دشت مهران در دوران شهرنشینی قدیم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

همزمان با اواخر هزاره چهارم ق.م. و با ورود به دوران شهرنشینی قدیم، تفاوت‌های منطقه‌ای بیشتر نمایان شده و برای اولین‌بار سنت‌های فرهنگی ایران و بین‌النهرین که هردو نشانه‌هایی از وجود دوره‌ی پیش در آن‌ها دیده می‌شود، به‌صورت مجزا مسیر تکاملی‌شان را طی می‌کنند. دشت مهران به‌واسطه‌ی موقعیت جغرافیایی خود که بین دو کانون تکوین شهرنشینی باستان واقع شده است، به‌طور حتم نقش مهمی را برهمکنش‌ها و تعاملات جنوب‌غربی ایران و بین‌النهرین ایفا می‌کرده است. براساس یافته‌های زیستگاهی، می‌توان دشت مهران را در این دوره تابعی از تغییرات زیستگاهی و جمعیتی بین‌النهرین به‌حساب آورد. مقاله پیش‌رو با هدف روشن ساختن چگونگی الگوی زیستگاهی محوطه‌های دوره‌ی مورد بحث برآن است تا وجوه تشابه و افتراق این الگوها را با مناطق همجوار تبیین کرده و از این رهگذر، راه برای تحلیل و بررسی نخستین کشمکش‌های سیاسی در مناطق پست جنوب‌غربی ایران و بین‌النهرین هموار گردد. براساس دانسته‌هایمان دشت‌های مهران و دهلران دارای الگوی زیستگاهی دائمی و پایدارتر از شوشان بوده‌اند که در راستای تجارت گسترده با بین‌النهرین تخصص یافته بودند. به‌طور کلی، 8 زیستگاه دشت مهران شواهد مرتبط با این بازه‌ی زمانی را دارا هستند که عبارتند از: چُغاآهوان، چُغا بُویچِگ، چیاگَپ، بهرام‌آباد، منصورآباد، زَرّوش، شَمَه‌وِر، و چَمِ‌پاپی؛ از این تعداد 3 محوطه از دوره‌های پیش و 5 محوطه برای اولین‌بار برپا شده‌اند. نکته‌ی جالب توجه در مورد محوطه‌های تازه تأسیس، این است که همگی در حاشیه‌ی دشت و در جاهایی که هیچ زیستگاهی از دوره‌های پیش به چشم نمی‌خورد، ایجاد شده‌اند. طی این دوره، 3 رتبه‌ی زیستگاهی با کارکردهای مختلف دیده می‌شود؛ چغاآهوان در مرکزیت دشت، تنها مرکز شهری است که از دوره‌ی پیش مرکزی بزرگ بود و طی این دوره به شهر گسترش می‌یابد. این زیستگاه از حدود 10 هکتار دوره‌ی پیش، به بیش از 20 هکتار گسترش می‌یابد. دیگر مرکز بزرگ دشت، چغابویچگ است که مرکزی بزرگ است و از حدود 5 هکتار دوره‌ی پیش، به حدود 8 هکتار گسترده می‌شود. دیگر زیستگاه‌های دوران شهرنشینی قدیم، روستاهایی کوچک‌اند که در جای‌جای دشت دیده می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Mehran Plain During the Early Urbanism Period

نویسنده [English]

  • Ardeshir Javanmardzadeh
Dept. of Archaeology- Faculty of Humanities, University of Mohaghegh Ardebili
چکیده [English]

Contemporary with late 4th millennium B.C. and starting the early Urbanism Period, the local differences has raised more than before and for the first time after such a long time, the local traditions of Iran and Mesopotamia have evolved separately once again. The Mehrān plain due to its geographical situation in which located between the two main core zones of Urbanism Southwest Iran and Mesopotamia, had surely play an important role in the interactions of given regions. According to our knowledge, the Dehluran and Mehrān plains have stable pattern and settlement trajectory similar to Mesopotamia other than Susiana plain which was specialized on inter-regional trade. Generally, there are 8 settlements with material related to the early Urbanism period have identified in Mehrān plain: Chogha Ahowan, Chogha Boichegh, Chogha Gap, Bahram Abad, Mansour Abad, Zarroush, Shamah Ver and Cam-e Papi of them 5 site are newly assessed. The interesting point on these sites is, they are on the margin of the fertile part of the plain, the place on which there no trace of earlier phases. The settlements related to the early Urbanism Period, can be categorized in 3 ranks with different functions; Chogha Ahowan in the biggest center with inter-regional role, while located on the northern margin of the plain, as it was big center with ca. 10 hectare in size by the Proto-Urbanism and extending to a city with more than 20 hectares in size by the time being discussed. Another rank is a big center on the center of the plain named Chogha Boichegh which was ca. 5 hectare by the last Phase extending to ca.8 hectare in size by the early Urbanism period. The rest of the settlements are rural and small with ca.1 hectare in size distributed on the plain while one of them is located on the isolated area but close to the Plain. It seems that the main change in this period is extending of the Chogha Ahowan from big village of the Late Village Period to big center of the Proto- Urbanism and a city by the early Urbanism Period, the change which is in harmony with known pattern of other adjacent plains. The role of such centers in Susiana, Dehluran and Mesopotamia is almost the same. Unlike the main center, the material recovered from the 2nd and 3rd rank sites are strongly related to agriculture based economy. It seems the main factor on such nature of the given sites is the landscape and environmental potential as the sites permanently affected by such factors. For example, at some parts of the plain the sites with Islamic period material have covered by the sediments of the rivers. A glance at the map no. 3 which is provided on the basis of 7 main environmental factors such as fertile soil, fresh water, vicinity of rivers, slope, water table, vicinity to the pasture and vicinity to the wild resources, finely revealed that the settlement pattern of the Period is strongly matched with agriculture based economy although the only site showing different story is Chogha Ahowan which was based on agriculture by the earlier times but no longer continued by the 4th millennium and 3rd millennium B.C. Most of the sites of the Period are single-period while the reason is still ambiguous to us but some hypothesis can be made; the reason either can be attributed to the political changes of the early 3rd millennium B.C in Mesopotamia or the climate changes by the time being discussed. By the given time, exploiting the wild resources seems to be continued as earlier time but more effective as the data found from Chogha Ahowan supports this idea.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mehran Plain
  • Early Urbanism Period
  • Jamdat Nasr
  • Dehluran Plian
  • Mesopotamia
- آلدن، جان 1381. «شوش III»، در: فرانک هول (به کوشش)، باستان‌شناسی غرب ایران، ترجمه: زهرا باستی، تهران، انتشارات سمت، صص: 39-316.
ـ جوانمردزاده، اردشیر، زیر چاپ، «برهمکنش‌های آغازتاریخی جنوب‌غربی ایران و بین‌النهرین: شواهد و ویژگی‌ها» در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسان جوان، تهران، انتشارات بنیاد ایران‌شناسی.
- جوانمردزاده، اردشیر، 1393. «تحلیل الگوهای استقراری و برهمکنش‌های منطقه‌ای دشت مهران از هزاره‌ی ششم تا اوایل هزاره‌ی سوم پیش از میلاد»، دانشکده‌ی اربیات و علوم‌انسانی دانشگاه تهران، رساله دکتری (منتشر نشده).
- جوانمردزاده، اردشیر و دارابی، حجت، 1391، «پروژه‌ی باستان‌شناسی دشت مهران: زیستگاه‌های دوران آغازشهرنشینی و شهرنشینی»،دو فصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 3، دوره‌ی 2، پاییز و زمستان 1391، صص: 96-81.
ـ حصاری، مرتضی 1392، شکل‌گیری و توسعه‌ی آغازنگارش در ایران، تهران، انتشارات سمت.
- رایت، هنری تیلور، 1381. «پس‌کرانه‌های شوش در دوره‌ی حکومت‌های نخستین»، در: فرانک هول (به کوشش)، باستان‌شناسی غرب ایران، ترجمه: زهرا باستی، تهران، انتشارات سمت.
- علیزاده، عباس، 1387، شکل‌گیری حکومت عشایری و کوهستانی عیلام باستان، شهرکرد، انتشارات اداره‌ی کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری.
- علیزاده، عباس، 1392. «آمیزش معیشت‌های متضاد و مکمل کشاورزی و دام‌داری کوچ‌نشینی در جنوب‌غربی ایران»، باستان‌شناسی ایران، شماره‌ی 3، صص: 74-41.
ـ فاضلی‌نشلی، حسن و آجرلو، بهرام، 1383، «درآمدی بر بسط فرهنگ کورا‌‌ارس‌ در اواخر هزاره‌ی چهارم ق.م.»، در: آذرنوش، مسعود (به کوشش)، مجموعه مقالات همایش باستان‌شناسی ایران: حوزه‌ی شمال‌غرب، تهران، انتشارات پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
ـ مجیدزاده، یوسف، 1368، ایران در آغاز شهرنشینی، تهران، نشر دانشگاهی.
- عربی، پریسا، 1392، «گاهنگاری مقایسه‌ای دشت مهران در هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد بر‌اساس سفال‌های محوطه‌ی چغاآهوان»، دانشکده‌ی ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه تهران، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد (منتشر نشده).
 
- Alden, J., 1982, “Trade and Politics in Proto-Elamite Iran”, Current Anthropology 23: 613-40.
- Alden, J., 1979, Regional Economic Organization in Banesh Period Iran, Ph.D. dissertation, Department of Anthropology, University of Michigan. 
- Alizadeh, A., 2014, Ancient settlement systems and cultures in the Ram Hormuz plain, southwestern Iran: Excavations at Tall-E Geser and Regional Survey of the Ram Hormuz Area, University of Chicago press, OIP 140.
- Alizadeh A., 2010, “The Rise of the Highland Elamite State in Southwestern Iran”, CurrentAnthropology, 51: 351-83.
- Alizadeh, A., 2008, “Chogha Mish”, Volume II. The Development of a Prehistoric Regional Center in Lowland Susiana, Southwestern Iran, Final Report on the Last Six Seasons of Excavations, 1972–1978.
- Alizadeh, A., 2006, Tall-e Bakun A: The Origins of State Organizations in Prehistoric highland Fars, Southern Iran, Oriental Institute Publications 125. Chicago: The Oriental Institute.
- Carter, E., 1981, “The Elemite Pottery” in: Wright, Henry Taylor(Ed): An Early Town on the Deh Luran Plain: Excavation at Tepe Farukh Abad, Memoirs of the Museum of Anthropology 13. Ann Arbor, 200-215.
- Carter, E., 1987, “The piedmont and the Pusht-I kuh in the early 3rd Millennium B.C”, in: CNRS, Prehistoire De La Mesopotamie: 73-89.
- Charvat, P., 1993, Ancient Mesopotamia; Humankinds' long Journey into Civilization, Oriental Institute, Prague.
- Charvat, P., 2002, Mesopotamia before History, London & New York, Rutledge.
- Childe, V. G., 1950, “The Urban Revolution”, Town Planning Review 21: 3-17.
- Delougaz, P., & Kantor, H., 1996, Chogha Mish Volume I: The first five seasons of excavations, edited by: A. Alizadeh, Chicago: Oriental Institution Publications 101.
- Haerinck, E., 1987, “The Chronology of Luristan, Pusht-I Kuh in the Late 4th and the First half of the 3rd Millennium B.C.”, in: CNRS, Prehistoire De La Mesopotamie: 55-72. 
- Haerinck, E., & Bruno, O., 2006, Luristan Excavation Documents Vol. VII: The Bani Surmah Bronze Age Graveyard in Pusht-i Kuh, Luristan, Acta Iranica, 43, Peeters Publishers.
- Haerinck, E., & Bruno, O., 2008, Luristan Excavation Documents Vol. VII: The Kalleh Nisar Bronze Age Graveyard in Pusht-i Kuh, Luristan, ActaIranica, 46, Peeters Publishers.
- Frank H., (ed.) 1987, The Archaeology of Western Iran, Settlement and Society from Prehistory to the Islamic Conquest, Smithsonian Series in Archaeological Inquiry.
- Johnson, G. A., 1973, Local Exchange and Early State Development in Southwestern Iran, Anthropological Papers, Museum of Anthropology 51. Ann Arbor: University of Michigan.
- Mackay, E., 1931, Report on Excavations at Jemdet Nasr, Iraq, Field Museum of Natural
- Matthews, R., 2002, The secret of Dark mound, British Institute Archaeology in Iraq.
-Matthews, R. J., 1992, “Defining the style of the period Jemdet Nasr 1926-28”, Iraq 54, 1-34.
-Matthews, R. J., 1990, “Excavations at Jemdet Nasr, 1989”, Iraq 52, 25-39.
Matthews, R. J., 1989, “Excavations at Jemdet Nasr, 1988”, Iraq 51: 225-48.
- Neely, J. & Wright, H., 1994, Early Settlement and Irrigation on the Deh Luran Plain, Iran, Technical Report 26, Ann Arbor: University of Michigan, Museum of Anthropology.
- Pollock, S., 1999, Ancient Mesopotamia, Cambridge University Press.
- Porada, E., Hansen, D., Dunham, S. & Babcock, S., 1992. “Mesopotamian Chronologies, 7000-1600 B.C.”, In Robert W. Ehrich (ed), Chronologies in Old World Archaeology, 3rd edition., pp. 77-121. Chicago, University of Chicago Press.
- Potts, D. T., 1983, “A Contribution to the History of the Term ‘Jemdet Nasr’’, in U. Finkbeiner and W. Rollig (Eds), Gamdat Nasr: Period or regional style? Wiesbaden: Ludwig Reichert Verlag, pp. 17-32.
- Vallat, F. & Alain L. B., 1982, “Comment on Alden”, Current Anthropology 23: 633.
- Voigt, M. & Dyson, R., 1992, “The Chronology of Iran”, in: R. Erich(Ed), Chronologies in Old World Archaeology, 3rd edition, Chicago, University of Chicago Press 122-173.
- Weiss, H. & Thomas C. Y., 1975, “The Merchants of Susa: Godin V and plateau-lowland relations in the late fourth millennium B.C.”, Iran 13: 1-17.
- Whitcomb, D., 1971, “The Proto-Elamite Period at Tal-i-Ghazir, Iran”, M.A. Thesis, Department of Archaeology, University of Georgia.
- Wright, H., 1981, An Early Town on the Deh Luran Plain: Excavation at Tepe Farukh Abad, Memoirs of the Museum of Anthropology 13. Ann Arbor.