abū al-Ḥ. ʿA.-ibn al-Ḥ., (2010). Al-tanbīh wa al-ishrāf. tr. A. Payandeh, Tehran: elmi wa Farhangi Publication (In Persian).
- Matrakçı, N., (2000). Beyan-I Menazil. tr. R. RaisNia, Tehran: Cultural Heritage Organization (In Persian).
- Miller, K. G. H., (1986). Mappae Arabicae Tafelbd. Tafelbd, Tübinger Atlas des Vorderen Orients / Beihefte / B, 65., Weisbaden, L.Reichert.
- Minorsky, V., (2014). “Annazids”. tr. A. Forouhi, Tarikhname Kharazmi, 1: 128-144. (In Persian).
- Motarjem, A. & Mohammadifar, Y., (2003). “Archaeological Survey in Sahneh”. Kermanshah: Cultural Heritage Organization (Unpublished), (In Persian).
- Mustawfī, Ḥ. A., (1957). Nuzhat-al-qulūb. ed. M.D. Siaqi, Tehran: Tahouri (In Persian).
- Naumann, R. & Naumann, E., (1976). Takht-I Suleiman. Munchen.
- Özgüdenlі, O. G., (2003). “Osmanlı İran’ı: Batı İran Ve Azerbaycan Tarihi Hakkında Osmanlı Tahrir Kayıtları :Coğrafi ve İdari Taksimat”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 22(34), 1: 83-106.
- Pakatchi, A., (2000). “Companions of Hadith”. in: Encyclopedia Islamica, Tehran: Encyclopedia Islamica Center (In Persian).
- Qazwīnī, Z.-ibn M., (1994). Āṯār al-Bilād wa-ḫbār al-Ibād. tr. Mirza Jahangir Qajar, Tehran: Amir Kabir (In Persian).
- Qudāma ibn Jaʿfar., (1991). Al-Kharāj. tr. H. Qarachanlou, Tehran: Alborz (In Persian).
- Qumī, Ḥ.-ibn M., (2006). Tarikh-i Qum. tr. H. A. Qumi, Qum: Qumshenasi Center (In Persian).
- Ranjbaran, M. R., (2012). “Hegmataneh Excavation Report, season 1 & 2”. Hamedan Cultural Heritage Organization (Unpublished), (In Persian).
- Rāvandī, M.-ibn 'A., (1921). Raḥat al-ṣudūr wa 'ayat al-surūr. ed. M. Eqbal, Leiden: Brill (In Persian).
- Rāzī, A. A., (1999). Haft-iqlīm. ed. S. M. R. Taheri, Vol. 1, Tehran: Soroush (In Persian).
- Rūmlū, Ḥ. B., (1978). Ahsenü't-tevârîh. ed. A. Navaei, Tehran: Babak (In Persian).
- Sattari Sarbangholi, H., (2011). “City Grading in the Words of the Holy Prophet of Islam”. Journal of Studies on Iranian Islamic City, 1(3): 47-56. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=211411 (In Persian).
- Sauvaget, J., (1934). “Esquisse d'une histoire de la ville de Damas”. Revue des Etudes Islamiques, 3: 473-474.
- Shajari Qasemkhaili, R., (2017). “Analysis of identity attitude Ibn Qutayba Dinawari Background and reasons for the creation of the Islamist approach in Iran”. Pazhoheshnameye Tarikh-I Islam, 25(1): 23- 41. URL: http://journal.isihistory.ir/article-1-360-fa.html. (In Persian).
- Shaikholhokamaie, I. (2020). “Oraq-I Sangin 9”, Bokhara, 141: 613-620. (In Persian).
- Smith, M. L., (2014). “The Archaeology of Urban Landscapes”. Annual Review of Anthropology, 43 (1): 307-323. https://doi.org/10.1146/annurev-anthro-102313-025839
- Soltanzadeh, H., (1983). The Process of Formation of Cities and Religious Centers in Iran. Tehran: Agah (In Persian).
- Stevenson, D., (2002). Cities and Urban Culture. Philadelphia: Open Uuniversity Press.
- Sulamī, Abū-ʿA.-R. M. b. al-Ḥ., (2006). Ḏikr an-niswa al-muta’abbidāt aṣ-ṣūfiyyāt. tr. M. Housaini, Tehran: Elm (In Persian).
- Suyūṭī, J., (2012). Kashf Al-Salsala ‘An Wasf al-Zalzala. Tahqiq A. Sadani, Fas: Matbaata Mohammad al-Khames al-Teqafiea al-Jameiah (In Arabic).
- Ṭabarī, M. ibn-J., (1994). Taʼrīkh al-rusul wa al-mulūk. tr. A. Payande, Vol. 5, Tehran: Asatir (In Persian).
- Ṭabarī, M. ibn-J., (2001). Taʼrīkh al-rusul wa al-mulūk. tr. A. Payande, Vol.3, Tehran: Asatir (In Persian).
- Ṭabarī, M. ibn-J., (2004). Taʼrīkh al-rusul wa al-mulūk. tr. A. Payande, Vol.15, Tehran: Asatir (In Persian).
- TD, M. 912. Kirmanşah ve Luristan Eyaletleri Mufassal Tapu Tahrır Defteri: 23 X 59,5cm., 464 sayfa. Siyah meşin cilt. Defter iyi korunmuş, temiz ve okunakıl.
- Treadwell, L., (2001). Buyid coinage: a die corpus 322–435 AH. Oxford: Ashmolean Museum.
- Ṭūsī, M., (1961). Al-Rijāl. ed. M.S. Al Bahr Al-ulum, Najaf: Mortazavieh Library (In Arabic).
- Watson, O., (2004). Ceramics from Islamic Lands. London:Thames& Hudson.
Weber, M., (1990). The City. tr. Sh. Kaviani, Tehran: Sherkat-I Sahami-I Enteshar (In Persian).
- Yaʿqūbī, A.-bin ʾAbī- Y., (2003). Tārīkh al-Yaʻqūbī. tr. M.E. Ayati, Vol. 2, Tehran: Elmi wa Farvangi Publication (In Persian).
- Yazdī, Š. al-Dīn., (1957). Ẓafarnāma. ed. M. Abbasi, Tehran: Amir Kabir (In Persian).
پژوهش های باستان شناسی ایران
دوره 14، شماره 40
خرداد 1403
صفحه 285-314

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار