دیوارهای دفاعی خراسان: حلقه ای از یک زنجیرۀ دفاعی قارّه ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه تهران

چکیده

مهم‌ترین عامل در تعیین فرآیندهای تاریخی شمال‌شرق فلات ایران یا خراسان بزرگ، اقلیم و جغرافیا بوده است. توزیع ناهم‌گون امکانات و منابع طبیعی در این منطقه سبب وقوع مهاجرت‌های خرد و کلان از بخش‌های شمالی خراسان به قسمت‌های جنوبی می‌شد و جوامع یک‌جانشین جنوب خراسان برای در امان ماندن از گزند اقوام تازه وارد، یا در پناه حصارهای طبیعی و رودخانه‌ها سکونت می‌یافتند یا استحکاماتی احداث می‌کردند که دیوارهای دفاعی خراسان یکی از آن‌ها بود. مهم‌ترین عارضه‌ی طبیعی در شمال‌شرق ایران و در منطقه‌ی خراسان، رشته‌کوه کپه‌داغ بود که سرزمین‌های خشک صحرای قره قوم را از دامنه‌ها و کوه‌پایه‌های حاصلخیز جنوبی جدا می‌کرد؛ اما ارتفاعات دیوارمانند کپه‌داغ، در برخی نقاط دارای گردنه‌هایی بود که به‌عنوان معابر کوهستانی مورد استفاده قرار می‌گرفت و یا در اثر فرآیندهای زمین‌شناختی فرسایش یافته و قابل عبور شده بود. حفظ امنیت جوامع دامنه‌های جنوبی کپه‌داغ، منوط به انسداد این رخنه‌ها بود. از این‌رو، دیوارهایی ساخته می‌شد و این دیوارها در تکمیل دیواره طبیعی رشته‌کوه کپه‌داغ، سدی غیرقابل نفوذ را تشکیل می‌داد. شرایط جغرافیایی فوق نه تنها بر خراسان، بلکه بر گستره‌ی قاره‌ی آسیا حاکم بود و دغدغه‌ی اصلی ساکنان بخش جنوبی آسیا، ایجاد مانعی در برابر سیل اقوام کوچ‌رو شمال آسیا بود؛ در نتیجه، در دو سوی شرقی و غربی دیوارهای دفاعی خراسان، دیوارهایی امتداد می‌یافت که ترکیبی از عوارض طبیعی و سازه‌های معماری بود. این زنجیره‌ی دفاعی از دریای زرد در شرق تا دریای سیاه در غرب مانعی را ایجاد می‌کرد که در این مقاله به‌نام دیوار بزرگ آسیا معرفی شده است. این دیوار که یازده هزار کیلومتر درازا داشت عظیم‌ترین سازه‌ی دفاعی است که در نتیجه‌ی تعامل انسان و جغرافیا در طول تاریخ پدید آمده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Defensive Walls of Khorassan:The Pieces of a Defensive Continental Chain

نویسنده [English]

  • Meysam Labbaf-Khaniki
Faculty Member/ University of Tehran
چکیده [English]

Due to the geographic advantages, the extent region in center of Asia including northeastern Iran and northern Afghanistan has been attracted the populations since the first immigrations date to the 3rd millennium B.C. The region was traditionally defined as the great Khorassan was expanding from Transoxiana and Khwarezm in the north to Quhistan and Sistan in the south and from Pamir and Kashmir in the east to Qumes and Rayy in the west. Khorassan was situated on the chief route of Asia, Silk Road and was enjoying fertile plains and temperate climate. The favorable conditions of Khorassan have caused to formation settlements and to attract nomads who was migrating in central Asia in order to achieve a better living condition. Their arrival to Khorassan was sometimes associated with cruelly invasions. According to the historical reports, the first military contact between Persian kingdom and the invaders of northeastern Iran occurred in the reign of Cyrus the great in the 6th Century BC. The invasions from northeastern Iran continued during the reign of Seleucids and Arsacids and culminated by raids of Huns and Hephthalites in Sassanid era. The various groups of invaders including the tribes of Ghuzz, Seljuk, Mongol, Uzbek and Turkmen attacked northeastern Iran from the 7th to 20th Century. However, because of the physiographic conditions of northeastern Iran, it was not easily possible to access fertile plains and pastures of central Khorassan for many groups of northern nomads and invaders. The major natural barrier was a wall-like range in northeastern Iran named Kopet Dagh Mountains. The Kopet Dagh with an altitude of about 3000 meters above sea level in the highest point provides a natural wall extended from the east to the west of Khorassan. Nevertheless morphological attributes such as gorges and passes make some passageways across the Kopet Dagh range.  Crossing the Kopet Dagh moreover is possible through the eroded ridges. The traversable locations were controlled by defensive installations. An important type of the installations was the defensive walls restricting entrance to Khorassan and preventing sudden attacks to settlements called here the Defensive Walls of Khorasan. The defensive walls of Khorassan includes some disperse walls located in gorges and cols of the Kopet Dagh in Aq-Darband, Mozdouran and Kalat.
