درآمدی بر جایگاه دام در چرخۀ اقتصادی شهر کهن اسفراین (براساس مطالعات باستان جانورشناسی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموختۀ کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه تهران، آزمایشگاه بیوباستان شناسیِ آزمایشگاه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی کارشناسی جغرافیایی روستایی دانشگاه پیام نور، آزمایشگاه بیوباستان شناسیِ آزمایشگاه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی، تهران، ایران.

4 کارشناس پژوهش پایگاه شهر تاریخی اسفراین، بلقیس، خراسان شمالی، ایران.

5 عضو هیأت علمی مرکز ملی پژوهش های علمی فرانسه (CNRS)، موزۀ ملی تاریخ طبیعی پاریس ((MNHN؛ عضو وابستۀ هیأت علمی دانشکده های علوم و محیط زیست دانشگاه تهران، آزمایشگاه بیوباستان شناسیِ آزمایشگاه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

شهر ‌کهن اسفراین و یا «شهر بلقیس»، در خراسان شمالی قرار گرفته است. به استناد شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب، پهنۀ کنونی اسفراین از دوره‌های پیش‌ازتاریخ بستر مناسبی برای حضور پیوستۀ جمعیت‌های انسانی داشته و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و توان‌های محیطی مناسب در طول دوران اسلامی اهمیت داشته است. توازن مناسب بین منابع آبی و طبیعی، موجب گسترش و اهمیت اقتصادی کشاورزی و دامپروری در این پهنه بوده است. مطالعات صورت گرفته بر مواد فرهنگی این محوطه بیشتر بر معماری و سفال  تمرکز داشته و مجموعۀ حاضر، نخستین مجموعۀ استخوانی مطالعه شده از چندین فصل کاوش‌ اسفراین است. از آنجا که دامپروری در دوران تاریخی و اسلامی یکی از ارکان مهم اقتصاد زیستی به‌شمار آمده و بر‌جنبه‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی تأثیر داشته، مطالعۀ باستان‌جانورشناختی برای درک بهتر این چرخه اهمیت دارد. ازسوی دیگر، موقعیت سیاسی و جغرافیای اسفراین در گذشته و پایداری آن تاکنون لزوم مطالعات نوین باستان‌شناختی آن را دوچندان می‌کند. پرسش اصلی این است که اقتصاد معیشتی در این محوطه چه وضعیتی داشته و از چه گونه‌های جانوری بهره‌وری شده‌ است و با توجه به نزدیکی و تابعیت اسفراین از نیشابور آیا شباهتی بین جمعیت گوسفندسانان این دو مجموعه مشاهده می‌شود؟ آیا شواهد باستان‌جانورشناختی حیوانات باربر در شبکۀ راه‌های تجاری اسفراین قابل بررسی است؟ این مجموعه، ۱۰۰۲قطعه استخوان (کاوش ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰) به وزن ۱۶۵۶۰گرم است و در آزمایشگاه بیوباستان‌شناسی دانشگاه تهران با روش‌های کمّی و کیفی با هدف بررسی الگوهای معیشتی شمال‌شرق ایران مطالعه شد؛ سپس نتایج باستان‌جانورشناختی با منابع مکتوب و نتایج محوطه‌های دیگر مقایسه شد. گونه‌های اصلی این مجموعه را بز و گوسفند تشکیل می‌دهد و شباهت اندازۀ جمعی گوسفند در نیشابور و اسفراین احتمال تأمین این حیوان از یک منبع را تقویت می‌کند. وجود بقایای گاو، خر، شتر، آهو و گوزن فرضیۀ استفاده از برخی به‌منظور حمل بار و شکار برخی توسط ساکنان را تأیید می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Faunal remains from Shahr-e Belqays and the role of livestock in the subsistence economy of old Esfarayen, NE Iran

نویسندگان [English]

  • Roya Khazaeli 1
  • Homa Fathi 2
  • Ali akbar Fathi 3
  • Ahmad Nikgoftar 4
  • Marjan Mashkour 5
1 University of Tehran, Department Archaeology
2 Bachelor of Rural Geography, Payam Noor University, Bioarchaeology Laboratory, Central Laboratory of Tehran University, Tehran, Iran.
