بررسی و مطالعۀ چهارطاقی نویافتۀ موسوم به آتشکدۀ فردقان در استان مرکزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق‌اردبیلی، اردبیل، ایران

2 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق‌اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

روستای تاریخی فردقان در شمال‌غرب شهرستان فراهان، در استان مرکزی قرار دارد. در این روستای تاریخی بقایای معماری یک قلعۀ عظیم و یک بنای چهارطاقی وجود دارد. برخی از متون به بعضی از رویدادهای تاریخی مرتبط با این اثر تاریخی پرداخته‌اند. در این منابع به قلعه و آتشکدۀ فردقان، انتقال درب مطّلای آتشکده به کعبه در زمان «حجاج بن یوسف»، تصرف و تخریب آن توسط حاکم قم در سال 288 ه‍.ق. و... در این قلعه اشاره شده است. این پژوهش برمبنای مطالعۀ متون تاریخی و انجام کاوش باستان‌شناختی در قالب یک فصل گمانه‌زنی و یک فصل کاوش صورت پذیرفته است. در این پژوهش سعی‌شده است با بررسی و مطالعۀ متون تاریخی و بقایای معماری در بستر داده‌های باستان‌شناسی مشخص گردد که آیا بقایای بنای به‌دست آمده از کاوش‌های اخیر فردقان همان آتشکدۀ‌ دورۀ ساسانی است که در منابع تاریخی بدان اشاره شده است یا خیر؟ طی پژوهش‌های میدانی صورت‌گرفته توسط نگارندۀ اول، ضمن تعیین عرصه و پیشنهاد حریم بنای چهارطاقی و قلعه، بنای اصلی (چهارطاقی) نیز پی‌گردی و کاوش شده است. داده‌های معماری بیانگر وجود یک بنای چهارطاقی مربع به ضلع 17متر با ستون‌های آجری چهار ترک است که تاکنون دو ستون نیمۀ جنوبی آن به‌دست آمده است. چهارطاقی به‌دست آمده دارای دالان طواف با جداره‌هایی سنگی به ضخامت 5/1متر است که از داخل دارای اندود گچ می‌باشد. بنا دارای یک درگاه ورودی در مرکز اضلاع شرقی و غربی و سه درگاه ورودی در ضلع جنوب است؛ دیوار ضلع شمالی بنا درحال حاضر در زیر بافت خشتی مربوط به دورۀ قاجار مدفون است. بررسی تطبیقی متون تاریخی و پژوهش‌های میدانی صورت‌گرفته بیانگر آن است که این بنا همان آتشکده‌ای است که در این منابع به آن اشاره شده است. در ادامۀ تحقیقات فوق، کاوش کامل بنا و مشخص‌شدن بافت کلی ساختمان بنا و نیز داده‌های بیشتر باستان‌شناختی، مطالعات تکمیلی گونه‌شناختی این بنا را با دیگر چهار طاقی‌های دورۀ ساسانی، مشخص می‌کند. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Fardaghan, a New Sasanian Čahārṭāq in Markazi Province

نویسندگان [English]

  • Mohsen Karimi 1
  • Behrouz Afkhami 2
  • Karim Hajizadeh 2
1 Ph.D. student in Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Social Sciences, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
2 Professor, Department of Archaeology, Faculty of Social Sciences, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
چکیده [English]

Abstract
The location of Fardaghan historical village is in the northwest of Farahan Ccounty, in Markazi province. In this village, there are architectural remains of a castle and a four- Arches dome. Some texts have discussed some historical events related to this monument. In these sources, the castle and fire temple of Fardaghan, the transfer of the golden door of the fire temple to the Kaaba during the time of Hajjaj Ibn Yusuf, and its capture and destruction by the commander of Qom in 288 A.H. are mentioned. This research is based on the study of historical texts and archaeological excavation in the form of one season of trenching and one season of excavation. In this research, by examining and studying historical texts and architectural remains in the context of archaeological data, we attempted to determine whether the remains of the building obtained from the excavations of Fardaghan are the same fire temple of the Sassanid era that is mentioned in historical sources or not? During the field research conducted by the author, in addition to determining the area and proposing the boundaries of the square dome building and the castle, the main building (four-Arches dome) has also been pursued and explored. The architectural data indicates the existence of a square four-roomed building with a side of 17 meters with four Turkish brick columns, of which two columns of the southern half have been obtained so far. The resulting quadrangle has a circular corridor with stone walls 1.5 meters thick, which is plastered from the inside. The building has one entrance in the center of the east and west sides and three entrances in the south side. The wall on the north side of the building is currently buried under the clay texture from the Qajar period. A comparative study of historical texts and field research shows that this building is the same fire temple that is mentioned in these sources. Following the above research, a complete excavation and the identification of the general structure of the building, as well as more archaeological data, will determine the additional typological studies of this building with the other four-arch domes of the Sassanid period.
Keywords: Sasanian Period, Fardaghan, Castle, Square Dome, Fire Temple.
Introduction
The Farahan Intermountain Plain, situated in the heart of Markazi Province, lies on the western border of Iranian Central Plateau and the eastern border of Central Zagros. Throughout the Sasanian era, certain locations in the Farahan area held immense religious and political significance. This was primarily due to the presence of notable structures such as the Fardaghan Fire Temple, which remained illuminated until the 3rd century AH before being demolished by the Qom ruler.
The modern Markazi Province is an integral part of the historical land of Iraq-i Ājam. This region, along with Fars and Kerman, was a key area for the four-arches domes (Čahārṭāq) during the Sasanian period (Mohamadifar & Amini 2015: 126). The Ateshkoh Fire Temple near Nimur Mahalat and the historical village of Fardaghan are examples of these domes. Therefore, the Fardaghan Fire Temple will be noted in Iranian archaeological literature.
Several historical texts have explored various events linked to this monument. These sources mention the castle and fire temple of Fardaghan, the relocation of the golden door of the fire temple to the Ka’aba during Hajjaj Ibn Yusuf’s time, and its capture and destruction by the Qom ruler in 288 AH. This investigation draws upon historical texts and archaeological excavation, encompassing one season of test trenching and one season of systematic excavation. Through the examination of historical texts, architectural remnants, and archaeological evidence, our aim was to determine whether the building remnants discovered at Fardaghan correspond to the Sasanian-era fire temple mentioned in historical records. 
Discussion
Fardaghan Village, situated 50 kilometers northwest of Farmahin Town in Farahan County, is a historical village surrounded by towering mountains in a rugged valley. Prior to the author’s field research in Fardaghan, remnants of the historical Fardaghan Castle and what was believed to be the fire temple of Fardaghan were discovered. Additionally, a column made of brick was found in the courtyard of a residential building inside the village.
Through meticulous investigation and excavation, the findings have unveiled the remnants of a castle occupying an expansive one-hectare expanse. While the walls on the western and northern sides of the castle have managed to withstand the test of time, other sections have endured damage and alterations. Nestled within the castle’s central region lies the remains of a building known as the fire temple. Further exploration within the primary structure has led to the unearthing of a symmetrical four-arched construction, boasting a side length of 17 meters. This structure encompasses a circular corridor, featuring walls measuring 1.5 meters in thickness. The corridor’s walls reach a maximum height of 2.5 meters and are predominantly constructed using stone, which has been plastered on the interior.
When examining the typology of four-arches domes in Iran, it becomes evident that the Fardaghan’s building bears resemblance to the second type of Sasanian four-arches dome (Čahārṭāq) as categorized by Dietrich Hoff in Fars (Hoff, 2013: 128). Like this specific group of Čahārṭāqs, the Fardaghan building incorporates a corridor encircling its central dome. Based on a comparative analysis of historical texts and field research, it can be concluded that this particular building is indeed the fire temple referred to in those sources. The research provides a solid foundation for conducting a comprehensive excavation, which will enable the identification of the overall structure of the building. Furthermore, the acquisition of more archaeological data will facilitate further typological studies on this building, particularly in relation to the other four-arches domes from the Sasanian Period.
Conclusion
The historical records are in line with the architectural information of the main structure, particularly its shape and layout, indicating that the four-arched building in Fardaghan is likely the fire temple referenced in historical texts. Despite the discovery of a unique column here which does not parallel other Sasanian Čahārṭāqs, other architectural features like corridors, four-arched designs, solidity, and grandeur provide further evidence of its association with the Sasanian era. The architectural evidence obtained suggests a resemblance to a building mentioned in Qom’s history during the third century AH, which was destroyed during that period. These factors solidify the connection of the discovered structure to the fire temple of the Sasanian Period. Based on Hoff’s classification of four-arches domes (Čahārṭāq) from the Sasanian Period, the building unearthed in Fardaghan falls under the second type. In fact, the square-shaped dome of the Fardaghan four-arches building is supported by four sturdy brick columns and is surrounded by a corridor. When comparing the building plan of Fardaghan with other four-arches domes in Iran, such as The fire temple of Ateshkoh in Mahalat, Bazeh Hour Čahārṭāq, Shian, Siahkal, and Julian, it becomes evident that the Sasanian four-arches buildings share important characteristics with Fardaghan, particularly the presence of four columns and a circumambulation corridor. The suitable geographical location of Fardaghan Village played a significant role in the establishment of a fire temple in this area. Furthermore, the distance of Fardaghan from the main centers of power during the Islamic Period contributed to the longevity of the building, which lasted until the third century AH.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sasanian Period
  • Fardaghan
  • Castle
  • Square Dome
  • Fire Temple
- اب‍ن‌اث‍ی‍ر، عزالدین ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، (1368). ک‍ام‍ل‌: ت‍اری‍خ‌ ب‍زرگ‌ اس‍لام‌ و ای‍ران. ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: انتشارات مؤسسۀ مطبوعاتی علمی.
- اتینگهــاوزن، ریچــارد؛ و گرابــر، اولــگ، (1381). هنــر و معمــاری اســلامی 2. تهــران: انتشارات ســمت.
- ت‍ت‍وی‌، اح‍م‍دب‍ن‌ ن‍ص‍رال‍ل‍ه‌؛ و قزوینی، آصف خان، (1382). ت‍اری‍خ‌ ال‍ف‍ی‌(ت‍اری‍خ‌ ه‍زارس‍ال‍ه‌ اس‍لام‌). ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍ان‌ اح‍م‍د ت‍ت‍وی‌، ت‍صحیح: غ‍لام‍رض‍ا طب‍اطب‍ای‍ی ‌م‍ج‍د، ت‍ه‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌‏‫.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
-حسینی، سید بهشید، (1378). « درک و فهم فضای قدسی آتشگاه و آتشکده در چهارچوب نظام شکل و معنا». مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم-کرمان. به‌کوشش: باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، جلد 1، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- ح‍م‍وی‌، ی‍اق‍وت‌ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ل‍ه، (1380). م‍ع‍ج‍م‌ال‍ب‍ل‍دان. ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی (پژوهشگاه). 
- دهخدا، علی‌اکبر، (1377). ل‍غ‍ت‌ن‍ام‍ه. زی‍رن‍ظر: م‍ح‍م‍د م‍ع‍ی‍ن‌ و ج‍ع‍ف‍ر ش‍ه‍ی‍دی‌، با نظارت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا، تهران : م‍ؤس‍س‍ۀ‌ انتشارات و چاپ روزنه.   
‏‫‬‬- دهگان، ابراهیم، (1342). گزارشنامه یا فقه اللغه اسامی امکنه (در مطلع کتاب کرجنامه یا تاریخ آستانه). اراک: انتشارات چاپخانه موسوی.‬‬‬‬‬‬‬‬‬
- رضوانــی، حســن، (1384). «گــزارش کاوش نجات‌بخشــی محوطــه ســد شــیان کرمانشــاه». مرکــز اســناد پژوهشــکده باستانشناســی، منتشــر نشــده. 
- سامی، علی، (1388)، تمدن ساسانی. تهران: انتشارات سمت. 
- سجادی، سید ضیا الدین، (1375). کهن‌ترین نثر تاریخی(گزیدۀ تاریخ بلعمی). چاپ اول، تهران: انتشارات سخن. 
- شیرزاد، غلام، (1386). «‌گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان کمیجان». مرکز اسناد اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی (منتشر نشده).  
- شیپمان، کلاوس، (1383). تاریخ شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری و پژوهشکدۀ زبان و گویش. 
- صفوی، رحمت الله، (1387). طرح هادی روستای فردقان. اراک: اداره کل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان مرکزی.
- قمی، حسن‌بن‌محمد، (1361). تاریخ قم. ترجمۀ حسن‌بن علی‌بن حسن‌بن عبدالملک قمی به فارسی در سال 805-806ه‍.ق. تصحیح: سید جلال‌الدین طهرانی، تهران: انتشارات توس.
- گدار، آندره، (1371). آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
- محمدی‌فر، یعقوب، (1387)، باستان‌شناسی و هنر اشکانی، تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- محمـدی‌فـر، یعقـوب؛ و مترجـم، عبـاس، (1390). «جولیـان: آتشـکدۀ نویافتـه ساسـانی در آبدانـان ایـلام». باغ نظـر، 8 (19): 77-88. https://www.bagh-sj.com/article_722.html
- مـردای، یوسـف، (1388). «چهارطاقـی میـل میله گـه: آتشـکده‌ای از دورۀ ساسانی». مطالعـات باستانشناسـی،  1(1): 155-183. https://jarcs.ut.ac.ir/article_28636.html
- هرمان، جورجینا، (1373). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان. ترجمۀ مهرداد وحدتی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- مستوفی، حمدالله ‌بن‌ ابی‌بکر، (1362). نزهة القلوب (المقاله الثلاثه در صفت بلدان و ولایات و بقاع). به سعی و اهتمام و تصحیح: گای لسترانج، تهران : انتشارات دنیای کتاب.
- هوف، دیتریش، (1393). «چهارتاق‌های ساسانی در فارس». ترجمۀ احسان طهماسبی، بهارستان ایران، 1 (2): 123-134.
- Dehkhoda, A. A., (1998). Dictionary, under the supervision of Mohammad Moein. Jafar Shahidi; [Supervised] Dehkhoda Dictionary Institute, Tehran, University of Tehran, Publishing and Printing Institute: Rozeneh [in Persian]. 
- Dehgan, I., (1963). The report or fiqh al-lagh of the possible names, in the book of Karjnameh or Tarikh Astana. Arak: Mousavi Printing House, [in Persian].
- Huff, D., (1990). “ČAHĀRṬĀQ, Fasc”. vol. IV, Iranica EncycloPedia, Berlin, print in available is article, 15 December: Updated Last, 1989, 20: 1. 
- Hoff, D., (2013). “Sasanian four arches in Fars”. Translated by: Ehsan Tahmasabi, Baharestan Iran: International Journal of Iranian Studies and Research 1(2): 123-134. [in Persian].
- Ibn-Asir, A.-Ibn M. K., (1988). The Great History of Islam and Iran. Ezzeddin Ali-Bin Al-Athir; Abolghasem, Tehran: Scientific Press Institute [in Persian]
- Mohammadifar, Y. & Amini, F., (2015). Sasanian Archaeology and Art, Tehran. Shapikan Publications, [in Persian].
- Mohammadifar, Y. & Motarjem, A., (2011). “Julian: Sassanid fire temple in Abdanan Ilam”. Bagh-e Nazar, 8 (19): 77-88. https://www.bagh-sj.com/article_722.html [in Persian]. 
 - Moradi, Y., (2012). “Mil Milge four-arch (Čahārṭāqi): A Fire Temple from the Sassanid Period”. Archaeological Studies, 1(1): 155-183. https://jarcs.ut.ac.ir/article_28636.html [in Persian]. 
- Mostofi, H.-bin A., (1957). Nozha al-Qulob, the article on the three attributes of countries, provinces, and beqaa. by the efforts and corrections of Guy Lestrange, Tehran: World of Books [in Persian].
- Orser, Ch. E., (2015). Historical Archaeology. Translated by: Ashkan Porian, Tehran: Press by Samir [in Persian].
- Qomi, H.-bin M., (378 AH), (1982). “History of Qom”. Translated by: Hasan-bin-Ali-bin-Hasan-bin-Abdul Malik Qomi into Persian in 805-806 AH., proofreading by Seyyed Jalaluddin Tehrani, Tehran: Toss Publications, [in Persian].
- Shirzad, Gh., (2008). “Report on the investigation and identification of the archeology of Komijan city”. Archives of the General Department of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Markazi Province, [in Persian].
- Safavi, R., (2009). Tarh-e Hadi of Fardghan Village. Arak: General Directorate of the Islamic Revolution Housing Foundation, Central Province, [in Persian].
- Tatvi, A.-bin N., (2004). Tarikh Alfi (Thousand Year History of Islam).Authors: Ahmad Tatvi, Asaf Khan Qazvini; Edited by Gholamreza Tabatabai Majd, Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company [in Persian].