The aforementioned geographical conditions were extended to the other regions of Asia causing the populations of southern Asia to construct some similar walls along northern borders including the Great Wall of China, the walls of Central Asia, the Gorgan wall, and the Derbent wall, from east to west.
The conclusions demonstrate the strongly correlation between geographical position of the defensive walls and geographical landscape of Asia. The continuous terrain features including high mountains and deep seas provide an impenetrable barrier which separate the cultivator societies of southern from nomadic groups of northern Asia. Everywhere the natural barrier was passable the architectural walls such as the defensive walls of Khorassan, Gorgan, Derbent and China were been constructed.
However, a wall composed of physiographical features and architectural structures was stretched from Black Sea in the west to Yellow Sea in the east of Asia. The wall is introduced as The Long Wall of Asia and described in present paper for the first time. The Long Wall of Asia including the defensive walls of Khorassan with a total length of more than 11,000 kilometers demonstrate clearly the interaction between humans and the environment along history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Asia
  • Defensive Walls
  • Khorassan
  • Nomads
  • Northeastern Iran
  • ابن حوقل، 1366، سفرنامه ابن حوقل: ایران در «صوره الارض»، ترجمه و توضیح جعفر شعار، چ2، تهران: امیرکبیر.
  • ابن خردادبه، 1370، المسالک و الممالک، ترجمة حسین قره چانلو، تهران: ناشر.
  • ابن فقیه، احمد ابن محمد بن اسحاق الهمذانی، 1349، البلدان، بی جا: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  • ابن مسکویه رازی، 1376، تجارب الامم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: توس.
  • اتکینسون، آر. اف.، 1379، «فلسفۀ تاریخ: نگاهی به دیدگاههای رایج در فلسفۀ معاصر تاریخ»، فلسفۀ تاریخ: روش شناسی و تاریخنگاری، ترجمه و تدوین حسینعلی نوذری، تهران: طرح نو، صص. 68-23.
  • استنفورد، مایکل، 1379، «مدخلی بر فلسفۀ تاریخ: گذشته، حال، آینده»، فلسفۀ تاریخ: روش شناسی و تاریخنگاری، ترجمه و تدوین حسینعلی نوذری، تهران: طرح نو، صص. 107-69.
  • اصطخری، ابواسحق ابراهیم، 1373، مسالک و ممالک، ترجمة محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
  • افشار حرب، عباس، 1373، زمین‌شناسی ایران: زمین‌شناسی کپه داغ، تهران: سازمان زمین‌شناسی کشور.
  • افشار یزدی، محمود، 1359، افغان نامه: کتاب اول، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  • اکبرزاده، داریوش، 1384، کتیبه بیستون (متن پارسی باستان)، تهران: نقش هستی.
  • آلتهایم، فرانس و روت استیل، 1388، «تهاجم کوچروان»، نوشته هایی در باب تاریخ و فرهنگ اشکانیان، ترجمه هوشنگ صادقی، تهران: عیلام، صص. 100-43.
  • آلتهایم، فرانس، 1342، آسیا در کشمکش با اروپا، هون‌ها و ساسانیان، ترجمه داوود منشی زاده، تهران: ابن سینا.
  • بارتولد، واسیلى ولادیمیروویچ ، 1376، تاریخ ترکهاى آسیاى مرکزى، ترجمه غفار حسینى، تهران: توس.
  • باسورث، ک. ا.، 1387، «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (614- 390 هجری/1217-1000 میلادی)»، ترجمه حسن انوشه، تاریخ ایران کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، جلد پنجم،  ویراستۀ جی. آ. بویل، تهران: امیرکبیر.
  • بشیریه، حسین، 1379، جامعه شناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نشر نی.
  • بلنیتسکی، آ. ، 1364، خراسان و ماوراءالنهر، ترجمۀ پرویز ورجاوند، تهران: نشر گفتار.
  • بوسورث، سی. ای.، 1389، «نخستین غزنویان»، ترجمۀ تیمور قادری، تاریخ ایران کمبریج: طاهریان و صفاریان- سامانیان- غزنویان- بوئیان، جلد چهارم، ویراستۀ ار. ال. فرای، تهران: مهتاب، صص. 278- 231.
  • بیضاوی، ناصرالدین، 1382، نظام التواریخ، تصحیح میر هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  • بیکرمان، ای.، 1387، «دورۀ سلوکی»، ترجمه حسن انوشه، تاریخ ایران کمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، گردآوری احسان یار شاطر، تهران: امرکبیر، صص121-101.
  • بیوار، ا. د. ه. ، 1387، « تاریخ مشرق ایران»، ترجمه حسن انوشه، تاریخ ایران کمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآوری احسان یار شاطر، تهران: امیرکبیر، صص362-277.
  • پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، 1380، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه، تهران: خیام.
  • تاپر، ریچارد، 1387، «سازمان اجتماعی ایلات و عشایر در سده‌های 18 و 19»، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تاریخ ایران: در دوره افشار، زند، قاجار، صص 552-511.
  • تتوی، قاضی احمد و آصف خان قزوینی، 1382، تاریخ الفی، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: علمی و فرهنگی.
  • جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، 1368، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، مشهد: به نشر.
  • حدودالعالم من المشرق الی المغرب،  1362، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: کتابخانه طهوری.
  • حضرتی، حسن، 1388، «تأملاتی در چند مفهوم بنیادین دانش تاریخ»، مجلۀ علمی- پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران 189: 154- 139.
  • حموى بغدادى، یاقوت، 1383، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگى کشور.
  • خوافی، شهاب الدین عبدالله (حافظ ابرو)، 1370، تصحیح و تعلیق غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
  • خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، 1380، تاریخ حبیب السیر، تهران: خیام.
  • خورموجی، محمدجعفر، 1363، حقائق الاخبار (تاریخ قاجار)، به کوشش سید حسین خدیوجم، تهران: نی.
  • دوپلانول، گزاویه، 1383، کوچ نشینان و شبانان، ترجمۀ محمد حسین پاپلی یزدی، تهران: سمت.
  • دینوری، ابو حنیفه، 1383، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
  • الراوندی، محمد بن علی بن سلیمان، 1333، راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمد اقبال، تهران، کتاب فروشی علی اکبر اعلمی.
  • رضا، عنایت الله، 1384، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  • رومر، اچ، آو، 1387، « دوره صفوی»، تاریخ ایران کمبریج، جلد ششم، قسمت دوم، دوره صفوی، ویراسته پیتر جکسون و لورنس لاکهارت، ترجمه تیمور قادری، تهران:مهتاب.
  • زرین کوب، روزبه، 1385، تحولات مرزهای شرقی ایران از هخامنشیان تا ساسانیان، رساله برای دریافت درجه دکتری در تاریخ ایران باستان، دانشگاه تهران.
  • زمانى، حسین، 1373، سفرنامه بخارا، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏.
  • زیمال، ا. و.، 1387، «تاریخ سیاسی ماوراءالنهر»، ترجمۀ حسن انوشه، تاریخ ایران کمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآوری احسان یارشاطر، تهران: امیرکبیر، صص. 362-335.
  • سارلی، اراز محمد، 1373، تاریخ ترکمنستان، تهران: چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه.
  • سرور، غلام، 1374، ت‍اری‍خ ش‍اه اس‍م‍اع‍ی‍ل ص‍ف‍وی، ترجمه محمد باقر آرام و عباسقلی غفاری‌فرد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق، 1383، مطلع سعدین و مجمع بحرین، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • سیسیلی، دیودور، 1384، ایران و شرق باستان در کتابخانه تاریخی، ترجمه حمید بیکس و اسماعیل سنگاری، تهران: جامی.
  • سیوری، راجر، 1388، ایران عصر صفوی، ترجمة کامبیز عزیزی، تهران: نشرمرکز.
  • شاکری، رمضانعلی، 1365، اترکنامه: تاریخ جامع قوچان، تهران: امیر کبیر.
  • شیپمان، کلاوس، 1386، مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: نشر پژوهش فرزان روز.
  • طاهری، علی، 1348، جغرافیای تاریخی خراسان از نظر جهانگردان، بی جا: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
  • عسگراف، ع. ، 1375، «آغاز عصر آهن در ماورای آمودریا»، تاریخ تمدن‌های آسیای مرکزی، جلد 2، بخش 1، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران: وزارت امور خارجه، صص. 330-305.
  • علیجانی، بهلول، 1369، چگونگی تشکیل فرابار سیبری و اثر آن بر اقلیم شرق ایران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی 17: 51-41.
  • علیزاده، کریم، 1389، «دربند، شهری برای دفاع: بازبینی ساخت و سازهای دفاعی دوره ساسانی در قفقاز»، پژوهش های باستان شناسی مدرس 3: 222-212.
  • غبار، میر غلام محمد، 1375، افغانستان در مسیر تاریخ، جلد 1، قم: مولف به همکاری صحافی احسانی.
  • قدامة بن جعفر، 1370، الخراج، ترجمه حسین قره چانلو، تهران: نشر البرز.
  • کرزن، جورج ناتانیل، 1380، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلام على وحید مازندرانى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
  • کاتوزیان، محمد علی همایون، 1388، تضاد دولت و ملت: نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران، ترجمۀ علیرضا طیب، تهران: نی.
  • کار، ای. اچ.، 1351، تاریخ چیست؟، ترجمه حسن کامشاد، تهران: خوارزمی.
  • کریمی، سید علی، 1384، «برخوردهای نظامی دولت قاجار و خانات آسیای مرکزی»، گنجینۀ اسناد 59: 25-11.
  • کولسینکف، الی ایوانویچ، 1389، ایران در آستانه سقوط ساسانیان، ترجمه محمد رفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
  • گردیزی، ابی سعید عبد الحی بن الضحاک بن محمود، 1363، زین الاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
  • گروسه، رنه، 1353، امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • لاکهارت، لارنس، 1383، انقراض سلسله صفویه، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهران: علمی و فرهنگی.
  • لباف خانیکی، میثم و رجبعلی لباف خانیکی، 1386، «شادیاخ: یک بررسی تاریخی و باستانشناختی»، فصلنامۀ مطالعات و تحقیقات تاریخی 15: 145-125.
  • لباف خانیکی، میثم، 1389، «رویکرد باستان شناختی به مادۀ فرهنگی»، مجلۀ انسان شناسی 12: 140-122.
  • لباف خانیکی، میثم، 1391، «تأملی در تاریخ و باستان شناسی مزدوران»، فصلنامۀ پاژ 12: 82-73.
  • لباف خانیکی، میثم، 1392، «دیوارهای دفاعی کلات»، مجموعه مقالات همایش ملی باستانشناسی: دست آوردها، فرصت ها و آسیب ها، بیرجند: دانشکده هنر دانشگاه بیرجند.
  • لسترنج، گی، 1373، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  • لیتوینسکی، ب. الف.، 1376، «طلوع ساسانیان»، تاریخ تمدن‌های آسیای مرکزی، بخش 2، جلد 2، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران: وزارت امور خارجه. صص 362-345.
  • ماسون، و. م. ، 1375، «افول تمدن عصر برنز و حرکت قبایل کوچ رو»، تاریخ تمدن‌های آسیای مرکزی، جلد 2، بخش 1، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران: وزارت امور خارجه، صص. 172-145.
  • ماسون، و. م.، 1374، «وضعیت طبیعی»، تاریخ تمدن های آسیای مرکزی، جلد 1، بخش 1، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران: وزارت امور خارجه، صص. 26-1.
  • محمدی،  حسین مراد و  مهدی آسیایی،  1385، «مطالعه ی امکان سنجی تعدیل آب و هوا با هدف بارورسازی ابرها در استان خراسان (شمالی، رضوی و جنوبی)»، علوم جغرافیایی 1: 83-56.
  • مسکویه، احمد بن علی، 1369، تجارب الأمم، ترجمه ابوالقاسم امامی و علی نقی منزوی، تهران: سروش.
  • مقدسی، ابو عبدالله محمد ابن احمد، 1361، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، جلد 2، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان.
  • مک گرگر، کلنل سی. ام. ، 1368، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان در 1875، ج. 2، ترجمه اسدالله توکلی طبسی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
  • موسوی، علی، 1378، «هندواروپاییان در ایران: مقدمه ای بر پیشینه و باستان شناسی مسئلۀ هندواروپایی»، مجله باستان شناسی و تاریخ، سال سیزدهم شماره دوم و سال چهاردهم شماره اول: 21-12.
  • میرنیا، سیدعلی، 1367، وقایع خاور ایران در دورۀ قاجار، تهران: پارسا.
  • نصیرى، محمد ابراهیم بن زین العابدین، 1373، دستور شهریاران‏، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
  • نگماتف، ن. ن. ، 1376، «دولت‌های شمال غرب آسیای مرکزی»، تاریخ تمدن‌های آسیای مرکزی، بخش دوم از جلد دوم، ترجمه صادق ملک شهمیرزادی، تهران: وزارت امورخارجه، صص. 320-297.
  • هدایت، رضاقلی، 1356، سفارتنامۀ خوارزم، به کوشش علی حصوری، تهران: طهوری.
  • هرمان، جورجینا، 1373، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان، ترجمۀ مهرداد وحدتی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • همبلی، گاوین، 1387، «شهرنشینی ایران در دورۀ قاجار»، تاریخ ایران(از مجموعه تاریخ کمبریج): دوره افشار، زند و قاجار، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: جامی، صص 609-553.
  • هینتس، والتر، 1389، داریوش و ایرانیان: تاریخ و فرهنگ و تمدن هخامنشیان، ترجمه پرویز رجبی، تهران: نشر ماهی.
  • ویتفوگل، کارل آوگوست، 1391، استبداد شرقی (بررسی تطبیقی قدرت تام)، محسن ثلاثی، تهران: ثالث.
  • ویسهوفر، یوزف، 1380، ایران باستان، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: ققنوس.
  • یوستینوس، یونیانوس ، 1388، «تلخیص تاریخ پومپیوس تروگوس(اواخر سده اول قبل از میلاد)»، نوشته هایی در باب تاریخ و فرهنگ اشکانیان، ترجمه هوشنگ صادقی، تهران: عیلام، صص 212-197.

 

  • Aliev, A. A., M. S. Gadjiev, M. G. Gaither, P. L. Kohl, R. M. Magomedov and I. N. Aliev, 2006, “The Ghilghilchay Defensive Long Wall: New Investigation,” Ancient West and East 5/1-2: 143-177.
  • Anthony, D. W., 1991, “The Archaeology of Indo-European Origins,” Journal of Indo-European Studies, Vol. 19, No. 3-4, pp. 193-221.
  • De Pauw, E., 2007, “Principal biomes of Central Asia,” in Climate Change and Terrestrial Carbon Sequestration in Central Asia, R. Lal , M . Suleimenov, B. A. Stewart, D. O. Hansen, and P. Doraiswamy (eds.), Leiden: Taylor & Francis, pp. 3-24.
  • Gadjiev, M., 2008, “On the Construction Date of the Derbend Fortification Complex,” Iran and the Caucasus 12/1:1-16.
  • Man, J., 2008, The Great Wall: The Extraordinary Story of China's Wonder of the World, London: Bantam Press.
  • Nokandeh, J., E. Sauer, H. Omrani Rekavandi, T. Wilkinson, G.A. Abbasi, J. L. Schwenninger, M. Mahmoudi, D. Parker, M. Fattahi, L.S. Usher-Wilson, M. Ershadi, J. Ratcliffeand and R. Gale, 2006, “Linear Barriers of Northern Iran: The Great Wall of Gorgan and the Wall of Tammishe,” Iran 44: 121–73.
  • Turnbull, S. R., 2007, The Great Wall of China 221 BC-1644 AD, Oxford: Osprey Publishing.
  • Ulman, G. L., 1975, “Wittfogel’s Science of Society, ” Telos 24, 81-114
  • Wittfogel, K. A., 1956, “The Hydraulic Civilizations,” in Man's Role in Changing the Face of the Earth, William L. Thomas Jr., Chicago: University of Chicago Press, pp. 152–64.