از کاخ تا شهر(بررسی و شناسایی شیوه های انتقال آب اردشیرخوره (گور)در دوران ساسانی و اسلامی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 هیئت علمی پژوهشکده باستان شناسی

2 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اصفهان

3 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

یکی از ویژگی‌های عظیم ساسانیان، به‌کارگیری شیوه‌های انتقال آب با پشتوانه‌ی سیاسی، اداری و فنی قوی است که سرزمین خشک و نیمه‌خشک فلات ایران را، به مکانی امن برای زندگی مستمر و طولانی تبدیل کرد. دشت فیروزآباد (اردشیرخوره / گور) نمونه‌ای از نظام منسجم و دقیق بهره‌برداری از منابع آب، از شکل‌گیری تا شکوفایی در مناطق نیمه‌خشک فلات ایران است که تا 18 قرن پس از اردشیر، بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی، به‌عنوان شاه‌رگی حیاتی، دشت فیروزآباد را برای سکونت اجتماع‌های انسانی زنده نگه‌داشته است. دشت فیروزآباد سرشار است از بناهای بزرگ و یادمانی، از بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی به هم‌راه استقرارهای پیرامونی آن‌ها، که تا کنون به مطالعه الگوی استقراری، شیوه‌های انتقال آب آن‌ها در دشت فیروزآباد، در دوره‌های  ساسانی و اسلامی پرداخته نشده است. این‌که چه تدابیری برای مدیریت منابع و انتقال آب به اردشیرخوره (گور) در دوران ساسانی و اسلامی در نظرگرفته شده بود؟ میزان انطباق مطالعات باستان‌شناختی با روایات تاریخی تا چه حدی است؟ مسائلی است که در این تحقیق در پی پاسخ به آن‌ها هستیم. این پژوهش، با رویکردی تاریخی- تطبیقی و با استفاده از مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای و تطبیق آن‌ها با یکدیگر به بررسی نقش آب در شکل‌گیری بناهای اوایل دوره‌ی ساسانی و شیوه‌های انتقال آب، به شهر اردشیر خوره (گور) در طول 16 قرن حیات آن می‌پردازد. مطالعات باستان‌شناختی نگارندگان، روشن ساخت که آن‌چه در منابع دوران ساسانی و اسلامی در مورد شیوه‌های انتقال آب به شهر اردشیرخوره آمده است، قابل اثبات بوده و رودخانه فیروزآباد نقشی اساسی در شکل‌گیری بناهای اوایل دوره‌ی ساسانی داشته است؛ بنابراین نوشتار حاضر در پی آن است که، به مدد یافته‌های باستان‌شناختی، شیوه‌های انتقال آب اردشیرخوره را در دوره‌های استقراری آن مشخص کند. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

From the Palace to the City: Survey the Watering System of Ardashir Khowarah During Sassanid and Islamic Period

نویسندگان [English]

  • naser noruz zadeh chegini 1
  • ahmad salehi kakhki 2
  • Hesamoddin Ahmadi 3
1 Academic Institute of Archaeology
2 Archaeologist
3 Archaeologist
چکیده [English]

One of the characteristics of Sassanian is that they use to methods of Water transferring with policy Fund, administrative and important technology, which turn dry and semiarid land of Iran to a suitable place for long and continuum life. Firuzabad Plain (Gur- Ardeshir khore) is a sample of coherent system and exact operation of water sources, from existence in region sub-arid Iran which 18 century after Ardeshir, the founder of Sassanid imperial, recognize the Firuzabad plain as vital area staying the society of Sassanid kingdom.
Firuzabad plain is full of huge buildings and memorial from the founder of Sasanian Imperial dynasty along with surrounding settlements, Who has studied  settlemen pattern, Water transition practices in Firuzabad plain, Sassanid and Islamic periods unmentioned. Several questions about the sources and modes of transmission of the city of Ardashir khore (Gur) periods the Sassanid and Islamic, remained unclear and they are the aims of the current study. The research methods employed all the available resources to identify and evaluate the role of water shaping Firuzabad plain by the Early Sassanid architecture and ways of carring water to the city of Ardashir khore (Gur) during the 16th century, the life of it.
Archaeological studies of the writers revealed that was in surces of Sasanian and Islamics period about different methods of carrying water to Ardeshir khore city has been demonstrable and Firuzabad river has had a main role informing building of early Sassanid period. The most important monuments of the early Sassanid period are the Qale’h Dokhtar, Ardeshir Palace and the Gur city; all of these buildings have raised up by Ardeshir, founder of the Sasanian Empire. Firuzabad Plain settlement largest of Ardashir khore (Gur) city, which is located in the eastern part of the river. According to surveys conducted around the river Firuzabad only source of water for the northern, eastern and south of Gur, a distance of several kilometers. Historical Sources of Water Supply Project for the length of six kilometers to the grave of the story moved to the middle of the city takes a certain height. The river water is not accessible to the middle of the city. After matching the historical and archaeological evidence, it is understood that Sassanid water pond in front of the North Portico of the palace of Ardeshir in the form enclosed and buried in the basement of the town have moved.
After the collapse of the Sassanid Empire by the introduction of Eslamic period and early and Middle Ages of the three sources of water for the water supply to the city was buried, These changes are somehow related to political developments in the province and the failure of Siraf port flourished in the Late 4th century (A.H) is. Evidence suggests that the Sasanian have a thorough knowledge of geography and strategic location Firuzabad plain, That consequently the implementation of a systematic and coherent transfer of water to support the political, economic, administrative, technical and strong, Firuzabad plain to bloom in business, industry, agriculture and the arts has, Until after the collapse of the Sassanid Empire in the 4th century (A.H); Has retained its position as an ideal city. But after that, the commercial life of plain Firuzabad plain, the boom fell, maintaining full control of all modes of transport are Firuzabad plain water. The rapid development of urbanization, the construction of more than 2,000 agricultural wells, with the implementation of the agrarian reform law in 1340 decade (A.D) The Sassanid precious relic was forgotten.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ardashir Khowarah
  • Firuzabad Plain
  • Tangab
  • Water Transition
  • Aqueduct
-       ابن بلخی، 1363،² فارسنامه²، ترجمه گای لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، تهران؛ دنیای کتاب.
-       ابن حوقل، 1366،² ایران درصوره الارض² ، ترجمه جعفر شعار، تهران؛ امیرکبیر.
-       ابن خردادبه، 1371،² مسالک و مما لک²، ترجمه سعید خاکرند، تهران؛ موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل.
-       ابن رسته، 1365،² اعلاق النفیسه²، ترجمه حسین قره چانلو، تهران؛ امیرکبیر.
-       ابن فقیه، ابوبکراحمداسحاق همدانی، 1347،² ترجمه مختصرالبلدان(بخش مربوط به ایران) ²، ترجمه ح- مسعود ،تهران؛ بنیاد فرهنگ ایران.
-       ابن ندیم، محمد ابن اسحاق،1366،² الفهرست²، ترجمه محمد رضا تجدد، تهران؛ امیرکبیر.
-       احمدی، حسام الدین، 1393، بررسی و شناسایی شیوه­های انتقال آب دشت فیروزآباد در دوره­ی ساسانی و اوایل اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد، اصفهان؛ دانشگاه هنر.
-       استخری، ابراهیم، 1373، ²مسالک الممالک²، به کوشش ایرج افشار، تهران؛ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
-       اشمیت، اریک،1376، ²پرواز برفراز شهر های ایران² ، برگردان آرمان شیشه گر، تهران؛ پژوهشگاه میراث فرهنگی.
-       اصفهانی، حمزه بن حسن، 1346 ،² تاریخ پیامبران وشاهان²، ترجمه جعفر شعار، تهران؛ بنیاد فرهنگ ایران.
-       امیری ، مصیب، 1391 ،² بررسی و مطالعه سفال دوران ساسانی و قرون اولیه اسلامی ( مطالعه موردی محوطه های تاریخی استخر، شهر گور ، بیشاپور ، سرمشهد و دارابگرد) ²، رساله دکترا، تهران؛ دانشگاه تربیت مدرس.
-       آغاسی ، عبدالوحید -  صفی نژاد، جواد، 1379 ،² واژه نامه قنات²،  یزد؛ شرکت سهامی آب منطقه ای یزد.
-       بارتولد، و، 1372، ²جغرافیای تاریخی ایران² ، ترجمه حمزه سردارور، تهران؛ توس.
-       بلاذری،  احمد بن یحیی، 1364،² فتوح البلدان ²، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران؛ سروش.
-       بهرامی ، اکرم ، 1356، ²شهرهای ساسانی ، بررسی های تاریخی²، شماره 2، سال دوازدهم ، مرداد و شهریور، ص ص 239-259.
-       بهرامی،  اکرم، 1356،²شهرهای ساسانی² ، بررسی های تاریخی، شماره 2، سال دوازدهم، خرداد وتیر،  ص ص.  215-237.
-       بهرامی، بهرنگ ودیگران، 1386،² تاثیر سامانه های آبی در شکل گیری منظر باستانی پاسارگاد²، مجله محیط شناسی: سال سی وسوم، شماره 43، ص ص. 131-142.
-       بیگ محمدی، حسن،1377،² مقدمه ای بر جغرافیای طبیعی ایران²، تهران؛ دانشگاه تهران.
-       پاپلی یزدی، محمد حسین، لباف خانیکی، مجید، 1377، ²واحد تقسیم آب در نظام های آبیاری سنتی (فنجان) ²، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی: شماره­های 49 و 50 ، ص ص. 48- 73.
-       پیگلو سکایا، ن، 1367،² شهر های ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان²، ترجمه عنایت اله رضا، تهران؛ علمی فرهنگی.
-       تفضلی، احمد، 1366،²شهر های ایران²، جلد سوم به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران؛ جهاد دانشگاهی.
-       تقوی نژاد، محمدرضا،1366،² معماری شهر سازی وشهرنشینی ایران در گذر زمان²، تهران؛ یساولی (فرهنگ سرا).
-       جواهری، پرهام، 1378،²چاره آب در تاریخ فارس²، تهران؛ گنجینه آب ایران.
-       جهاد کشاورزی استان فارس، 1387،²تهیه شناسنامه قنوات شهرستان های استان فارس²، جلد سیزدهم (شهرستان فیروزآباد)، تهران؛ وزارت جهاد کشاورزی.
-       ² حدود العالم من المشرق الی المغرب²، 1362 ، ترجمه منوچهر ستوده، تهران؛ زبان وفرهنگ ایران.
-       حسین میر جعفری و دیگران، 1388،²بررسی نظریه خاستگاه قنات در ایران²، فصلنامه علمی– پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا: سال نوزدهم، شماره 2، ص ص. 79 – 100.
-       حموی، یاقوت،1362، ²معجم البلدان²، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران؛ امیرکبیر.
-       خسروزاده، علی رضا، 1377، ²شهر سازی دوره ساسانی²، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران؛ دانشگاه تربیت مدرس.
-       دارک، کن، 1387، ²مبانی نظری باستان شناسی²، ترجمه کامیار عبدی، تهران؛ مرکز نشر دانشگاهی.
-       دیولا فوا، مادام، 1332،² سفرنامه²، ترجمه بهرام فرهوشی، تهران؛ دانشگاه تهران.
-       ربیعی، ربیع، 1362، ²جغرافیای مفصل ایران²، تهران؛ نشر اقبال.
-       رزم آرا، علی، 1323،² جغرافیای نظامی ایران²، منطقه فارس، تهران؛ ستاد ارتش.
-       زرکوب شیرازی، معین الدین، 1350، ²شیراز نامه²، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران؛ بنیاد فرهنگ ایران .
-       سامی، علی، 1355،² شهر باستانی گور و فیروزآباد کنونی²، هنر ومردم: آذر ماه شماره 169 و 170، ص ص. 3- 9. 
-       سامی، علی، 1389، ²تمدن ساسانی²، جلد دوم، شیراز؛ چاپخانه موسوی.
-       سعیدیان، عبدالحسین، 1379،² شناخت شهر های ایران²، تهران؛ علم وزندگی.
-       سوین، ولی، 1388، ²راهنمای روش کاوش باستان شناختی²، ترجمه بهرام آجرلو، تهران؛ سیمای دانش.
-       سید سجادی، سید منصور،1361،² قنات کاریز²، تهران؛ انجمن فرهنگی ایتالیا – ایران.
-       شاهپور شهبازی، علی رضا، 1382، ²ساسانیان : فروپاشی زمام داری ایران باستان ²، تهران؛ توس.
-       شاهپور شهبازی، علی رضا، 1389،² تاریخ ساسانیان (ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری ومقایسه آن با تاریخ بلعمی ) ²، تهران؛ نشر دانشگاهی.
-       شواتس، پاول،1372، ²جغرافیای تاریخی فارس ²، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران؛ انجمن آثارومفاخرفرهنگی.
-       شیرازی، فرصتالدوله،1362،²آثارالعجم ²، تهران؛ بامداد.
-       صفی نژاد، جواد، 1355،² قنات در ایران ²، دانشکده (دانشگاه تهران): شماره 8 ، ص ص. 87- 117.
-       صفی نژاد، جواد، 1382،² ویژگی های قنات های ایران²، کتاب ماه هنر: شماره های 57 و 58 ، ص ص. 12- 18.
-       طایفه قهرمانی، نسرین ،1391،² باستان شناسی میدانی²، تهران؛ طهوری.
-       عسکری، علی رضا، 1385، ²کتابنامه باستان شناسی استان فارس²، تهران؛ کازرونیه.
-       علیزاده، عباس،1386،² تئوری وعمل در باستان شناسی²، تهران؛ سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی وگردشگری.
-       فرای، ریچارد، 1386،² میراث باستانی ایران ²، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران؛ علمی و فرهنگی.
-       فرهنگ جغرافیای ارتش²، 1362، تهران؛ موسسه جغرافیای ارتش.
-       فسایی، میرزاحسن،1367،² فارسنامه ناصری²، به کوشش منصوررستگار، تهران؛ امیرکبیر.
-       قزوینی، زکریابن محمد، 1373،² آثارالعباد و اخبارالعباد²، ترجمه جهانگیرمیرزا قاجار، تهران؛ امیرکبیر.
-       ² کارنامه اردشیر بابکان²، 1390، ترجمه بهرام فره وشی، تهران؛ دانشگاه تهران.
-       کراچی، روح انگیز، 1371 ،² جغرافیای تاریخی فیروزآباد²، ایران شناسی: سال اول، مرداد ماه ، شماره های 6 و 8 ، ص ص. 311- 319.
-       کرجی، ابوبکر محمد بن حسن حاسب، 1388، ²استخراج آب های پنهانی²، ترجمه حسین خدیو جم، مشهد؛ قدس رضوی .
-       کردوانی، پرویز، 1387، ²مناطق خشک²، جلد اول، تهران؛ دانشگاه تهران .
-       کریستین سن، آرتور،1385،² ایران درزمان ساسانیان²، ترجمه رشید یاسمی ،تهران؛ صدای معاصر.
-       کلایس، ولفرام، 1366،² (کاخ ها) معماری ایران در دوره اسلامی²، ترجمه محمد یوسف کیانی، تهران؛ جهاد دانشگاهی.
-       گای لسترنج،1364،² جغرا فیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی²، ترجمه محمودعرفان، تهران؛ علمی و فرهنگی.
-       گیریشمن، رمن، 1383،² ایران از آغاز تا اسلام²، ترجمه محمد معین، تهران؛ علمی فرهنگی.
-       گیریشمن، رمن،1370، ²هنرایران دردوران پارتی وساسانی²، ترجمه بهرام فرهوشی، تهران؛ علمی وفرهنگی.
-       لوکونین، 1365،² تمدن ساسانی²، ترجمه عنایت اله رضا، تهران؛ علمی فرهنگی.
-       محمدی قصریان سیروان، خانمرادی مژگان، 1391،² بررسی سیستم آبیاری دشت بیستون به استناد مدارک تاریخی وشواهد باستان شناختی²، مجله باستان پژوهی: سال پنجم، شماره یازدهم، ص ص.110-114.
-       مصطفوی، سیدمحمدتقی،1343، ²اقلیم پارس²، تهران؛ انجمن آثارملی.
-       معصومی، غلام رضا، 1352،² سیراف ( بندر طاهری) ²، تهران؛ انجمن آثار ملی. 
-       معصومی، غلامرضا ،1383،² تاریخچه علم باستان شناسی²، تهران؛ سمت.
-       مقدسی، ابوعبداللهمحمدبن احمد، 1385،² احسن التقاسیم ومعرفته الاقالیم²، ترجمه علی نقی منزوی، تهران؛ کومش.
-       نوروزی، رضا،1384،²بررسی باستان شناسی فیروزآباد²، شیراز؛ دانشنامه فارس وسازمان میراث فرهنگی وگردشگری فارس.
-       نیستانی، جواد، 1373،²ویژگی های ساختاری کاخ فیروزآباد و مقایسه آن با کاخ سروستان از دیدگاه باستان شناسی و معماری ²، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران؛ دانشگاه تربیت مدرس.
-       نیکول، ماری بی، 1393، ²بند های باستانی دره درود زن²، ترجمه محمد جعفر ملک زاده، شیراز؛ نوید.
-       واندنبرگ، لویی ،1345، ²باستان شناسی ایران باستان²، ترجمه عیسی بهنام، تهران؛ دانشگاه تهران.
-       وثوقی، محمدباقر، 1383، ²پس از یک هزاره باز هم سیراف²، نامه انجمن: زمستان 1383، شماره 16، ص ص.6- 19.
-       ونکه، جی،1381،² غرب ایران در دوره پارت و ساسانی (تغییر شاهنشاهی) ²، ترجمه زهرا باستی، باستان‌شناسی غرب ایران به کوشش فرانک هول، تهران؛ سمت.
-       ویسهوفر، یوزف، 1380،² ایران باستان از 550 قبل از میلاد تا 650 بعد از میلاد²، ترجه مرتضی ثاقب فر، تهران؛ ققنوس.
-       هرمان، جرجیا، 1373، ²تجدید حیات هنر وتمدن ایران باستان²، ترجمه مرداد وحدتی، تهران؛ نشر دانشگاهی.
-       هوف، دیتریش، 1366، ² (فیروزآباد )، شهر های ایران²، ترجمه کرامت اله افسر، جلد دوم، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران؛ جهاد دانشگاهی .
-       هوگی، هـ، 1380،² قلعه دختر- کاخ اردشیر²، ترجمه فرزین فردانش، تهران؛ سازمان میراٍ فرهنگی.
Barker.G,Darid Gilbertsan. 2000. ²The Archaeology of Drylands²,Routlege.london.-
Huff, D. 1978. Firozabad, Qala- Ye- Dukhtar”, Iran, Vol XVI.pp. 191-192. -
Huff.D.1973."Firuzabad,excavation Report", dans Iran.vol.II.pp.192-194.-
www. ²Google Earth 2007 & 2014².-