3 Deputy Director of Cultural Heritage, General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of North Khorasan, Tehran, Iran.
4 Research expert in the historical city of Esfrain, Belqis, North Khorasan, Iran.
5 Member of the academic faculty of the French National Center for Scientific Research (CNRS), National Museum of Natural History of Paris (MNHN; Affiliated member of the academic faculty of the Faculty of Sciences and Environment of Tehran University, Bioarchaeology Laboratory of the Central Laboratory of Tehran University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Old city of Esfarayen is located in the north east of Iran and the south west of the modern city of Esfarayen. In the Qajar period, this city was cited as the "city of Belghays". According to archaeological evidence and written sources, Esfarayen was influenced by economic and culture of Nishapur and deemed as one of the major centres for the production of domestic herbivores (sheep, goat and cattle) that provided Nishapur with animal products.
This paper attempts to gain a better understanding of subsistence economy of Esfarayen by evaluating the faunal remains of this city and studying written sources focusing on the Islamic period. The paper also aims to identify the exploited animals in Esfarayen and the role of livestock and stockbreeding in such aspects of the local society as diet, farming, trade, and transportation. As regards few Archaeozoological astudies have been done on animal remains, especially, in Islamic period.

Due to the importance of agriculture and animal husbandry in Esfarayen, the faunal remains of two seasons of excavation (1389/2010-1391/2012)were studied in the Archaeometery Laboratory of the University of Tehran. The assemblage belonged to the first centuries of the Islamic period (S1), Samanid-Qaznavid (DJ121,DK121), Seljukid-Ilkhanid (BW-BX116), and Timurid period (H1-H5). Nearly 1005 pieces of animal bones were found in these excavations, and this article presents the results of archaeozoological studies on the collection. The bulk of the animal bones was recovered in the S1 trench. The vast majority of the animal remains, in all periods, belonged to caprines (sheep/goat) followed by the cattle. The other identified animals in Shahr e Belqeys were identified, such as hors
e, donkey and dromedary. Wild taxa including gazelle, red deer and carnivores. The presence of various traces related to human modification (cut marks and burning) shows that all these animals had a role in different areas of the economy of this town.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Archaeozoology
  • Animal production
  • urban site
  • Islamic period
  • Khorasan

مراجع

- ابراهیمی، محمدعلی، ۱۳۸۹، استخوان‌شناسی مقایسه‌ای حیوانات اهلی. چاپ دوم، تبریز: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.
- ابراهیمی، محمدعلی؛ و رادمهر، بیژن، ۱۳۸۰، اطلس استخوان‌شناسی گاو. تبریز: ستوده.
- ابن‌حوقل، 1848، صورة الارض. ترجمۀ دکتر جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- ادریسی، ابوعبدالله محمدبن عبدالله بن ادریسی بن المحمودی الحسینی (1989)، نزهۀ المشتاق فی اختراق آلافاق. جلد 2، چاپ اول، بیروت.
- اصطخری، ابوالقاسم ابراهیم، 1373، مسالک الممالک. ترجمۀ محمد بن اسعدبن عبدالله تستری، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات افشار.
- الحسینی القمی، قاضی احمدبن شرف الدین الحسین، 1359، خلاصة التواریخ. به تصحیح: احسان اشراقی، جلد 1 و 2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- الراوندی، محمد بن علی بن سلیمان، 1333، راحة السرور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق. به سعی و تصحیح: محمد اقبال، با تصحیحات لازم: مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
- بلاذری، احمدبن یحیی، 1364، فتوح البلدان. ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
- بی‌نا، 1384، فرهنگ جغرافیایی آباد‌های کشور، استان خراسان شمالی: شهرستان اسفراین. تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی و وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
- توحدی، کلیم الله، 1359، حرکت تاریخی کُرد به خراسان. جلد 1، مشهد: نشر بی‌نا.
- ثعالبی نیشابوری، عبدالملک‌بن‌محمد‌بن اسماعیل، 1368، تاریخ ثعالبی. ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: انتشارات نقره.
- جوینی، عطاملک علاءالدین بن بهاء الدین محمد بن شمس الدین محمد، 1367، تاریخ جهانگشای جوینی. تصحیح: محمد قزوینی، تهران.
- جیهانی، ابوالقاسم احمد، 1368، اشکال العالم. تصحیح و توضیح و حواشی: فیروز منصوری، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
- حافظ ابرو، شهاب الدین عبدالله خوافی، 1370، جغرافیای خراسان در تاریخ حافظ ابرو. تصحیح و تعلیق: استاد غلامرضا ورهرام، چاپ اول، نشر اطلاعات.
- حقیقت، عبدالرفیع، 1363، تاریخ جنبش سربداران و دیگر جنبش‌های ایرانیان در قرن هشتم هجری. تهران: انتشارات علمی.
- خزائلی، رویا، 1393، «بررسی اقتصاد زیستی در پهنه طبیعی و فرهنگی شهر کهن نیشابور از آغاز شکل‌گیری شهر تا دوران مغول». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: هایده لاله، تهران: دانشگاه تهران، دانشکدۀ ادبیات (منتشرنشده).
- خزائلی، رویا؛ مشکور، مرجان؛ شجاعی‌اصفهانی، علی؛ و بیضایی‌دوست، ساناز، 1396، «گزارش مقدماتی از بقایای جانوری به دست آمده از کاوش در محل کاخ جهان نما و خیابان چهارباغ اصفهان». پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (منتشر نشده).
- خزائلی، رویا؛ و فتحی، هما، ۱۳۹۸، «گزارش مقدماتی از بقایای جانوری محوطۀ ریوی، خراسان شمالی». کاوش سال‌های 1391-1395، آرشیوه اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان شمالی (منتشر نشده).
- خزائلی، رویا؛ مشکور، مرجان؛ لاله، هایده، و آزاده‌محاسب، فاطمه، ۱۴۰۰، «درآمدی بر دامپروری دوران اسلامی در نیشابور کهن تا سدۀ هفتم هجری براساس مطالعات باستان‌جانورشناسی». مجلۀ پژوهش‌های باستان‌شاسی ایران، ۲۸: ۱۱۱ -۱۳۳.
- سرفراز، علی‌اکبر؛ و آورزمانی، فریدون، 1387، سکه‌های ایران: از آغاز تا دوران زندیه. تهران: انتشارات سمت.
- ضیائی، هوشنگ، ۱۳۷۵، راهنمای صحرایی پستانداران ایران. چاپ اول، تهران: سازمان حفاظت محیط‌زیست.
- فرجامی، محمد؛ و ستوده، آسیه، 1389، «گزارش تکمیلی فصل سوم کاوش باستان‌شناختی شهر تاریخی بلقیس (اسفراین)». آرشیو پایگاه شهر تاریخی بلقیس (منتشرنشده).
- فدایی، سید احمد، 1373، جغرافیایی شهرستان اسفراین. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
- کلاویخو، 1374، سفرنامۀ کلاویخو. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، چاپ سوم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
- مستوفی، حمدالله، 1336، نزهة القلوب. ترجمۀ محمد دبیر سیاقی، تهران: انتشارات طهوری.
- مشکور، مرجان؛ داوودی، حسین؛ آزاده‌محاسب، فاطمه؛ بیضایی‌دوست، ساناز؛ خزائلی، رویا؛ امیری، سریه؛ و فتحی، هما، ۱۴۰۰، برهمکنش انسان و جانوران در فلات ایران. تهران: موزۀ ملی ایران و انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
- مشکور، مرجان؛ و فتحی، هما، ۱۳۹۸، «گزارش اولیۀ مطالعات باستان‌جانورشناسی محوطۀ کله‌کوب (خراسان جنوبی)». (منتشر نشده).
- ناشناخته، 1362، حدود العالم من المشرق الی المغرب. به‌اهتمام: منوچهر ستوده، تهران: مؤسسۀ زبان و فرهنگ ایران و کتابخانه طهوری.
- نفیسی، سعید، 1354، در پیرامون تاریخ بیهقی، شامل آثار گمشدۀ ابوالفضل بیهقی و تاریخ غزنویان. تهران: انتشارات فروغی.
- نیک‌گفتار، احمد؛ و بهنام‌فر، محمد حسین، 1387، معرفی و شناسایی سکه‌های ضرب شده در شهر اسفراین. چاپ اول، مشهد:  انتشارات راهیان سبز.
- نیک‌گفتار، احمد، 1391، «گزارش باستان‌شناختی شهر تاریخی بلقیس اسفراین». بایگانی مرکز ادارۀ کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان شمالی، بهار و تابستان (منتشر نشده).
- نیشابوری، الحاکم، 1349، تاریخ نیشابور. به‌کوشش: بهمن کریمی، تهران.
- وحدتی، علی‌اکبر، 1386، «گزارش گمانه‌زنی و تعیین حریم شه‌بلقیس، اسفراین در دوران اسلامی». پژوهش‌های باستان‌شناختی در شهر بلقیس (اسفراین کنونی)، چاپ اول، بجنورد: انتشارات کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان شمالی.
- وحدتی، علی‌اکبر، 1389، پژوهش‌های باستان‌شناختی در شهر بلقیس (اسفراین کهن). ادارۀ کل میراث‌فرهنگی و گردشگری خراسان شمالی با همکاری ادارۀ کل روابط عمومی، امور فرهنگی و اجتماعی، ادارۀ برنامه‌ریزی و نشر.
- وحدتی، علی‌اکبر؛ و نیک‌گفتار، احمد، ۱۳۸۸، «گزارش کاوش ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین». آرشیو پایگاه شهر تاریخی بلقیس (منتشر نشده).
- وحدتی، علی‌اکبر؛ و نیک‌گفتار، احمد، ۱۳۸۹، پژوهش‌های باستان‌شناختی در شهر بلقیس (اسفراین کهن). چاپ اول، بجنورد: انتشارات اداره کل میراث‌فرهنگی، صنای‌عدستی و گردشگری خراسان شمالی. 
- یاقوت حموی بغدادی، 1381، معجم البلدان. ترجمۀ دکتر علینقی منزوی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، 1848، البلدان. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، چاپ اول، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- ییت، چارلز ادوارد، 1365، سفرنامۀ خراسان و سیستان. ترجمۀ قدرت‌الله روشنی‌زعفرانلو، مهرداد رهبری، تهران: نشر یزدان.
- Aubin, J., 1971, “Réseau Pastoral et réseau caravanier. Les grandʼroutes du Khurassan á lʼépoque Mongole”. in: le Monde iranien et lʼIslam, Geneva: Droz, and Paris, Minard: 105-130.
- Barone, R., 1986, Anatomie Comparée des Mammifères Domestiques. Paris, Vigot.
- Boessneck, J.; Jequier, J.-P. & Stampfli, H. R., 1963, “Wisent, Bison bonanus (linne) 1758), Ur, Bos primigenius Bojanus, 1827, und Hausrind, Bos taurus (Linne), 1758”. Burgäschisee-Süd, 3 (2): 117-19.
- Driesch Von den, A., 1976, A guide to the measurement of animal bones from archaeological sites. Peabody museum of archaeology and ethnology, Harvard University.
- Eisenmenn, V., 1979, “Les métapodes d'Equus sensu lato (Mammalia, Perissodactyla)”. Geobios, 12: 863-886.
- Eisenmann, V. & Beckouche, S, 1986, “Identification and discrimination of metapodials from Pleistocene and modern Equus, wild and domestic”. Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe A, Naturwissenschaften, 19 (1): 117.
- Eisenmann, V. & Mashkour, M., 2000, “Database for teeth and limb bones of modern Hemiones”. [in:] J. Desse and N. Desse-Berset (eds.), Fiches d'ostéologie animale pour l'Archéologie, Série B: Mammifères, 9: Antibes: APDCA: 3-49.
- Fages, A. et al., 2019, “Tracking five millennia of horse management with extensive ancient genome time-series”. Cell Press, 177: 1-17.
- Fraser, J. B., 1825, Narrative of a journey into Khorasan in the years 1821and 1822. London.
- Grigson, C., 1974, “The craniology and relationships of four species of Bos. 1. Basic craniology: Bos taurus L. and its absolute size”. Journal of Archaeological Science, 1: 353-379.
- Helmer, D., 1992, La domestication des animaux par les hommes préhistoriques. Paris: Masson.
- Köhler-Rollefson, I. U., 1999, “Camelus dromedaries”. Mammalian Species, 375: 1-8.
- Mashkour, M., 2001, “Chasse et élevage du Néolithique a l’Age du Fer dans la plaine de Qazvin (Iran): Etude archéozoologique des sites Zagheh, Qabrestan et sagzabad”. PhD thesis, University Panthéon, Sorbonne, Paris.
- Mashkour, M., 2003, “Tracing ancient nomads Isotopic research on the origins of vertical transhumance in the Zagros region”. Nomadic People, 7: 36–47.
- Mashkour, M.; Bocherens, H. & Moussa, I. 2005, “Long distance movement of sheep and)”. in: J. Davis, M. Fabis, I. Mainland, M. Richards & R. Thomas (eds.), Diet and Health in Past Animal Populations, current research and goats of Bakhtiari nomads tracked with intra–tooth variations of stable isotopes (13C and 18O future directions), Oxford, Oxbow: 113-124.
- Mashkour, M.; Khazaeli, R.; Fathi, H.; Amiri, S.; Decruyenare, D.; Mohaseb, A.; Davoudi, H. & Sauer, E., 2017, “Animal Exploitation and Subsistance on the Borderlines of the Sasanian Empire. A view From the gates of the Alans (Georgia) and the Gorgan Wall (Iran)”. In: E.W. Sauer (ed.), Sasanian Persia between Rome and Steppes of Eurasia, Edinburgh University Press, Chapter, 4: 74-95.
- Meadow, R. H., 1999, “The use of size index scaling techniques for research on archaeozoological collections from the Middle East”. In: C. Becker, H. Manhart, J. Peters & J. Schibler (eds), Historia Animalium ex Ossibus. Beiträge zur Paläoanatomie, Archäologie, Ägyptologie, Ethnologie und Geschichte der Tiermedizin, Festschrift fÜr Angela von den Driesch, Verlag Marie Leidorf GmbH, Rahden/Westf: 285–300.
- Mohaseb F. A., 2003, “Morphological study of Bakhtiari Caprines in comparison with domestic Caprines from the Iranian Central Plateau and Zagros region in the fifth millennium B.C”.Post-graduate degree, Azad University, Tehran.
- Pales, L. & Lambert, C., 1971, Atlas Osteologique. Editions du Centre National de la Recherche Scientifique, Antole-France, Paris-VII.
- Pales, L. & Garcia, M. A., 1981, Atlas ostéologique pour servir a l'identification des mammifères du quaternaire. 2 Vols., Paris, editions du centre national de la recherche scientifique.
- Schmidt, E., 1972, Atlas of animal bones: for prehistorians, archaeologists and quaternary geologists. Elsevier publishing company.
- Steiger, C., 1990, Vergleichhend morphologische Untersuchungen an Einzelknochen des postkranialen Skeletts der Altweltkamele, Diss. Med. Vet. Munchen.
- Sykes, P. M., 1911, “A six journy of Persia”. Geographical Journal, 37: 1-19.
- Uerpmann, M. & Uerpmann, H.-P., 1994, “Animal bone finds from Excavation 520 at Qala'at al Bahrain”. [in:] F. Hojlund and H. H. Andersen (eds.), Qala'at al Bahrain, Vol. I, The Northern City Wall and the Islamic Fortress, Aarhus: Aarhus University Press: 227-237.
- Uerpmann, H.-P., 1995, “Domestication of the horse: when, where and why?. En: Le cheval et les autres équidés: Aspects de l’Histoire de leur insertion dans les activités humaines, Colloques d’Histoire des Connaissances Zoologiques”. Université de Liège, 6: 15-29.
- Uerpmann, H.-P. & Uerpmann, M., 2002 “The appearance of the domestic camel in south-east Arabia”. Journal of Oman Studies, 12: 235-260.
- Vahdati, A. A., 2015, “Preliminary report on the Archaeological Survey in Esfarāyen county, Northeastern, Iran”. Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan, 47: 261-287.
- Von den Driesch, A., 1976, A guide to the measurement of animal bones from archaeological sites. Peabody Museum of archaeology and ethnology, Harvard University.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار