معماری مناطق غربی مازندران و بخش های شرقی گیلان در عصر آهن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه مازندران

2 دانشجوی دکترای باستانشناسی گرایش پیش از تاریخ دانشگاه مازندران

چکیده

از مهم‌ترین پرسش‌های مطرح در باستان‌شناسی دو استان هم‌جوار گیلان و مازندران، چگونگی استقرارهای دوران پیش از تاریخ و به‌ویژه عصر آهن در منطقه است. وجود یا عدم وجود معماری دائمی، نوع معماری و نیز مصالح به‌کار رفته در آن‌ها، با وجود اهمیتی که در بازسازی ساز و کارهای معیشتی دارند، در مطالعات باستان‌شناسی گیلان و مازندران به‌طور روش‌مند مورد بررسی قرار نگرفته‌اند. این در حالی است که عمده فعالیت‌های باستان‌شناختی پیش ‌از ‌تاریخی در این دو استان بر روی گورستان‌های عصر آهن (سده‌های 8-15 ق. م.) متمرکز شده است. نبود پرسش‌های بنیادی و بررسی‌های روش‌مند در باستان‌شناسی منطقه باعث شده که تاکنون چگونگی استقرار و نوع معماری مورد استفاده‌ مردمان این دوره بر ما پوشیده باقی بماند. این پرسش‌‌ها مطرح است که پراکندگی محوطه‌ها و الگوی استقرار در این دوره چه بوده است؟ چه عامل و یا عواملی باعث شده تا شواهد اندکی از سکونت‌گاه‌های این دوره مورد بررسی و شناسایی قرار بگیرد؟ در صورت وجود الگوی استقراری یک‌جانشینی، نقشه‌ها و فضاهای معماری به چه صورت بوده است؟ و یا این‌که از چه مصالحی در ساخت سکونت‌گاه‌های موقت یا دائمی استفاده می‌شده است؟ در این مقاله تلاش شده تا با روشی کتابخانه‌ای و با مراجعه به آثار منتشر شده از فعالیت‌‌های میدانی انجام ‌شده در محدوده جغرافیایی جنوب‌شرقی گیلان و غرب مازندران، طرحی ابتدایی از ویژگی‌های معماری عصر آهن در این دو استان ارائه شود. بر اساس شواهد و قرائن موجود، ساکنان پیش از تاریخ این نواحی دارای معماری نیمه ‌یک‌جانشینی و در برخی موارد یک‌‌جانشینی کامل بوده‌اند. سازه‌های سنگی در زوایا در بخش‌های شالوده و دیوارهای بناها با روش چفت و بست کامل ساخته می‌شدند. تنورها و اجاق‌هایی در درون فضاهای زیستی تعبیه می‌شده است. این شواهد، در برخی محوطه‌ها بافت متراکمی از سازه‌های معماری مربوط به استقرار یک‌‌جانشینی را در دامنه‌های شمالی رشته‌ کوه‌های البرز در بازه‌ی زمانی 1500 تا 750 ق.م. نشان می‌دهند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Architecture of Western Mazandaran and Eastern Gilan During the Iron Age

نویسندگان [English]

  • Rahmat Abbasnejad Seresty 1
  • Roghayeh Mojtabaee Sobouti 2
2 University of Mazandaran
چکیده [English]

One of the most important and unanswered questions in archaeological researches of two neighboring provinces of Guilan and Mazandaran is; what kind of settlement patterns are there in the prehistory, especially in the Iron Age of the region; Presence or absence of permanent architecture and the kind of the architecture and the applied material, despite their importance reconstructing the livelihood systems, have had no considerations in the archaeological studies of Guilan and Mazandaran and have not been studied yet systematically. Meanwhile, the main prehistoric archaeological activities at two provinces are mainly focused on the Iron Age graveyards (1500-750 B.C.). The lack of fundamental questions and methodological considerations in archaeological researches lead to the settlement patterns and architecture in this era remain obscured. However there are many questions seems to need more attentions in the archaeological investigations. Some of these inquiries are listed below:
How is the distribution of sites and settlement pattern in this area during prehistoric time? What factor(s) led to identify little evidence of such settlements at this part of Iran? Are there any sedentary settlements in northern slops of Alborz Mountains over prehistoric era? If there is, what are its architectural elements? And what materials were used in the construction of temporary or permanent architectures?
In this paper we tried to establish an initial sketch of Iron Age architecture attributions in the region restricted from west parts of Mazandaran to southeastern parts of Guilan. Based on available evidences, we can show that the prehistoric inhabitants of these areas have had semi-sedentary and occasionally fully-sedentary architecture.
 To sum up, the attribution of the Iron Age architecture in this region includes:
1 - The use of local materials such as cobbles and wood for building the foundation, walls and roofs;
2 - Stones have used in flooring, foundations and probably in walls and also in oven and heart borders;
3 – It seems that unbaked bricks were used in wall occasionally;
4 - Fully fastening angles and making the rectangular spaces was known to these ancient people;
5 - The usage of woody piers probably was prevalent bearing the roofs.
6 - It seems that the roofs were made of wood or other unstable materials.
7- Also we can see traces of ovens and hearts near interior or exterior sides of walls of living space.
8 - Burnt and trampled layers associated with these structures were used for flooring the living rooms and beyond as well. All of these probably shows intermeshed context of sedentary settlements in northern slops of Alborz Mountains in the period between 1500 -750 B.C. In other hand there are evidences of temporary settlements in caves and rock shelters.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iron Age
  • Architecture
  • Gilan
  • Mazandaran
 امیرکلایی، ابراهیم،1387،«گزارش گمانه­زنی به منظور تعیین عرصه و حریم محوطه قلعه­کش دابودشت شهرستان آمل»، گزارش منتشر نشده.
امیرکلایی،ابراهیم،1388،« گزارش دومین فصل کاوش محوطه قلعه کش دابودشت شهرستان آمل»، گزارش منتشر نشده.
امیرکلایی، ابراهیم، 1391 الف، «گزارش گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و حریم محوطه گل لاک کنسی آمل، مازندران»، چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران، موزه ملی، ص78.
امیرکلایی،ابراهیم،1391،ب، «گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و حریم محوطه لامیزده محمودآباد مازندران»، چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران، موزه ملی ،ص79.
باقریان،محمدرضا، 1391،« بررسیهای باستان شناسی هیأت مشترک ایران و کره جنوبی دوران سنگ در ایران»، چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران، موزه ملی، صص: 87-86.
جهانی، ولی، 1391(الف)،«کاوش­های باستان­شناسی یَسَن(دیلمان)»، چاپ اول، رشت،اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان گیلان.
 جهانی، ولی، 1391(ب)، «مطلاکوه نخستین محوطه استقراری شناسایی شده عصر آهن در املش»، نامورنامه ؛ مقاله هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به کوشش حمید فهیمی و کریم علیزاده، تهران، انتشارات نگاه،صص:270-259.
 جهانی،ولی؛  بهروز همرنگ، رقیه مجتبایی ثبوتی و مجید کوهی، 1391،« کاوش در محوطه باستانی کافرستان یسن»، چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران،موزه ملی، ص129.
 خلعتبری، محمدرضا، 1392،« گیلان در عصر آهن»، چاپ اول، تهران، نشر گوی.
 رامین، شهرام و مسعود اکبری، 1391،« گورستان عصر آهن سیاه سو، رودسر، گیلان»، چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران، موزه ملی،ص 201.
شهیدزاده،عبدالحسین،1348، گزارش مقدماتی هیأت کاوش­های علمی باستان­شناسی گیلان، گزارش شماره 18 استان گیلان، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران. منتشر نشده.                                                       
 صفری،مجتبی،1391، « بررسی باستان شناسی روستای ابوالحسن کلای شهرستان بابل مازندران»،  چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران، موزه ملی ،ص295.
 فهیمی، حمید،1381:الف، «فرهنگ عصر آهن در کرانه­های جنوب غربی دریای خزر»، تهران، نشر سمیرا.
 فهیمی،حمید،1381:ب، «حوزه فرهنگی املش در عصر آهن به روایت کاوش­های باستان­شناختی»، فرهنگ گیلان، شماره 13 و 14، رشت، اداره کل ارشاد اسلامی گیلان، صص109-113.
 قمری فتیده، محمد؛ مهرداد قربانی مقانکی و مرتضی ادیب زاده،1389، «گزارش مقدماتی بررسی باستان شناسی شهرستان رامسر»، مجموعه و خلاصه مقالات همایش ملی چشم انداز باستان شناسی شمال کشور در دهه آینده، جلد اول، نوشهر، مؤسسه آموزش عالی مارلیک،صص 163-157.
 ماهفروزی، علی، 1386. "باستان شناسی شرق مازندران با تکیه بر کاوش­های گوهر تپه، گزارش­های باستان­شناسی «7»، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
 ماهفروزی،علی و کریستین کنراد پیلر،1391: «گوهرتپه»، چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران، موزه ملی، ص38.
 موسوی کوهپر، سیدمهدی و رحمت عباس­نژاد سرستی، 1385. گزارش نخستین فصل کاوش باستان­شناختی تپه کلار کلاردشت، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران. منتشر نشده.
 موسوی کوهپر، سید مهدی و محمود حیدریان، 1391، «گزارش فصل دوم کاوش لایه نگاری تپه کلار کلاردشت، مازندران»، چکیده مقاله های یازدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، تهران، موزه ملی ،صص419و420.
 نگهبان، عزت الله، 1376،«مروری بر پنجاه سال باستان شناسی ایران»، تهران، انتشارات میراث فرهنگی کشور.
 نگهبان، عزت الله، 1378، «حفاری های مارلیک»، جلد اول، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه).
 نوکنده،جبرئیل و حمید فهیمی، 1382، «پژوهشهای باستانشناختی هیأت مشترک ایران و ژاپن در کرانه های غربی سپید رود گیلان 81-1380»، گزارشهای باستانشناسی 2، تهران، پژوهشکده باستان شناسی، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی،صص43-27.
 هاشمی زرج آباد،حسن؛ سید مهدی موسوی کوهپر، محمود حیدریان و رحمت عباس نژاد سرستی،1389، «گزراش اجمالی بررسی باستان شناسی منطقه کجور نوشهر»، مجموعه و خلاصه مقالات همایش ملی چشم انداز باستان شناسی شمال کشور در دهه آینده، جلد اول، نوشهر، مؤسسه آموزش عالی مارلیک، صص198-183.
 Fahimi, H, 2004, "Outline of the 2nd Season of the General Survey of the West Bank of the Sepidrud", In: Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 2nd Season 2002, Tokyo, ICHTO & MECCJ, Pp: 11-47.
 Fahimi, H, 2005, "Observation on the Distribution of Iron Age Sites on the Sefidrud River West Bank”, In: Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 4th Season, Tokyo, ICHTO & MECCJ, Pp: 44-49.
 Fahimi, H & Yamauchi.k, 2005, "The Fourth Season of Archaeological Survey on the West Bank of the Sefidrud; from the Sorkhan Valley to the River Qezel-Owzan" , In: Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 4th Season, Tokyo, ICHTO & MECCJ, Pp:44-49.
 Hakemi, Ali.1968, "Kaluraz et La Civilization”, Murdes Archeologie-Vivante, Vol.1-Tehran.
 Otsu, T, Nokandeh, J and Adachi, T, 2005, "Excavation Research of Tappe Jalalie”, In: Preliminary Report of the Iran Japan Joint Archaeological Expedition to Guilan; 2nd Season 2002, Tokyo, ICHTO & MECCJ, Pp: 48-83.
 Piller .Christian & Ali Mahfroozi, 2009. First Preliminary Report on the joint Iranian-German Excavations at Gohar Tappe, Mazandaran, Iran, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 41.
 Sono, T and Fukai, Sh, 1968, "Dailaman III, the Expedition at Hassani Mahalle and Ghale Kuti, 1964"; Tokyo, The University of Tokyo.