معرفی و بررسی سنگ‌نوشته‌های نویافته به خط پهلوی در تیمرۀ گلپایگان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه باستان‌شناسی، دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران (نویسندۀ مسئول).

2 عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ زبان‌های باستان، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، تهران، ایران.

10.22084/nb.2024.28135.2620

چکیده

سنگ‌نگاره‌های تیمره، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مجموعۀ سنگ‌نگاره‌های ایران، محسوب می‌شود. این نقوش‌صخره‌ای بازتابی از محیط طبیعی و انسان و هم‌چنین نحوۀ تعامل دو طرفۀ انسان‌ها با خود و با محیط است. نشانه‌ها و علائم خطی، یکی از موضوعات ویژه برروی سنگ‌نگاره‌های تیمره است، که سنگ‌نوشته‌های پهلوی ازجملۀ این علائم خطی محسوب می‌شود. در مجموعۀ سنگ‌نگاره‌های تیمرۀ گلپایگان، تاکنون 15نمونه سنگ‌نوشتۀ پهلوی شناسایی شده است که بیشتر آن‌ها متعلق به اواخر دورۀ ساسانی و اوایل دوران اسلامی است. در این پژوهش برای نخستین‌بار، به معرفی شش سنگ‌نوشتۀ پهلوی نویافته در تیمره که در بررسی‌های میدانی نگارندگان در سال‌های اخیر در محوطه‌های غرقاب، اِسفاجرد و کوچری یافته شده‌اند، پرداخته شده است. ضمن بررسی ترجمه و مفهوم اصلی این سنگ‌نوشته‌ها، دو پرسش مطرح می‌شود؛ آیا ارتباطی مفهومی میان آن‌ها و سایر سنگ‌نوشته‌های پهلوی تیمره وجود دارد؟ و چه هم‌سویی بین مفاهیم این سنگ‌نوشته‌ها و چشم‌انداز طبیعی و فرهنگی منطقه وجود دارد؟ در متن این سنگ‌نوشته‌ها، بیشتر به موضوع «آب» پرداخته شده است و واژۀ «زِهاب» در اغلب آن‌ها دیده می‌شود. در فرهنگ زبان پهلوی «رودخانه» به‌عنوان معنای زِهاب، متداول‌تر است. این واژه ارتباط مستقیمی با ‌چشم‌انداز طبیعی منطقه و نزدیکی به منابع آبی و هم‌چنین موقعیت سنگ‌نگاره‌ها در این محوطه‌ها دارد. به‌نظر می‌رسد که این متون می‌توانسته نشانه‌گذاری بر وجود منابع آبی در منطقه، به‌ویژه برای افراد رهگذر و اقوام کوچ‌رو بوده باشد. موضوع آب و داستان‌های تاریخی مرتبط با آن، ریشه در فرهنگ شفاهی مردم منطقه نیز دارد. همۀ این موارد نشان از جایگاه ویژۀ آب درمیان مردم بومی و کوچ‌رو، به‌ویژه در اواخر دورۀ ساسانی است. این پژوهش کاربردی، به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و با استفاده از بررسی‌ها و مصاحبۀ میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای انجام‌گرفته است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Introduction and Review of Newly-Found Pahlavi Inscriptions in Teymareh, Golpayegan

نویسندگان [English]

  • Mohsen Jamali 1
  • Rasul Bashash Kanzagh 2
1 PhD Candidate in Archaeology, Department of Archaeology, Faculty of Conservation and Restoration, Isfahan Art University, Isfahan, Iran (Corresponding Author)
2 Member of the scientific faculty of the Research Institute of Ancient Languages, Research Institute of Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts (RICHT), Tehran, Iran.
چکیده [English]

Abstract
The petroglyphs located in Teymareh are recognized as one of the most significant and extensive collections of rock art in Iran. Among the various motifs present, signs and linear inscriptions stand out, with Pahlavi inscriptions being a notable subset. A total of fifteen Pahlavi inscriptions have been documented within the petroglyphs of Teymareh in Golpayegan. This article presents, for the first time, the introduction of six new Pahlavi inscriptions discovered during the authors’ recent field research in the Qarqab, Esfajerd, and Kucherey sites. The analysis, translation, and interpretation of these inscriptions raise two pertinent questions: Is there a conceptual relationship between these new inscriptions and the existing Pahlavi inscriptions in Teymareh? Furthermore, how do the themes of these inscriptions correlate with the natural and cultural landscape of the area? The inscriptions predominantly address the theme of “water,” with the term “Zehab” frequently appearing throughout. According to the Pahlavi Dictionary, “river” is the most prevalent interpretation of Zehab. This terminology is intrinsically linked to the region’s natural environment and its proximity to water sources, as well as the locations of the petroglyphs found in these areas. It is plausible that these inscriptions served to indicate the availability of water resources, particularly for travelers and nomadic groups. Furthermore, the significance of water and the historical narratives associated with it are deeply embedded in the oral traditions of the local populace. Collectively, these factors underscore the vital importance of water to both indigenous and nomadic communities, particularly during the late Sassanid and early Islamic periods. This research was conducted through a descriptive-analytical approach, utilizing surveys, field interviews, and library research.
Keywords: Petroglyph, Pahlavi Inscription, Teymareh, Golpayegan, Zehab.
 
Introduction
The Teymareh petroglyphs are extensively located across the present-day provinces of Isfahan, Markazi, and Luristan. A total of over 36,500 petroglyphs have been cataloged within the Teymareh’s Golpayegan collection, which encompasses thirty-two distinct sites (Jamali 2023: 73). These petroglyphs were primarily produced through hammering techniques and span various historical periods. The majority depict narrative scenes, with predominant themes including hunting, human conflict, representations of the natural environment, and ritualistic practices. In addition to these narrative elements, the collection also features various signs and lines, which are significant for understanding the linguistic and cultural contexts of the petroglyphs. The Teymareh petroglyphs exhibit inscriptions in Pahlavi, Arabic, Persian, and certain Hebrew scripts. This article focuses on the analysis of the Pahlavi inscriptions found within these petroglyphs. A total of fifteen Pahlavi inscriptions have been documented in the collection from the Golpayegan collection of Teymareh. Of these, nine have been previously presented and examined in separate studies (Jamali, 2014: 213-219; Bashash Kanzaq, 2011: 88). In the current article, we will present and interpret six newly-discovered inscriptions from Teymareh’s Golpayegan collection, which were identified between 2008 and 2022, marking their inaugural introduction in this context.
The research inquiries are as follows: First, what is the translation and primary significance of this collection of inscriptions, and how do they relate to other Pahlavi inscriptions found in Teymareh? Second, can a substantial relationship be identified between these inscriptions and the natural as well as cultural environment of the area?
Research Method: In this study, data collection was conducted in the field through photographic documentation and the development of graphic illustrations. The texts were read and translated using the Pahlavi Dictionary, referencing two primary sources: “Mac Kenzie” and “Farah Vashi.” By utilizing library research, investigating the oral traditions of the indigenous population, and analyzing the characteristics of the landscape along with other motifs present at these locations, we were able to conduct a thorough analysis of the inscriptions. This research is categorized as descriptive-analytical in nature.
This article aims to present, analyze, and interpret the significance of six previously unexamined Pahlavi inscriptions from Teymareh’s Golpayegan collection. Additionally, we will explore the parallels between these new inscriptions and earlier ones. Furthermore, we will investigate how the meanings of these inscriptions correspond with the region’s landscape, environmental features, cultural attributes, and other petroglyphs.
Identified Traces 
Since 2007, Mohsen Jamali has successfully identified a total of thirteen Pahlavi inscriptions in the Teymareh’s collection of Golpayegan. When combined with the two previously recognized inscriptions, this brings the total to fifteen. A comprehensive description of the nine earlier inscriptions can be found in the publication “Golpayegan Petroglyphs: The Passage for History.” The inscriptions frequently contain brief terms that pertain to water. It is plausible that these served as indicators of water sources within the vicinity. Nonetheless, it is essential to acknowledge the significance and influence of water on human existence, particularly in regions where water is scarce.
The inscriptions of Esfajerd 1 and 2 exactly mean “Zehab Mehman”. Zehab Mehman means a pleasant spring. Currently, only a few seasonal springs flow in this area. Qarqab 1 and 3 inscriptions are also located near Golpayegan river, several seasonal springs and Tang-e Qarqab. In these two inscriptions, the word “Zehab” is also mentioned. In one of these two inscriptions, the word “Kenaroud” is also written in Persian. In the Qarqab inscription 2, a phrase similar to “Mah Farn Goshnasb” is probably mentioned.
Located near the Golpayegan river, along with its streams and seasonal springs, are the Pahlavi inscriptions of Kucherey. It is noteworthy that the inscription includes the term “Zehab.” In many of the inscriptions presented in this article, the words “Zehab” and “Water” are prominently featured, indicating that a detailed analysis of the cultural and geographical environment surrounding these petroglyphs could uncover additional important aspects.
In the dictionary of Pahlavi language, in two sources “Mac Kenzie” and “Farah Vashi”, the words Zehab and Zehabak are given as follows.
Conclusion 
Among the significant archaeological findings in Teymareh, the Pahlavi inscriptions stand out prominently. A total of fifteen such inscriptions have been cataloged at Golpayegan’s collection. This article presents an introduction and analysis of six newly identified inscriptions, which are being reported for the first time. Notably, the inscriptions numbered 10, 11, 12, 14, and 15 prominently feature terms associated with water, specifically the term “Zehab.” The term “river” is one of the interpretations of water, and in the Pahlavi inscriptions from Esfajerd, the term “Mehman” appears alongside the word for water. Consequently, the interpretation of these two Pahlavi inscriptions from Esfajerd may be rendered as “seasonal river.” Looking at the perspective of these inscriptions, we realize that all of them are placed next to permanent and seasonal streams and water sources. Teymareh means the place where the water of the rivers gathers. It seems that these texts could have marked the presence of water sources in the region, especially for passers-by and nomadic tribes. All these cases show the special place of water among the people of this region. All indications point to this area having been of considerable prominence and significance in the late Sassanid era. The discovery of fifteen rock inscriptions in Pahlavi script further corroborates this hypothesis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Petroglyph
  • Pahlavi Inscription
  • Teymareh
  • Golpayegan
  • Zehab
- اشراقی، فیروز، (1383). گلپایگان در آئینه تاریخ. اصفهان: چهارباغ. 
- ایزدپناه، حمید، (1348). «نقاشی‌های پیش‌ازتاریخ در غارهای لرستان». باستان‌شناسی و هنر ایران، وزارت فرهنگ و هنر، 2: 6-14.
- بشاش‌کنزق، رسول، (1383). «قرائت کتیبه‌های خط پهلوی سنگ‌نگاره‌های رمه کوه نصرآباد تفت». مجلۀ نامۀ پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، 9: 87-90.
- بشاش‌کنزق، رسول، (1381). «کتیبۀ پهلوی سنگ دخمه چم اسبه (دره غرقاب گلپایگان)». کتاب ماه هنر، شمارۀ مهر و آبان: 86-89.
- بشاش‌کنزق، رسول، (1397). آشنایی با خطوط و زبان‌های باستانی. چاپ سوم، تهران: سمت.
- جاوری، محسن، (1380). «پروندۀ ثبتی تپه غرقاب به شمارۀ 1960». اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان (منتشرنشده).
- جاوری، محسن؛ و حاجی‌محمدعلیان، علمدار، (1390). «لهرامش، محوطه‌ای مربوط به عصر مفرغ قدیم در دشت گلپایگان». مجلۀ باستان‌شناسی ایران، 2: 62 - 73 .
- جمالی، محسن، (1394). سنگ‌نگاره‌های ایران (سنگ‌نگاره‌های گلپایگان، گذرگاه تاریخ). قم: ائمه، چاپ اول.
- جمالی، محسن، (1401). «بررسی باستان‌شناختی سنگ‌نگاره‌ها، در منظر فرهنگی تیمرۀ گلپایگان». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، گروه باستان‌شناسی دانشکدۀ حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان (منتشر نشده)
- جمالی، محسن، (1402). «بررسی نقش‌مایۀ گاو بر روی سنگ‌نگاره‌های تیمرۀ گلپایگان». پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 13 (36): 87-112. https://doi.org/10.22084/nb.2022.24824.2373
- جمالی، محسن، (1403الف). «بررسی صحنه روایی بوم سنگی “شانزده انسان” در سنگ‌نگاره‌های تیمرۀ گلپایگان». جلوه هنر، 16 (2): 65-76. https://doi.org/10.22051/jjh.2023.44758.2036.
- جمالی، محسن، (1403ب). «نقش شتر دوکوهانه برروی سنگ‌نگاره‌ها (مطالعۀ موردی تیمرۀ گلپایگان)». اولین کنگرۀ بین‌المللی احیاء بوم‌شناختی بر پایۀ طبیعت (با تأکید بر صیانت از شتر دوکوهانه).
- قمی، حسن ابن محمد ابن حسن، (1361). تاریخ قم. تهران: توس.
- فره‌وشی، بهرام، (1358). فرهنگ زبان پهلوی. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- فرهادی، مرتضی، (1377). موزه‌هایی در باد. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
- مک‌بورنی، چارلز، (1348). «گزارش مقدماتی بررسی و حفاری در غارهای منطقه کوهدشت برای تعیین تاریخ نقش‌های پیش‌ازتاریخ ناحیه لرستان». ترجمۀ ذبیح الله رحمتیان، تهران: باستان‌شناسی و هنر ایران، وزارت فرهنگ و هنر، 3: 14-16.
- ناصری‌فرد، محمد، (1388). سنگ‌نگاره‌های ایران (نمادهای اندیشه‌نگار). خمین: مؤلف.
- Bashash Kanzagh, R., (2004). “Reading the Pahlavi inscriptions of the petroglyphs of Rame Kooh Nasrabad Taft”. Journal of Cultural Heritage Research, 9: 87-90.
- Bashash Kanzagh, R., (2002). “Pahlavi Inscription of Cham Asbe Tomb (Golpayegan Qargab Valley)”. Ketabe Mahe Honar: 86-89.
- Bashash Kanzagh, R., (2017). An Introduction to the Ancient Inscriptions and languages. Third edition, Tehran: Samt.
- Eshraghi, F., (2004). Golpayegan in the mirror of history. Isfahan: Chaharbagh.
- Farhadi, M., (1998). Museums in the Wind. Tehran: Allameh Tabatabai University.
- Izadpanah, H., (1969). “Prehistoric Paintings in Lorestan Caves”. Archeology and Art of Iran, Ministry of Culture and Arts, 2: 6-14.
- Jamali, M., (2014). Iran Petroglyphs (Volume 1), Golpayegan Petroglyphs the Passage for the History. Qom: Aemeh Publications, first edition.
- Jamali, M., (2022). “Investigating the motifs of cattle on the petroglyphs of Teymareh Golpayegan”. Pazhoheshha-ye Bastan Shenasi Iran, 13 (36): 112-87. https://doi.org/10.22084/nb.2022.24824.2373
- Jamali, M., (2023). “Archaeological Investigartion of Rock Arts within the Cultural Landscape of Teymareh-Golpayegan”. Master's thesis, Department of Archeology, Faculty of Conservation and Restoration, Art University of Isfahan (unpublished).
- Jamali, M., (2024a). “Investigation of the Narrative Scene of the Stone Panel”Sixteen Humans” in the Petroglyphs of Teymareh Golpayegan”. Glory of Art (Jelve-y Honar) Alzahra Scientific Quarterly Journal, 16(2): 65-76. https://doi.org/10.22051/jjh.2023.44758.2036.
- Jamali, M., (2024b). “The motifs of two-humped camel on petroglyphs (case study of Teymareh Golpayegan)”. 1st International Congress on Nature-Based Ecological Restoration (emphasizing the conservation of the Bactrian camels).
- Javari, M., (2008). “The registration file of Tepe Qarqab No 1960”. General Directorate of Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts of Isfahan Province (Unpublished).
- Javari, M. & Haji Mohammad Alian, A., (2013). “Lohramesh, a site related to the Old Bronze Age in the Golpayegan Plain”. Iranian Journal of Archeology, 2: 62-73.
- Mac Kenzie, D. N., (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. London.
- McBurney, Ch., (1969). Preliminary report of investigation and excavation in the caves of Kohdasht region to determine the date of prehistoric motifs in Lorestan region. Translated by: Zabihullah Rahmatian, Tehran: Archeology and Art of Iran, No. 3, Ministry of Culture and Art: 14-16.
- Naseri Fard, M., (2018). Iranian petroglyphs (Ideogram Symbols). Khomein: Author.
- Qomi, H. I. M. I. H., (1982). The history of Qom. Translated by: Hassan Ibn Abdul Malik Qomi, Tehran: Tos Publishing.