مطالعه و بررسی سفال‌های ساسانی محوطۀ کیابک فیروزکوه

مقالات آماده انتشار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه باستان‌شناسی تاریخی، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران (نویسندۀ مسئول).

2 دکتری باستان‌شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.22084/nb.2024.28712.2645

چکیده

محوطۀ کیابک واقع در شهرستان فیروزکوه، از جمله محوطه‌های مهم ساسانی در مطالعات باستان‌شناسی شمال فلات مرکزی ‏محسوب می‌شود که در سال 1393 ه.ش مورد بررسی و گمانه‌زنی قرار گرفت.‏‎ ‎طی یک فصل پژوهش باستان‌شناختی در این ‏محوطۀ باستانی، آثار فرهنگی متنوعی ازجمله سفال به‌دست آمد که باتوجه به اهمیت سفال و نقش آن در مطالعات باستان‌شناختی ‏سبب شد تا این ماده فرهنگی در این مقاله مورد مطالعه قرار گیرد. ازهمین‌رو، برای این پژوهش تعداد (140) قطعه سفال به‌دست ‏آمده از گمانه‌زنی و بررسی، برای مطالعه انتخاب گردید. این سفال‌ها برمبنای مشخصات فنی و شکل مورد طبقه‌بندی و گونه‌شناسی ‏قرار گرفتند. این پژوهش دارای ماهیت بنیادی با رویکردی توصیفی-تحلیلی است و روش گردآوری آن مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی ‏‏(سفال) است. هدف اصلی مقاله، مطالعۀ کمی و کیفی سفال‌های ساسانی محوطۀ کیابک، طبقه‌بندی، گونه‌شناسی و گاهنگاری نسبی ‏آن‌ها است‎.‎‏ پرسش‌های قابل طرح در این پژوهش: گونه‌های سفالی رایج در این محوطه شامل چه مواردی هستند و دیگری ‏براساس سفال‌های مکشوفه این محوطه با کدام‌ یک از دیگر حوزه‌های فرهنگی در ارتباط است؟ نتایج پژوهش نشان داد که ازجمله ‏اشکال شناسایی شده در میان سفال‌های محوطۀ کیابک به ترتیب فراوانی شامل کوزه، دیگچه، خمره، کاسه و بشقاب و متداول‌ترین ‏نقوش تزئینی سفالینه‌ها نقوش کنده و ترکیبی هستند.‏‎ ‎سفالینه‌ها اکثراً دارای پخت مناسب بوده و این موضوع نشان از کنترل حرارت ‏کوره برای پخت سفال است همچنین مقایسۀ تطبیقی انجام شده نشان داد، سفالینه‌های این محوطه با محوطه‌های همچون ‏‏«تورنگ‌تپه گرگان، دیوار دفاعی گرگان، ولیران دماوند، حصار دامغان، دشت کاشان (محوطه‌های طسمی‌جان، کهریز و ویگل)، واحۀ ‏مرو ترکمنستان، دشت بویین‌زهرا، قلعه گبری (ایرج) ورامین و چال‌ترخان، بردنکون فارسان، بندیان درگز، بررسی‌های باستان‌شناختی ‏دشت درگز، ماهور سیاه، قیزلرقلعه گرگان، کهن‌دژ نیشابور و بررسی باستان‌شناختی دشت قم» مشابهت نسبی را دارند و علاوه‌بر ‏ویژگی‌های منطقه‌ای، بیشترین شباهت را با حوزه‌های فرهنگی شمال‌‌شرق و فلات مرکزی ایران را دارد.‏

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Study and investigation of Sasanian pottery from the Site of Kiabak, ‎Firouzkoh ‎

نویسندگان [English]

  • Mohamadreza Nemati 1
  • Milad Baghsheikhi 2
1 Associate Professor, Department of historical period Archaeology Iranian Center for Archaeological Research, RICHT Tehran, Iran (Corresponding Author).
2 Ph.D. in Archaeology, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The central Tepe of the Kiabek Site is located on the edge of the Andor river in the city of Firouzkoh, is ‎considered one of the important Sasanian sites in the archaeological studies of the north of the Iran ‎Central Plateau, which was surveyed and studied in 2014. During a season of archaeological research ‎at this ancient site, various cultural artifacts were found, including pottery. This pottery was classified ‎and categorized based on technical specifications and shape. The research has a fundamental nature ‎with a descriptive-analytical approach, and the research methodology involves library and field studies ‎‎(pottery).‎

The main purpose of this article is the quantitative and qualitative study of Sassanid pottery at the ‎Kiabak site, including their classification, typology, and relative chronology. Questions that can be ‎addressed in this research include: What are the common types of clay in this area? Additionally, based ‎on the discovered pottery in this area, with which other cultural fields is it related?‎

The results of the research showed that among the identified shapes of pottery at the Kiabak site, in ‎order of abundance, they include jars, bowls, pots, plates, and skillets. The most common decorative ‎motifs found on the pottery are carved and combinatorial motifs. Most of the pottery is suitable for ‎firing and demonstrates the temperature control of the kiln used for firing pottery.‎

Furthermore, a comparative analysis showed that, while exhibiting some native-local characteristics, ‎the pottery of this area bears similarities to areas such as Cham Rote, Sirm Shah, Yazdgerd Qaleh, Gori ‎Qaleh, Hegmatane Tepe, Veliran, Mahor Siah, Tasmijan, Weigal and Horasgan, Berdankun, etc., as well ‎as Sassanid sites identified in Zanjan, North Khuzestan, and Shushtar Mianab surveys. The site of Abu ‎Sharifah in Iraq is also comparable, and in addition to regional characteristics, it shares the most ‎similarities with the cultural areas of the Northeast and the Iran central plateau.‎

کلیدواژه‌ها [English]

  • typology
  • Classification
  • Sassanid potteryKiabak Site
  • Firozkoh.‎

مراجع

- افشــاری، لیــلا؛ و نقشــینه، امیرصــادق، (1393). «توصیــف، طبقه‌بنــدی و تحلیــل گونه‌شــناختی سـفال‌های دورۀ اشـکانی گورسـتان سنگ‌شـیر همـدان». پژوهش‌هـای باستان‌شناسـی ایـران، 4 (7): 132-113.  https://nbsh.basu.ac.ir/article_991.html
- امیرلـو، عنایـت‌الله، (1369). «کاوش در دماونـد». باستا‌‌ن‌شناسـی و تاریـخ، 5 (8-9): 90. 
- پازوکی‌طــرودی، ناصــر، (1381). آثار تاریخــی دماونــد. تهــران: اداره کل میراث‌فرهنگی اســتان تهــران.
- پازوکی‌طــرودی، ناصــر، (1381). معرفــی اجمالــی دماونــد و فهرســت آثــار تاریخــی - فرهنگــی آن. تهــران: اداره کل میراث‌فرهنگی اســتان تهــران.
- توحیدی، فائق، (1377). «بررسی هنری و کاربردی ظروفی به‌نام ریتون (ساغر) در هنر ایران». مجلۀ موزه‌ها، 20: 47-24.
- توحیـدی، فائـق؛ و طباطبایـی، محیط، (بی‌تـا). «گـزارش بررسـی‌های اسـتان تهـران، آبسـرد دماونـد». تهران: مرکـز اسـناد و مـدارک فرهنگـی (منتشـر نشـده).
- چایچی‌امیرخیز، احمد؛ و سعیدی‌هرسینی، محمدرضا، (1381). نگاهی به تدفین تابوتی در ایران‌باستان. تهران: سمیرا.
- خسروزاده، علیرضا؛ و عالی، ابوالفضل، (1383). «توصیف، طبقه‌بندی و تحلیل گونه‌شناختی سفال‌های دوران اشکانی و ساسانی منطقه ماه‌نشان (زنجان)». در: کتاب مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- ســرافراز، علی‌اکبــر، (1340). «گــزارش بررســی‌های اســتان تهــران، تپه‌هــای اطــراف دماونـد». تهران: مرکـز اسـناد و مـدارک فرهنگـی (منتشـر نشـده).
- صــراف، محمد رحیــم، (1361). «گــزارش بررســی‌های اســتان تهــران، گــردتپــۀ دماونــد». تهران: مرکــز اســناد و مــدارک فرهنگــی (منتشــر نشــده).
- رهبر، مهدی؛ و علی‌بیگی، سجاد، (1390). «گزارش یژوهش‌های باستان‌شناختی به‌منظور مکان‌یابی لائودیسه در نهاوند». پیام باستان‌شناس، 8 (15): 160-133. 
- طلایی، حسن، (1390). باستان‌شناسی و هنر ایران در هزارۀ اول پیش‌ازمیلاد. تهران: سمت.
- طهرانفر، سارا، (1397). «بررسی محوطه‌های تاریخی شهرستان بوئین زهرا». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، تهران: دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- عظیـم‌زاده، هوشـنگ؛ و راد، بابـک، (1352). «گزارش امامـزاده شـلمبه». تهران: مرکـز اسـناد و مـدارک فرهنگـی (منتشـر نشـده).
- علی‌بیگـــی، ســـجاد، (1389). «ازســـرگیری پژوهش‌هـــای باستان‌شـــناختی در محوطـــۀ پارتـــی بیســتون». پژوهش‌هــای باستان‌شناســی مــدرس، 2 (3): 69-40.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، (1377). گورخمره‌های اشکانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، (1380). سفال و سفالگری در ایران از آغاز دورۀ نوسنگی تا دوران معاصر. تهران: ققنوس.
- مافی، فرزاد؛ بهنیا، علی؛ و بهرام‌زاده، محمد، (1388). «توصیف، طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال دورۀ اشکانی قروه (کردستان)». پیام باستان‌شناس، 6 (12)، 85-104. 
- مرتضایـی، محمـد؛ و بنـوار، ایمـا، (1382). راهنمای باستان‌شناسـی ایـران. تهـران: مریـم.
- نامی، حسن؛ و موسوی‌نیا، سیدمهدی، (1398). «بررسی باستان‌شناسی محوطه‌های اشکانی شهرستان درگز، شمال‌شرق ایران». مطالعات باستان‌شناسی، 11 (1): 233-252. https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.71116
- نعمتــی، محمدرضــا، (1385). «گــزارش فصــل اول کاوش‌هـای باستان‌شناسی محوطۀ تاریخــی ولیــران». تهران: پژوهشــکدۀ باستانشناســی (منتشــر نشــده).
- نعمتــی، محمدرضــا، (1386). «فصــل اول کاوش محوطۀ تاریخــی ولیــران دماونــد». گزارش‌هــای باستان‌شناســی 7، جلــد 2، پژوهشــگاه ســازمان میراث‌فرهنگــی، صنایع‌دســتی و گردشــگری: 391- 369.
- نعمتــی، محمدرضــا؛ و صدرایی، علی، (1387). «پژوهشــی در فرهنــگ و هنــر دورۀ اشــکانی در فلات‌مرکزی ایــران براســاس ریتون‌هــای مکشــوف از محوطــۀ تاریخــی ولیــران دماونـد». مجلۀ دانشـکده ادبیـات و علـوم انسـانی دانشـگاه تهران، 59 (186-4): 297-279. https://www.academia.edu/105407398
- نعمتــی، محمدرضــا، (1390). «بررســی منطقــۀ دماونــد در دورۀ اشــکانی و ساســانی مطالعـۀ مــوردی: محوطـۀ تاریخــی ولیــران». رســالۀ دکتــری، تهران: دانشــگاه تربیت‌مــدرس (منتشر نشده).
- نعمتــی، محمدرضــا؛ و صدرایی، علی، (1391). «بررســی شــیوه‌های تدفیــن در گورســتان اشــکانی ولیـران دماونـد». مطالعـات باستان‌شناسـی، 4(2): 103-121. https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32122
- نعمتی، محمدرضا؛ و باغ‌شیخی، میلاد، (1403). «بررسی و گونه‌شناسی سفال‌های ساسانی محوطۀ زروآوند 2». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 14 (40): 283-253. https://doi.org/10.22084/nb.2023.27375.2547
- واندنبرگ، لوئی، (1348). باستان‌شناسی ایران باستان. ترجمۀ عیسی بهنام، تهران: دانشگاه تهران.
- هرینک، ارنی، (1376). سفال ایران در دوران اشکانی. ترجمۀ حمیده چوبک، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
- همتی‌ازندریانی، اسماعیل؛ و خاکسار، علی، (1401). «بررسی مجموعه سفال‌های دوران تاریخی و اسلامی کاوش‌های معماری دست‌کند ارزانفود-همدان». مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۶ (۲۰): ۱۶۳-۱۸۸.  https://doi.org/10.30699/PJAS.6.20.163 
- هوتن، امید، (1376). «تکوک‌های ایرانی از هزارۀ چهارم تا پایان دورۀ ساسانی». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
- یوگینویچ ماسون، میخائیل؛ و پوگا چنگووا، گالینا آنتولیونا، (1383). ریتون‌های اشکانی نسا. ترجمۀ شهرام حیدرآبادیان، تهران: ماکان.
- Afshari, L. & Naqshineh, A. M., (2015). “Description the Classification and Analysis of Typology of Pottery Parthian Period of Hamedan Sang-e Shir Cemetery”. Iranian Ar-chaeological Studies Journal, 4(10): 113-132. [In Persian]. https://nbsh.basu.ac.ir/article_991.html
- Alibeigi, S., (2010). “Resumption of archaeological researches in the Parti-Bisutun Par-thian Site”. Modares Archaeological Researches, 2 (3): 69-40. [In Persian]. https://www.academia.edu/2761249
- Amirlo, E., (1990). “Excavation in Damavand”. Iranian Journal of Archaeology And His-tory, 5(8-9): 90. [In Persian].
- Azimzadeh, H. & Rad, B., (1973). “Report of Imamzadeh Shalambeh”. Teh-ran: Center for Cultural Documents and Records (unpublished). [In Persian].
- Chaychi e Amirkhiz, A. & Saeidi e Harsini, M. R., (2002). A Look at Coffin Burial in Ancient Iran. Tehran: Samira. [In Persian].
- Debevoise, N. C., (1934). Parthian pottery from Seleucia on the Tigris. University of Michigan studies/Humanistic series.
- Dyson, R. H. (1963). “Archaeological scrap: Glimpses of history at Ziwiye”. Expedition, 5(3): 32.
- Finkbeiner, U. & Bittel, K., (1991). “Keramik der seleukidischen und parthischen Zeit aus den Grabungen in Uruk-Warka. I. Teil”. Baghdader Mitteilungen, 22: 537-637.
- Fukai, S., & Matsutani, T., (1980). “Halimehjan 1978. A preliminary report on the survey and soundings in Rudbar, Gilan Province, Iran”. Memoirs (The) of the Institute of Oriental Culture Tokyo, (80): 13-40.
- Haerinck, E., (1983). La Céramique en Iran Pendant la Période Parthe ca. 250 av. J.C. à ca. 225 après J.C.: Typologie, Chronologieet Distribution Iranica Antiqua Supplément II, Gent.
- Haerinck, E., (1997). En Iran Pendent La Periode Parthe. Translated by Hamideh Chobak, Tehran: Cultural Heritage Organization of the Country[In Persian].
- Hansman, J. & Stronach, D., (1974). “Excavation at Shahri Qumis 1971”. The Journal of the Royal Asiatic Society, 106: 8-22.
- Hansman, J. & Stronach, D., (1970). “Excavations at Shahr-i Qūmis, 1967”. Journal of the Royal Asiatic Society, 102(1): 29-62.
- Hellyer, P., (1988). “Archaeology in Umm Al QaIwan”. Bulletin, 34: p1. 6.
- Hemmati-Azandariani, I. & Khaksar, A., (1401). “Investigation of the Collection of Pottery from the Historical and Islamic Periods of the Troglodytic Architectural Exca-vations of Arzanfod-Hamedan”. Parseh Journal of Archaeological Studies, 6 (20): 163-188. [In Persian].  https://doi.org/10.30699/PJAS.6.20.163 
- Højlund, F., (2006). “The dating of the Coastal Fortress at Qala’at al‐Bahrain: Sasanian or Islamic?”. Arabian archaeology and epigraphy, 17(2): 238-247.
- Hootan, O., (1997). “Iranian Rhytons from the fourth millennium to the end of the Sas-sanid period”. Master’s thesis, Tehran: Islamic Azad University, Central Tehran Branch. [In Persian].
- Kambakhsfard, S., (1998). Parthian Pithos -Burials at Germi. Tehran: University Pub-lishing Center. [In Persian].
- Kambakhshfard, S., (2002). Pottery in Iran from Neolithic Period to the Present. Tehran: Qoqnoos. [In Persian].
- Keall, E. J. & Keall, M. J., (1981). “The Qalʿeh-i Yazdigird Pottery: A Statistical Ap-proach”. Iran, 19(1): 33-80.
- Khosrowzadeh, A. & Aali, A., (2004). “Description, classification and typological analysis of Parthian and Sasanian period pottery from the Mah-Neshan region (Zan-jan)”. In: The book Proceedings of the International Conference on Iranian Archaeology, Tehran: Cultural Heritage Organization of the Country. [In Persian].
- Mafi, F., Behnia, A. & Bahramzadeh, M., (2009). “Description, Classification, and Typology of Parthian Pottery in Qorveh (Kurdistan)”. Payām-e Bāstānshenās Journal, 6 (12): 85-104. [In Persian]. https://journals.iau.ir/article703955535564801438b65c5e4a208a5fcd5391.pdf 
- Mason, E. & PugaChenkovaova, G., (2004).The Parthian Rhytons of Nisa. Translated by Shahram Heydarabadian, Tehran: Makan.[In Persian].
- Mortezaei, M. & Benvar, I., (2003). Guide to the Archaeology of Iran. Tehran: Maryam. [In Persian]..
- Nami, H. & Mousavinia, S. M., (2019). “Archaeological Investigation of Par-thian Sites in Dargaz County, Northeast Iran”. Journal of Archaeological Studies, 11 (1): 233-252. [In Persian]. https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.71116..
- Nemati, M. R., (2007). “The First Season of Excavation at the Historical Site of Veliran Damavand”. Archaeological Reports, 7 (2): 391-369. [In Per-sian].
- Nemati, M. R., (2011). “Investigation of the Damavand Region in the Parthian and Sas-sanid Periods: A Case Study: The Historical Site of Veliran”. PHD Thesis, Tehran: Tarbiat-Modares University (unpublished). [In Persian].
- Nemati, M. R. & Sadraei, A., (2012). “Investigation of burial practices in the Parthian Veliran cemetery of Damavand”. Journal of Archaeological Studies, 4(2): 103-121. [In Persian]. https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32122
- Nemati, M. R. & Baghsheikhi, M., (1403). “Study and typology of Sasa-nian pottery Discovered from the Zeroavand 2 site”. Iranian Archaeological Studies Journal, 14 (40): 253-283. [In Persian].  https://doi.org/10.22084/nb.2023.27375.2547.
- Nemati, M. R. & Sadraei, A., (2008). “A Study of Culture and Art in the Par-thian Period in the Central Plateau of Iran Based on the Rhytons Discovered from the Historical Site of Veliran Damavand”. Journal of the Faculty of Litera-ture and Humanities, University of Tehran, 59 (186-4): 297-279. [In Persian]. https://www.academia.edu/105407398
- Nemati, M. R., (2006). “Report of the First Season of Archaeological Excavations at the Historical Site of Veliran”. Tehran : Iranian Center for Archaeological Re-search (unpublished). [In Persian].
- Pazuki Taroudi, N., (2002). A brief introduction to Damavand and a list of its historical and cultural artifacts. Tehran: General Directorate of Cultural Heritage of Tehran Prov-ince. [In Persian].
- Pazuki Taroudi, N., (2002). Historical Monuments of Damavand. Tehran: General Direc-torate of Cultural Heritage of Tehran Province. [In Persian].
- Rahbar, M. & Alibeigi, S., (2011). “Report of archaeological researches to locate La-odicea in Nahavand”. Payām-e Bāstānshenās Journal, 8 (15): 133-160. [In Persian]. https://journals.iau.ir/article7038616dcb09cf1e72e879b2b5bae4b27207ea.pdf
- Saraf, M. R., (1982). “Report on Surveys of Tehran Province,Gerd Tepe Dama-vand”. Tehran: Center for Cultural Documents and Records (unpublished). [In Persian]..
- Sarfaraz, A. A., (1961). “Report on Surveys of Tehran Province, Tapeh Around Damavand”. Tehran: Center for Cultural Documents and Records (unpublished). [In Persian].
- Strommenger, E. & Macuch, R., (1967). Gefässe aus Uruk von der neubabylonischen Zeit bis zu den Sasaniden. Ausgrabungen der Deutschen Forschungsgemeinschaft in Uruk-Warka.
- Talaei, H., (2011). Archaeology and Art of Iran in the First Millennium BC. Teh-ran: Samt. [In Persian]..
- Tehranfar, S., (2018). “Survey of historical sites in Bueen Zahra County”. Mas-ter’s thesis in Archaeology, Tehran: University of Tehran (unpublished). [In Persian]..
- Tohidi, F., (1998). “An artistic and practical study of vessels called rhyton (sagar) in Iranian art”. Museums Journal, 20: 24-47. General Directorate of Education and Publica-tions & Cultural Productions. [In Persian].
- Tohidi, F. & Tabatabai, M., (No Date), “Report of Surveys of Tehran Province, Damavand Ab e sard”. Tehran: Center for Cultural Documents and Records (unpublished). [In Persian].
- Trinkaus, K. M., 1986, “Pottery from the Damghan Plain, Iran: Chronology and Varia-bility from the Parthian to the Early Islamic Periods”.Studia Iranica, 15: 23-88.
- Vandenberg, L., (1969). Archaeology of Ancient Iran. Translated by Issa Behnam, Tehran: University of Tehran [In Persian].
پژوهش های باستان شناسی ایران

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 01 خرداد 1404

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار