مطالعۀ تصویری و فنی کاشی های اِزارۀ سرداب خانه های قاجاری تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران

2 کارشناسی ارشد صنایع دستی، گروه صنایع دستی، دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

کاشی از مهم‌ترین مصالح تزئینی وابسته به معماری است که از ادوار مختلف تاریخی همواره موردتوجه بوده است. در دورۀ قاجار، گوناگونی بسیاری در فن ساخت و نقوش کاشی‌‌ قابل پی‌جویی است. کاشی‌های تابلویی گونه‌ای از کاشی با ابعاد بزرگ و برجسته بوده که در این دوره متداول شد. نقش‌پردازی و تصاویر منحصر‌به‌فرد این کاشی‌ها بازتاب‌دهندۀ تحولات اجتماعی است. در این‌راستا، کاشی خانه‎های (عمارت‌های اعیانی) تهران به‌سبب منحصربه‌فرد بودن به‌عنوان نمونه انتخاب شدند. هدف پژوهش، مطالعۀ بصری و فنی و محتوایی کاشی‌های تابلویی ازارۀ سرداب خانه‌های قاجاری تهران (خانه‌های قوام‌الدوله، اعلم‌السلطنه، مشیرالدوله، فاضل عراقی، قوام‌السلطنه و تیمورتاش) است؛ از این‌رو شناسایی فن ساخت، فرم و نقش و مضامین آن‌ها موردنظر است. این نوشتار به‌دنبال پاسخ بدین‌پرسش است که، ویژگی‌های فنی، هنری و محتوایی کاشی‌های ازارۀ سرداب در خانه‎‌های قاجاری تهران چیست؟ روش تحقیق، توصیفی و تحلیلی بوده و جمع‌آوری اطلاعات بر داده‌های کتابخانه‌ای و پیمایش‌های میدانی استوار است. یافته‌ها نشان می‌دهد مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر نقوش و مضامین اصلی کاشی‌ها عبارتنداز: تأثیر و تلفیق خلاقانه از فرهنگ و هنر و نوآوری‌های اروپایی (ثبت مناظر مختلف به مثابه یک عکس و استفاده از صحنه‌های نمادین اروپایی)؛ باستان‌گرایی(تأثیر کتاب نامه‌خسروان؛ نقش‌برجسته‌های ایران‌باستان)؛ و به‌ندرت هنر ایرانی-‌اسلامی (اسلیمی و گل‌و‌مرغ) هستند که با نمادپردازی‌‌ و ترکیب‌بندی بدیع نقاشان (ایجاد بیان‌های نمادین با حیوانات و تصویر شاهان و رجال قاجاری) همراه شده‌اند. دامنۀ تصویری کاشی‌ها شامل: طبقۀ عوام تا طبقۀ اشراف، نقوش باستان تا نقوش معاصر، تصاویر واقع‌گرایانه تا تصاویر خیالی است. نقوش جملگی به شیوۀ نقاشی‌زیررنگی با هاشورهای مشکی و رنگ‌های محدود برروی کاشی‌های قالبی پوشیده شده با گلابۀ سفید ایجاد شده‌اند.   

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A visual and technical study on tiles of dadoes in cellars of Qajar houses in Tehran

نویسندگان [English]

  • Alireza Sheikhi 1
  • Zeinab Abedian Jolodar 2
1 Assistant Professor, Department of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran
2 M.A. in Handicrafts, Department of Handicrafts, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Tile is one of the most important decorative materials related to architecture that since ancient times has always been used. During the Qajar dynasty, many variations in the technique of making and designing tiles can be traced. Panel tiles are a type of large and prominent tiles that became common in this period. The unique patterns and pictures of these tiles reflect the social developments of that time. In this regard, the tiles of houses (aristocratic mansions) in Tehran were selected as a sample due to their uniqueness. The aim of this research is to study on visual and technical aspects of tiles of dadoes in cellars of Qajar houses in Tehran (houses of Ghavam O-Dowleh, Alam O-Saltaneh, Mushir O-Dowleh, Fazel Iraqi, Ghavam O-Saltaneh and Teymurtash). Hence the identification of tiles’ techniques; motifs and, themes are considered. This article seeks to answer the question: What are the features of creation techniques and pictorial themes in tiles of dado in cellars of Qajar houses in Tehran?This article seeks to answer the question: What are the features of creation techniques and pictorial themes in tiles of dado in cellars of Qajar houses in Tehran? The research method is descriptive-analytical and data collection is based on library studies, especially field studies (viewing samples and photographing them). Findings show the most important factors affecting the main patterns and themes of tiles are: Creative influence and integration of European culture, art and technological innovations (painting different landscapes as a photograph and using symbolic European scenes); ancient nationalism (the effect of Name-ye Khosrowan book; reliefs of ancient Iran); And rarely Islamic arts (Eslimi and Gol-o-morgh); those have been sometimes associated with the ability of painters in symbolism, innovation and composition (creating symbolic expressions with animals and the image of Qajar kings and politicians). All of the pictures are created in underglaze painting with black hatch and limited colors on molded tiles covered with white slip.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar art
  • Tehran mansions
  • architecture ornament
  • underglaze tile

مراجع

- آبراهامیان، یرواند، 1380، ایران بین دو انقلاب. تهران: نشر مرکز.
- امانت، عباس، 1377، «پور خاقان و اندیشه بازیابی تاریخ ملی ایران». نشریۀ ایران‌نامه، 65: 50-54.
- بمانیان، محمدرضا؛ مومنی، کوروش؛ و سلطان‌زاده، حسین، 1390، «بررسی نوآوری و تحولات تزئینات و نقوش کاشی‌کاری مسجد-مدرسه‌های دورۀ قاجار». فصلنامۀ نگره، 18: 35-47.
- پورتر، ونیتبا، 1389، کاشی‌های اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
- حسینی، آرزو، 1392، «شربت و شربتخانه در گذرزمان». فصلنامۀ باغ نظر، 10 (25): 58-49.
- خاتمی، محمد، 1393، تاریخ اجتماعی معاصر ایران. تهران: انتشارات پایا.
- دهخدا، علی‌اکبر، ۱۳3۹، لغت‌نامۀ دهخدا. جلد ۲۵، تهران: چاپخانۀ دانشگاه تهران.
- ذکاء، یحیی، 1376، تاریخ عکاسی، عکاسان پیشگام در ایران، سیرتحول عکاسی در دوران قاجاریه. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
- ذکرگو، امیرحسین، 1388، فیل در شمایل‌های هندویی و بودایی. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
- رضائی اول، مریم؛ و استاجر، ابراهیم، 1398، «فیل و بنمایه‌های اسطوره‌های  حماسی و آئینی آن در منظومه‌های حماسی ایران». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 55: 141-166.
- ریاضی، محمدرضا، 1395، کاشی‌کاری قاجاری. تهران: انتشارات یساولی.
- شجاعی، حیدر، 1396، نمادشناسی تطبیقی (2) جانوران. تهران: نشر شهر پدرام.
- عمید، حسن، 1379، فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
- کیانی، مصطفی، 1392، «جایگاه هنر آجرکاری تزئینی در معماری دوره پهلوی اول». نشریۀ هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 18 (1): 28-15.
- طاهری، صدرالدین، 1394، «باژگونی مفهوم یک نماد (بررسی کهن الگوی مار در ایران و سرزمی نهای همجوار)». نشریۀ هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، 20 (3): 25-34.
- فلور، ویلم؛ و چلکوفسکی، پیتر، 1381، نقاشی و نقاشان دورۀ قاجار. برگردان: یعقوب آژند، تهران: نشر ایل شاهسون بغدادی.
- ماهرالنقش، محمود، 1394، کاشی و کاربرد آن. تهران: نشر سمت.
- مستوفی، عبدالله، 1377، شرح حال زندگانی من، (تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه). تهران: زوار.
- مکی‌نژاد، مهدی، 1397، تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، تزئینات معماری. تهران: نشر سمت.
- معین، محمد، 1353، فرهنگ فارسی معین. جلد دوم، تهران: امیرکبیر.
- میرعزیزی، سیدمحمود؛ و صادقپور فیروزآباد، ابوالفضل، 1394، «تحلیل تأثیر تصاویر چاپ سنگی کتاب نامۀ خسروان بر تصاویر کاشی‌های نقش‌برجستۀ کاخ موزۀ گلستان». فصلنامۀ نگره، 37: 73-85.
- وحیدزاده، رضا؛ و جلایی، سحر، 1395، «پیدایش و سیر تحول کاشی‌های قالبی نقش‌برجسته در تزئینات معماری اسلامی ایران». همایش ملی معماری و شهرسازی از نظریه تا عمل: 21-1.
- وُنگ، وُسیوس، 1389، اصول فرم‌و طرح. ترجمۀ آزاده بیدار بخت/ نسترن لواسانی، تهران: نشر نی.
- Amanat, A., 1998, “Poor Khaqan and the idea of restoring the national history of Iran”. Iran Name, 65: 50-54.
- Amid, H., 2000, Amid dictionary. Tehran: Amirkabir.
- Bemanian, M.; Momeni, K. & Soltanzadeh, H., 2011, “Investigating the innovations and developments of the decorations and tile designs of the mosque - schools of the Qajar period”. Negareh, 18: 35-47.
- Dehkhoda, A., 1960, Dehkhoda Dictionary. Tehran: Tehran University.
- Fehervari, G., 2000, Ceramics of the Islamic world in the Tareq Rajab Museum. I. B. Tauris & Co. Ltd. London.
- Floor, W. & Chelkowski, P., 2002, Painters and painters of the Qajar period. Tehran: Eil Shahsavan Baghdadi.
- Hosseini, A., 2019, “Iran’s Sherbet and Sherbet Houses in Passage of Time”. Baghe Nazar, 25 (10): 49-58.
- Hussain Ahmed, K. & Kumar Pali, P., 2020, “Elephant in the History of Assam During the Medieval Period Up to 1826 CE”. EAS Journal of Humanities and Cultural Studies, Kenya: Published By East African Scholars Publisher, 2 (4): 207-213.
- Karamian, G. & Farrokh, K., 2017, “Sassanian stucco decorations from the Ramavand (Barz Qawaleh) excavations in the Lorestan Province of Iran”. HISTORIA I ŚWIAT, 6: 70-91.
