بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه بر اسناد مکتوب و داده های باستان شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیأت علمی پژوهشکده باستان شناسی

2 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

یکی از مهم‌ترین مسائلی که درباره شهر یزد در دوران صدر اسلام وجود دارد، سکوت منابع جغرافیایی و تاریخی درباره این شهر است؛ زیرا زمانی‎که متون به ناحیه یزد می‌پردازند، از شهرهای نایین، کَثه، میبد و فهرج به‌عنوان چهار شهر مهم این ناحیه نام می‌برند که دارای مسجد جامع بوده‌اند، ولی هیچ‌گونه اشاره‌ای به شهر یزد ندارند. همین امر باعث شده است تا اکثر محققین شهر کثه را همان شهر یزد بدانند که به مرور زمان جای خود را به یزد داده است. اولین سؤال مطرح‌شده در این مقاله این است که آیا می‌توان با مطالعه متون جغرافیایی به موجودیت شهر یزد پی برد؟ سؤال دیگر این‌که آیا می‌توان شهر کثه را همان شهر یزد دانست؟ با مطالعه دقیق متون جغرافیایی می‌توانیم به نشانه‌هایی از وجود این شهر در دوران صدر اسلام دست‌یابیم، اگرچه آن‌ها به صراحت به این شهر اشاره نمی‌کنند. در این متون از شهری صحبت می‌کنند که در حومه کثه قرار داشته و از روستایی که موقعیت کوهستانی و معادن سرب داشت، رودی خارج می‌شد و از کنار آن عبور می‌کرد. با تطبیق توصیفات جغرافیدانان با شرایط جغرافیایی دشت یزد ـ اردکان می‌توان شهر توصیف‌شده را شهر یزد و روستای مذکور را شهر امروزی تفت دانست. هم‌چنین متون تاریخ محلی نیز به موجودیت شهر یزد اذعان داشته و شکل‌گیری برخی از محلات آن را به دوران صدر اسلام نسبت می‌دهند. در حفاری‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته نیز آثاری از سفالینه‌های لعاب‌پاشیده و اسگرافیاتو به‌دست آمد که قابل مقایسه با داده‌های برخی از مراکز پیرامونی یزد مانند غبیرا است که به قرون سه تا پنج هـ.ق تاریخ‌گذاری شده‌اند. در نتیجه با توجه به اسناد مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی، می‌توان به موجودیت شهر یزد در دوران صدر اسلام پی برد. متون جغرافیایی شهر کثه را نیز متشکل از روستاهای مختلفی می‌دانند که شهر یزد در حومه آن قرار داشت. بنابراین نمی‌توان کثه را همان شهر یزد دانست و شاید بتوان آن را با دهستان امروزی رستاق تطبیق داد که از همان ابتدا از روستاهای گوناگون تشکیل شده بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Early Islamic Period Based on the Written Documents and the Role of Yazd City in the Archaeological Data

نویسندگان [English]

  • mohmmad mortezaei 1
  • seyed fazlollah mirdehghan 2
1 Assistant Professor, Iranian Archaeological Research Center
2 phd candidate
چکیده [English]

One of the most important problems on the city of Yazd in the early Islamic period, is the silent geographical and historical resources. Because when texts dealing with Yazd region, they are mentioned Naein, Meybod, Kasah and Fahraj as four major cities of this region which had jame mosque, but they are not called the city of Yazd. This has caused that many researchers called the city of Yazd as Kasah and after several centuries Yazd has replaced.
Based on a careful study of the geographical texts, can we know the city of Yazd? This is the first studying question posed in this article. Second question is about Kasah city. Is Kasha the same with city of Yazd? Although geographical texts are silent about city of Yazd, but we can find signs about this city in the early Islamic period. When geographical texts speak of Kasah, they refer to a city located on the suburbs. The river run through the described city which originated from a mountain village. The village, also had a lead mine. The village has good weather and the fruit trees. This city has a castle with two jame mosque and its water source was from qanat. If we adapt these descriptions with geographical conditions of Yazd – Ardakan plain, we can understand the existence of city of Yazd. Because Taft river is the only river of yazd – ardakan plain which after passing through the city of Taft, flows through the city of Yazd. Moreover, Taft had a lead mine which is not used about twenty years. The local texts mentioned that Yazd was composed of several communities like Fahadan, Kooshk - e - no and was conquered by the Muslims in the early Islamic period. The archaeological excavations carried out on the historical context of city of Yazd, potteries which were found and are dating the 3rd to 5th centuries AH. These potteries consists of splashed and sgraffito decorated potteries. Splashed wares have buff fabric covered with white or buff slip. Their shapes including bowls, dishes and cups and splashed with green, brown and yellow slip and glaze. This kind of pottery is comparable with some peripheral sites like Ghubayrā, Kerman. Sgraffito wares, like splashed wares, have buff fabric covered with white or buff slip. Their shapes including bowls, dishes and cups. Designs incised through a white slip under a yellowish transparent glaze, splashed with green, brown and yellow. Mashhad-i Davazdah Imam was built by Abu Saeed and Abu Ya’ghoub, both military governors of Kakuyid ruler Ala-al Doleh Faramarz. Its inscription has 429 AH dating and has become the oldest monument of the city of Yazd. Also, the local texts said that Imam Reza prayed in the Fort mosque in Daro al-Shfa community, which has built a monastery memorizing his presence later on during Safavid period. These reasons shows that the city of Yazd existed in the early Islamic period. When Muslim geographers speak about Kasah, they said this city composed of several villages which city of Yazd was located on its suburbs. For this reason, it cannot be said a city. On the other hand, the local text said this city was founded by Alexander the Great after conquering the Achamenid Empire and prisoners accommodated in. After construction of the city of Yazd, people left Kasah and settled in Yazd; while On the basis of geographical texts like Masalik al-mamalik or Suwar al-aqālīm, Kasah is an Islamic city in Yazd region. These are existing contradictions between the local text and geographical. Perhaps rostagh dehestan is the same Kasah, because this dehestan composed of several villages dates back from early Islamic period and is consistent with the descriptions of geographers from Kasah.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Yazd
  • Kasah
  • Local Texts
  • Geographical Texts
  • Archaeological Data
  1. آیتی، عبدالحسین، 1317: تاریخ یزد یا آتشکده یزدان، یزد، چاپخانه گلبهار، چاپ اول
  2. ابن‌حوقل، 1345: صوره‌الارض، ترجمه و تصحیح: دکتر جعفر شعار، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر
  3. ابن‌خردادبه،1370: مسالک‌وممالک، ترجمه دکتر حسین قره چانلو، چاپ اول
  4. ابویی مهریزی، محمدرضا، 1383: سادات نعمت اللهی یزد در عصر صفوی، ناشر: واحد نشر بنیاد ریحانه الرسول، چاپ اول: بهار
  5. ـــــــــ ، 1388: هزار سال استواری، یزد: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
  6. اصطخری، ابواسحق1373: مسالک‌و‌ممالک، ترجمه اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران، مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی
  7. افشار، ایرج، 1374: یادگارهای یزد ج2، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
  8. بارتولد، واسیلی ولادیمیرووى، 1358: تذکره جغرافیایی ایران، ترجمه حمزه سردادور، انتشارات توس، چاپ دوم
  9. البغدادی، یصفی الدین عبدالمؤمن بن عبد الحق، بی‌تا: مراصد الاطلاع علی الامکنه و البقاع الجزء الثالث، تحقیق و تعلیق علی محمد البجاوی، دارالحیاه الکتب العربیه
  10. پیرنیا، محمدکریم، 1370: راه و رباط، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشــور، انتشارات آرمین
  11. توحیدی، فائق، 1379: فن و هنر سفالگری، تهران، انتشارات سمت
  12. جعفری، جعفربن محمد، 1389: تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
  13. حسینی، سید هادی، محمد عطایی، رضا خالوکاکویی، 1388: اولویت بندی بهره برداری از معادن سرب و روی زیرزمینی متروکه استان یزد با استفاده از روش تسلط تقریبی، نشریه علمی-پژوهشی مهندسی معدن، دوره چهارم، شماره هشتم، 67 تا ۷۶
  14. حموی، یاقوت، 1975: معجم‌البلدان ج 4، بیروت
  15. دهخدا، علی‌اکبر: لغت‌نامه دهخدا
  16. سازمان جغرافیایی نیزوهای مسلح 1381: فرهنگ آبادی‌های استان یزد ج 2، انتشارت سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول
  17. شواتس، پاول، 1372: جغرافیای تاریخی فارس، ترجمهٔ جهانداری کیکاوس، چاپ اول، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
  18. کاتب، احمد بن حسین بن علی، 1345: تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران زمین
  19. کاظم‌نژند، ابراهیم، 1388: بررسی صنعت سفالگری شهر یزد در دوره اسلامی بر اساس دادههای باستانشناسی شهر یزد، پایاننامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد، به راهنمایی دکتر حمیده چوبک، دانشکده ادبیات و علوم انسانی گروه باستانشناسی، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز
  20. لسترنج، گای، 1386: جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم
  21. محمدیفر، یعقوب، و بهزاد بلمکی، 1387: هنر سفالگری در دوره صفویه، بررسی تکنیک و نقشمایههای هنری، نشریه هنرهای زیبا، پاییز 1387، شماره 35، 102-93.
  22. مستوفی، حمدالله، 1364: تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسی نوایی، تهران، انتشارات امیرکبیر
  23. مستوفی بافقی، محمد مفید، 1385: جامع مفیدی ج1، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات اساطیر
  24. مسرت، حسین، 1376: یزد یادگار تاریخ، یزد: تهران، انجمن کتابخانه‌های عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان، چاپ اول
  25. معین، محمد: فرهنگی معین
  26. مقدسی، ابوعبدالله محمد 1361: احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علی‌نقی منزوی، شرکت مولفان و مترجمان ایران 
  27. میرخلیلی، صفورا، 1361: مطالعه و مستندسازی مسجد فرط، شهرستان یزد، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد
  28. ناشناس، 1373: حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران: انشارات کتابخانه طهوری
  29. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، 2536: البلدان، مترجم: دکتر محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  30. Allan, J. W. (1991). Islamic ceramics. Ashmolean Museum Oxford.
  31. Bivar, A. D. H., Fehervari, G., Baker, P. L., Errington, N., Shokoohy, M., Errington, E., & Tyler-Smith, S. (2000). Excavations at Ghubayrā, Iran. School of Oriental & African Studies.
  32.  Bosworth, C. E. (Ed.). (2007). Historic cities of the Islamic world (Vol. 1). Brill.
  33. Jenkins, M. (1983). Islamic pottery: a brief history (Vol. 40, No. 4). Metropolitan Museum of Art.
  34. Lane, A. (1947). Early Islamic Pottery: Mesopotamia. Egypt and Persia, London, 13.
  35. Siroux, Maxime, (1947): La Masjid-e-Djum'a de Yezd, Bulletin de l'InstitutFrançaisd'Archéologie Orientale, vol 44, 119-76.