اهمیت قلاع و استحکامات دوره‌ی قاجارِ منطقه شهداد در برقراری امنیتِ اجتماعی حاشیه غربی کویر لوت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

2 دانشجوی دکتری باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

سرزمین ایران با موقعیت خاص جغرافیایی خود، پیوسته دستخوش تهاجمات، جنگ‌ها و لشکرکشی‌ها بوده است، چنانچه مطالعه‌ی قلعه‌ها و استحکامات دفاعی ایران در هر دوره‌ و مکانی، اطلاعات ارزشمندی در مورد سیستم تدافعی آن به‌دست می‌دهد. طی بررسی روشمندی که در منطقه‌ی شهداد در سال 1390 هـ.ش انجام گرفت، 19 قلعه در حاشیه کویر لوت شناسایی گردید که تاکنون هیچ‌گونه مطالعه‌ای در خصوص آن‌ها صورت نگرفته است. با توجه به تعداد و تنوع این ساختارها بحث و بررسی پیرامون آن‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد. بر این اساس، پژوهش حاضر در تلاش است نقش قلاع فوق را در امور نظامی، تدافعی و امنیتی منطقه ارزیابی کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد این ساختارها در تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند که می‌توانسته ارزش آن‌ها را بیش از پیش نمایان کند. چنانچه هسته‌ی شکل‌گیری خودِ شهر شهداد، قلعه کهنه شهداد بوده است. هم‌چنین به‌علت ناامنی حاشیه غربی کویر لوت، وضعیت استراتژی و سوق‌الجیشی شهداد و قرارگیری آن بر سر راه ارتباطی کرمان ـ خراسان، پتانسیل‌های قابل توجهی در خصوص قلاع و استحکامات دفاعی برای این منطقه می‌توان در نظر گرفت. بیشتر قلاع این دوره مربوط به قرون متأخر اسلامی به‌خصوص دوره قاجار است که برخی از آن‌ها بر پایه قلاع قدیمی‌تر ساخته شده‌اند. با توجه به عدم امنیت منطقه در این دوره، ساخت قلاع فوق امری منطقی است. روش به‌کار رفته در پژوهش حاضر به‌منظور دستیابی به اهداف یاد شده، استفاده از  بررسی سیستماتیک و روشمند باستان‌شناختی در کنار تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از آن و بهره‌گیری از نتایج انتشارات صورت گرفته در مورد استحکامات تدافعی و قلاع می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of the Qajar Fortifications of the Shahdad Region in the Social Security of Western Margins of the Lut Desert

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ebrahim Zarei 1
  • yadollah heidari babakamal 2
1 University of Bu Ali Sina
2 university of bu ali sina
چکیده [English]

Persia with its special geographical position has been continually subjected by invasions, battles and campaigns. The study of castles and defense fortifications of Iran in any period or place gives valuable information about the fortification system. The study of architectural remains in Shahdad as castle-villages or just castle has provided an important context for archaeological research. During systematic reviewing archaeological survey of Shahdad zone in 2011, 19 castles and defense fortifications were identified in the Lut desert and none of them has been studied yet. Based on the number and diversity of these structures, the discussion about these structures seems to be essential. Accordingly, the present study is trying to evaluate the role of these castles in military, defense affairs and regional security. The result of this study shows that these structures have also played a decisive role in the political developments of the region and had new functions and numerous species which could put them besides other important building.
So, the formation of the core of Shahdad town has been Kohneh castle of Shahdad. Also, due to the insecurity Lut desert margins, the status of strategic Shahdad town and its location on the Kerman ـ Khorassan road, significant potential for castles and defenses can be highly considered for the region. Later on, sometimes these castles have been repaired and reused. Due to excessive damages, it has been rebuilt and newly retitled. However, the building history of these castles is unknown as they have been used for several periods; sometimes (for example, Choqoki castle and Kohneh castle of shahdad) or was built a new castle beside the older castle, so that precise dating of castles is difficult. Currently, some castles are safe and some are ruin and in some areas the only sign of life from the past is ruin.
By the Qajar period the Kerman and Shahdad areas were much more noted as from the construction or repair of older castles of Shahdad area is clearly evident. In Islamic castles of Shahdad the advances, in terms of the war, both for invaders and defenders have occurred which the bigger circular towers are built with less space and the walls are made more stronger. These castles have built with all necessary predictions to stop or slow down the invaders speed outside the castle walls and inside. The style of castle building has strong relationship with the security situation at the establishment time. Generally, the castles of Shahdad have been reminiscent chaos and marauding in Lut plain. The other results showed that in Shahdad and its surrounding rural areas residential complex are surrounded by the wall gradually developed and in the systematic structure form of a town or village, their condition has stabilized. In such cases, from city or early village has remain there are no traces or their ruins has remained in the center or near the present city. For example, in addition to the Kohneh castle of Shahdad, the Keshit castle located in Golbaf and Dehsaif castle can be mentioned. Other castles of Shahdad in terms of design and function are comparable with some castles within and outside of Kerman and central areas of Iran. The appleid method in this study achieving above objectives is archaeological systematic review and the analysis of data; finally, the results of performed publications about defensive and strongholds fortifications have been notified.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Castles and Fortifications
  • Shahdad
  • Lut Desert
  • Qajar
اسکندری، نصیر، 1391، " بررسی و شناسایی باستان­شناسی بخش­های شهداد و گلباف شهرستان کرمان"، گزارش منتشر نشده بررسی و شناسایی باستان­شناسی بخش­های شهداد و گلباف شهرستان کرمان، آرشیو سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان کرمان.
ـ اصطخری، ابواسحق ابراهیم، 1373، "الممالک و المسالک"، ترجمه محمدبن­اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ افشارفر، ناصر، 1378، "فلک­الافلاک و پیوند آن با تاریخ لرستان"، نشریه رشد آموزش تاریخ، شماره 1، صص 52 ـ 55.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم، 1366،"کرمان"، شهرهای ایران، ج2، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 195ـ202.
- پارسی، فرامرز، 1383،" قلعه رودخان"، مجله معمار، شماره 28، آذر و دی 1383، صص 134ـ139.
ـ پازوکی، ناصر، 1367، "قلعه گردکوه یا گنبدان دژ"، نشریه هنر و معماری، شماره 25، صص 233 ـ 244.
- پازوکی، ناصر، 1376، "استحکامات دفاعی در دورۀ اسلامی"، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
- پازوکی، ناصر، 1378، "شهر و نقش دفاعی شهر"، مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهر سازی ایران جلد دوم، فروردین ماه، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه) به کوشش باقر آیت­الله­زاده شیرازی، صص297ـ314.
- پورحسینی، سید ابوالقاسم، 1328، "خبیص ـ شهداد"، مجلۀ یغما، شماره 20،  صص 469ـ472 
- حاکمی، علی، 1351، "کاوشهای حاشیۀ دشت لوت"، کشف تمدن پیش از تاریخ در خبیص شهداد، هنر و مردم، ش 126، صص 75 ـ83.
- حاکمی، علی، 1385، "هشت فصل حفاری در شهداد"، گردآوری شده توسط محمود موسوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی.
-خلعتبری، اللهیار، بشری، دلریش، 1382، "کارکردها و نقش سیاسی اجتماعی قلاع در تاریخ میانۀ ایران"، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- خوشرو، فاطمه، 1387، "آثار تاریخی کرمان"، کرمان: انتشارات ودیعت.
- دپلانول، 1358، "مطالعاتی دربارۀ جغرافیای انسانی شمال ایران"، ترجمۀ سیروس سهامی، چ دوم، مشهد: انتشارات مشهد.
- ذکاء، یحیی، 1374، "مفهوم دژ و ارگ یا هستۀ مرکزی ایجاد شهرها در ایران،" جلد نخست از مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهر سازی ایران ارگ بم ـ کرمان، سازمان میراث فرهنگی کشور، 7ـ12 اسفند، صص 209 ـ 227.
- ستوده، منوچهر، 1340، "استحکامات سرزمین ایران در دورۀ اسلامی"، مجلۀ فلسفه،کلام و عرفان، شماره 6، صص 348 ـ 358.
- ستوده، منوچهر، 1362، "قلاع اسماعیلیه"، تهران: انتشارات طهوری.
ـ عریان، مرضیه، 1374، "شهرهای اسلامی"، جلد نخست از مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهر سازی ایران ارگ بم – کرمان، سازمان میراث فرهنگی کشور، 7ـ12 اسفند 1374، صص 278ـ 304.
ـ فرجامی، محمد، 1389، "قلعه کوه قاین"، مجله مطالعات فرهنگی و اجتماعی خراسان، شماره 17، صص 97 ـ 124.
- قزوینی، زکریا بن محمدبن محمود، 1373، "آثار البلاد و اخبار العباد"، ترجمه و اضافات :جهانگیر میرزا قاجار، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- کابلی، میرعابدین، 1368، "شهداد"، جلد سوم از مجموعه مقالات شهرهای ایران، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 66 ـ106.
- کابلی، میرعابدین، 1369، "روابط فرهنگی و بازرگانی شهداد و منطقۀ ترکستان در هزارۀ سوم ق.م"، منتشر شده در مجموعه مقالات کرمان شناسی، به کوشش محمد علی گلاب­زاده، کرمان: انتشارات مرکز کرمان شناسی، صص 206-224.
- کردوانی، پرویز، 1350،"کلیات طبیعی بخش شهداد (کرمان)"، مجلۀ پژوهش­های جغرافیایی، شماره 6، صص 3ـ 8.
- کیانی، محمدیوسف، کلایس، ولفرام، 1373، "کاروانسراهای ایران"، چ اول، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
- مستوفی، احمد، 1348، "لوت زنگی احمد"، مجلۀ پژوهش های جغرافیایی، شمارۀ 1، دی ماه، صص 3ـ27.
- مستوفی، احمد، 1351،  "شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت"، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- معماریان، غلامحسین، 1387، "معماری ایرانی"، به تقریر از محمد کریم پیر نیا، تهران: نشر سروش دانش.
- مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، 1361، "احسن­التقاسیم فی معرفه­الاقالیم"، بخش دوم (قسمت مربوط به ایران)، (قرن چهارم)، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مترجمان و مؤلفان ایران.
- ملا­زاده، کاظم، و محمدی، مریم، 1385، "قلاع و استحکامات نظامی"، (دایره­المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی) تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
- موسوی، سید محمود، 1369،" مروری کوتاه بر تاریخچه­ی باستان­شناسی استان کرمان"، چاپ مروی، مجموعه مقالات کرمان شناسی ، به کوشش محمد علی گلاب­زاده، کرمان، انتشارت مرکز کرمان شناسی، 177ـ191.
- نعیمی، آتری هاتف، 1389، "گونه­شناسی قلاع مسکونی در ایران (باززنده سازی قلعه­ی مورچه­خورت اصفهان)"، شهریورماه، پایان­نامه­ منتشر نشده­ی دانشگاه تهران، دانشکده­ی هنرهای زیبا، گروه معماری و شهرسازی.
- نوربخش، حمید، 1366، "ارگ بم"، تاریخ مختصری از تحول شهرنشینی و شهرسازی در ایران، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
- ویلی، پیتر، 1386، "آشیانۀ عقاب (قلعه های اسماعیلی در ایران و سوریه)"، ترجمۀ فریدون بدره ای، تهران: نشر و پژوهش فروزان روز.
- یاقوت حموی، 1383، "معجم­البلدان"، ج دوم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.