- Kiyani, M., 2013, “Studying the Status of the Art of Decorative Brickwork In Architecture of Pahlavi IPeriod (Iran)”. Honarhaye Ziba: Memari va shahrsazi, 18(1): 15-28.
- Maherolnaghsh, M., 2015, Bricks and their usage. Tehran, Samt.
- Makinejad, M., 2018, History of Iranian art in the Islamic period. Tehran: Samt.
- Mattison, C., 1999, The Essential Visual Guide to the World of Snakes. London. DK Publishing.
- Mirazizi, M. & Sadeghpoor Firoozabad, A., 2015, “Analysis of the effect of lithographic images of Khosravan’s book on the images of embossed tiles of Golestan Museum Palace”. Negareh, 37: 73-85.
- Moein, M., 1974, Moin Encyclopedic Dictionary. Tehran: AmiRkabir.
- Porter, V., 2010, Islamic Tiles, (translater: ShayesteFar, M.), Tehran: Institute for Islamic Art.
- Rezaei Aval, M. & Estajer, E., 2019, “Elephant and its epic and ritual myths in Iranian epic poems”. Mytho-Mystic Literature, 55: 141-166.
- Riyazi, M., 2016, Qajar tile work. Tehran: Yasavoli._Shojaei, H., 2017, Comparative Symbolism (2) Animals, Tehran, Shahr Pedram.
- Taheri, S., 2015, “The Inversion of a Symbol Concept”. Honarhaye Ziba: Honarhaye Tajasomi, 20(3): 25-34.
- Vahidzadeh, R. & Jalaei, S., 2016, “The origin and evolution of molded tiles play a prominent role in the decorations of Islamic architecture in Iran”. National Conference on Architecture and Urban Planning from Theory to Practice: 1-21.
- Wong, W., 2010, Principles of form and design. Tehran: Lavasani.
- Zaka, Y., 1997, History of Photography, Leading Photographers in Iran, The Evolution of Photography in the Qajar Period. Tehran: Elmi Farhangi.
- Zekrgoo, A., 2009, Elephant in Hindu and Buddhist icons. Tehran: Matn.
- Hamshahri newspaper is accessible via:
- URL 1: https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/22777/%D9%81%DB%8C%D9%84-%D8%B2%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%E2%80%8C%DA%A9%D8%B4-%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%B4%D8%A7%D9%87-%D9%82%D8%AC%D8%B1.html
- URL 2: https://www.alamy.com/dante-divina-commedia-hell-xxiv-canto-the-bedlam-of-thieves-viii-circle-illustration-by-gustave-dor-image387240092.html?irclickid=0MU3fBTk2xyOROk0M-0V7wD0UkBXBs2t1WjjVY0&irgwc=1&utm_source=77643&utm_campaign=Shop%20Royalty%20Free%20at%20Alamy&utm_medium=impact
- URL 3: https://www.bridgemanimages.com/it/noartistknown/illustration-of-song-24-of-hell-in-la-divine-comedie-la-divina-commedia-by-dante-alighieri-engraving/nomedium/asset/4831862
- URL 4: https://www.wikiwand.com/en/Last_Judgment
- Malek National Library & Museum is accessible via:
- URL 5: http://malekmuseum.org/saloon/artifact/1276.10.00116/%D9%86%D9%82%D8%B4+%DA%86%D9%87%D8%B1%D9%87+%D9%85%D8%B8%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86+%D8%B4%D8%A7%D9%87+%D9%88%D8%B3%D8%B7+%D8%A8%DB%8C%D8%B6%DB%8C%D8%AA%D9%85%D8%A8%D8%B1++%D9%82%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C+%D8%B3%D8%B1%DB%8C+%DA%A9%D8%A7%D8%BA%D8%B0+%D8%B3%D9%81%DB%8C%D8%AF+%D9%85%D8%B8%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86+%D8%B4%D8%A7%D9%87+%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1
- URL 6:  http://toptenteh.com/blog/item/191 
- URL 7:  https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322673 
- Original book of Name-ye Khosrowan in national library of Iran is accessible via: 
- URL 8: http://dl.nlai.ir/UI/9d0feb1f-68cb-4aeb-ac2f-4cc4052b608a/LRRView.aspx?History=true
- Matt Livsey Hammond’s archive is accessible via:
- matt@mattlivseyhammond.co.uk
- URL 9: https://www.instagram.com/mattlivseyhammond/

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار