ماوراءقفقاز قدیم در شمال غرب ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

یکی از تپه‌های باستانی بزرگ در شرق استان زنجان، «قلعه‌تپه» است. این تپه در حاشیه‌ی شهر ابهر واقع و به‌دلیل توسعه‌ی شهری، به‌شدت مورد تخریب قرار گرفته است؛ به‌طوری که تنها بخش کوچکی از قسمت مرکزی آن برجای مانده است. قلعه‌تپه بر روی یک برآمدگی کم‌ارتفاع طبیعی در کناره‌ی جنوبی ابهررود، مهم‌ترین رودخانه‌ی منطقه، قرار دارد. این رود از میان دشت طویلی جریان دارد که هم‌چون دالانی طبیعی، مهم‌ترین مسیر طبیعی ارتباطی شمال‌غرب با شمال مرکز، فلات ایران را تشکیل می‌دهد و قلعه‌تپه به‌دلیل موقعیت‌ آن، مکان مهمی برای تحقیق درباره‌ی روابط فرهنگی میان این مناطق است. تاکنون سه فصل کاوش در این محل به انجام رسیده است که در نتیجه این کاوش‌ها، بقایایی از عصر مفرغ، عصر آهن و دوره‌های اشکانی و اسلامی به‌دست آمده است. در آخرین کاوش به‌سرپرستی نگارنده، مشخص شد که اولین استقرار شکل‌گرفته در قلعه‌تپه به عصر مفرغ قدیم تعلق دارد و بقایایی، شامل: معماری، سفال و برخی اشیاء کوچک از این استقرار به‌دست آمد. مواد فرهنگی به‌دست آمده از این استقرار کوتاه‌مدت، معرف فرهنگ ماوراءقفقاز قدیم یا کورا-ارس هستند و مشباهت زیادی با یافته‌های این فرهنگ از منطقه‌ی زاگروس دارند. بنای مکشوف از این دوره در قلعه‌تپه، راست‌گوشه و قابل‌مقایسه با معماری این فرهنگ در گودین IV است؛ همچنین نقوش کنده‌ی سفال‌ها نیز شباهت زیادی با سفال این فرهنگ در منطقه‌ی زاگرس دارند. براساس خصوصیات معماری راست‌گوشه و سفال خاکستری صیقلی با نقوش کنده، استقرار فرهنگ ماوراء قفقاز قدیم در قلعه‌تپه را می‌توان در نیمه‌ی اول هزاره‌ی سوم ق.م. تاریخ‌گذاری نمود. علاوه‌بر این، موقعیت قلعه‌تپه در میانه‌ی مسیر ارتباطی شمال‌غرب با شمال‌مرکز فلات، نشانگر نقش مهم آن در بازسازی مسیر گسترش فرهنگ ماوراءقفقاز قدیم به سمت شرق است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Excavation at Qaleh Tepe:New Evidences on the Early Trans Caucasian Culture in North-Western Iran

نویسنده [English]

  • Amir S. Naghshineh
Assistance Professor, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

One of the large mounds in the east of Zanjan Province, in northwestern Iran, is Qaleh Tepe. This mound is located on the vicinity of the modern city of Abhar and, due to urban development associated with construction of the city, has been severely damaged so that only a small fragment from its central area has remained.  Qaleh Tepe is situated on a natural low-rise hill on the south bank of Abhar Roud River, the most important river in region. This river flows along the length of an elongated plain, which as a natural corridor forms a route to connect the Northwest to the North Central Plateau of Iran. Because of its geographic location and circumstance, Qale Tepe constitutes an important site investigating the cultural relationship between given regions. Three seasons of excavation have carried out at the site: in 1993 directed by Dr. A. Mirfatah, in 2001 directed by M. Askariyan, and in 2011 directed by this author. In these excavations, remains from Bronze Age, Iron Age, Parthian Period, and Islamic Period were uncovered. The last of these excavations revealed that the first occupation in Qaleh Tepe is related to an Early Bronze Age settlement; some remains from this settlement, including architecture, ceramic and small finds, were found in a 3×4 meters trench, in the northeast of the mound. Due to destruction and the disappearance of upper stratums in the trench, only one phase of the settlement was uncovered upon virgin soil; however, it seems the occupation had been short-term. The architectural remains showing a rectangular room with pies (Chineh) walls and connected clay benches and a floor, which all were frequently plastered with clay. There are traces of black painting on the surface of the walls, the benches, and the floor. The distinctive ceramic related to the settlement is characterized by a grit temper, a surface color that ranges from dark red to gray-black, with gray common, usually burnished, and hand-made. Most of the shreds are simple without any decoration, but some samples have simple geomorphic incised or excised patterns, which in a few cases are filled with a white paste. The most common pattern is an incised zigzag line under the rim or on the shoulder of vessels. These characteristic are well known from the Early Trans-Caucasian Culture II settlements in Iran, as found in Godin Tepe in period IV and lower levels. Early Bronze Age of Yanik Tepe. The small finds are miscellaneous, including three bone awls, one sickle-like bone object, one partway broken bone spindle whorl with incised patterns, one antler haft, four stone beads, two quadruped figurines and one broken bird-like head from fired clay, two unknown fired clay objects in the shape of a trefoil star, and some stone tools. These findings have parallels in other ETC settlements in Iran, but similarities with those settlements located in the Central Zagros and the North Central Plateau are stronger than in the Northwest. On the basis of these similarities, the Early Bronze Age settlement in Qaleh Tepe is pertains to the ETC IIA and therefore can be dated to the first half of the 3rd millennium B.C. On the other hand, the situation of Qaleh Tepe in the eastern part of the natural corridor connecting the Northwest to the North Central Plateau reveals the route of extension of the Early Trans-Caucasian Culture to the East, as well as to the eastern Zagros.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qaleh Tepe
  • Zanjan province
  • The Early Trans-Caucasian Culture
  • Rectangular Architecture
  • Gray Ceramic with Incised Patterns
- خاکسار، علی، اسماعیل همتی‌ازندریانی و آصف نوروزی، 1393، «بررسی فرهنگ یانیق در زاگرس‌مرکزی براساس کاوش لایه‌نگاری در تپه گوراب ملایر»، دوفصلنامه‌ی پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 7، دوره چهارم، صص: 66-47.
- عسکریان،  مهرداد، 1380، «گزارش گمانه‌زنی در قلعه‌تپه ابهر»، سازمان میراث‌فرهنگی زنجان (گزارش منتشر نشده).
- فاضلی‌نشلی، حسن و آجرلو، بهرام، 1383، «درآمدی بر بسط فرهنگ کورا-ارس در اواخر هزاره‌ی چهارم قبل از میلاد در دشت قزوین»، در: مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوزه‌ی شمال‌غرب، سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، صص: 191-181.
- فهیمی، حمید، 1383، «آثار فرهنگ کورا-ارس در کوه‌پایه‌های شرقی گیلان؛ محوطه‌ی دیارجان دیلمان»، نامه پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، صص: 88-80.
- محمدی‌فر، یعقوب، مترجم، عباس و نیکنامی، کمال‌الدین، 1390، «معرفی و طبقه‌بندی برخی از نقوش گرافیکی و هندسی تزیینی کنده بر روی سفال‌های عصر مفرغ قدیم براساس مدارک به‌دست آمده از تپه پیسا همدان»، پیام باستان‌شناس، شماره شانزدهم، صص: 48-35.
- موسوی، سید مهدی، عباس‌نژاد، رحمت و حیدریان، محمود، 1386، «گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناختی در تپه کلار، کلاردشت، فصل اول 1385»، گزارش‌های باستان‌شناسی، شماره 7، جلد اول، صص: 509-473.
- میرفتاح، سیدعلی اصغر، 1372، «بررسی و شناسایی قلعه‌تپه ابهر»، مجله اثر، شماره 22 و 23. صص: 168-184.
 
- Abedi, A., Khatib Shahidi, H., Chataigner, C., Niknami, K., Eskandari, N., Kazempour, M.,  Pirmohammadi, A., Hosseinzadeh, J., & Ebrahimi, Gh., 2014, “Excavation at Kul Tepe (Hadishahr), North-Western Iran, 2010: First Preliminary Report”, ANES, Vol. 51, pp. 33-165.
- Burney, C. A., 1961, “Excavations at Yanik Tepe, North-West Iran”, Iraq XXIII, No. 2, pp. 138-153.
- Burney, C. A., 1962, “The Excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1961 Second Preliminary Report”, Iraq, Vol. XXIV, No. 2, pp. 134-152.
- Burney, C. A., 1964, “The Excavations at Yanik Tepe, Azerbaijan, 1962: Third Preliminary Report” Iraq, Vol. XXVI, No. 1, pp. 54-61.
- Burney, C. A., 1973, “Excavations at Haftavan Tepe 1971: Third Preliminary Report”, Iran, Vol. XI, pp. 153-172.
- Burney, C. A., 1975, “Excavations at Haftavan Tepe 1973; Fourth Preliminary Report”, Iran, Vol. XIII, pp. 149-164.
- Burton-Brown, T., 1951, Excavations in Azerbaijan, 1948, London.
- Burney, C. A., 1981, Barlekin, Wootton Woodstock.
- Heydarian, M., & Safari, M., 2015, “Analysis and Typology of Early Bronze Ware in Koliayi plain, Central Zagros”, Journal of Social Issues & Humanities, Vol. 3, Issue 5, pp. 66-73.
- Kleiss, W., 1996, “Fundplatze in der Umgebung von Tehran”, Archaologische Mitteilungen aus Iran, Band 28, pp. 29-83.
- Maziar, S., 2010, “Excavations at Kohne Pasgah Tepesi, the Araxes Valley, Northwest Iran: First Preliminary Report”, ANES, vol. 47, pp. 165-193.
- Mohammadifar, Y., Motarjem, A., & Torabzadeh Khorasani, H., 2009, “Tepe Pissa: New Investigations at a Kura-Araxes Site in Central Western Iran”, Antiquity, Vol. 83, Online Edition.
- Piller, C. K., 2012, “Neue Erkenntnisse zur Verbreitung der Kura-Araxes-Kultur in Nord- und Zentraliran”, in: Stories of Long Ago. Festschrift fur Michael D. Roof (Herausgegeben von Heather Baker, Kai Kaniuth und Adelheid Otto), pp. 441-457.
- Summers, G. D., 2004, “Yanik Tepe and Early Trans-Caucasian Culture: Problems and Perspectives”, in: A View from The Highlands: Studies in Honour of Charles Burney. (Sagona A. ed.), Leuven: Peeters (Ancient Near Eastern Studies Suppl. 12), pp. 617-643.
- Summers, G. D., 2014, “The Early Trans-Caucasian Culture in Iran: Perspectives and Problems”, Paleorient, Vol. 40, No. 2, pp. 155-168.
- Young, T. C., 1969, Excavation at Godin Tepe: First Progress Report, Royal Museum, Art and Archaeology, Occasional Paper 17, Toronto.
- Young, T. C. & Levine, L. D., 1974, Excavations of the Godin Project: Second Progress Report, Royal Ontario Museum, Art and Archaeology, Occasional Paper 26, Toronto.
- Young, T. C. &Weiss, H., 1974, “The Godin Project: Godin Tepe”, Iran, vol. XII, pp. 207-211.