بررسی و تحلیل سفال‌های دوره اسلامی مجموعه معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

2 کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان

3 دانش آموخته ی کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

سفال به‌عنوان یکی از ارزشمندترین داده‌های باستان‌شناسی است که به دلیل تولید فراوان و همچنین دوام آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مواد فرهنگی است که همیشه دگرگونی‌ها و نوآوری‌های مختلفی را در شکل و نقش بر خود پذیرفته که بخشی از آن بر اثر تطور و رشد درونی فرهنگ‌ها در گذر زمان به‌وجود آمده ‌است. مجموعه‌ی معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر، یکی از محوطه‌های شاخص و منحصر به‌فرد از نظر داده‌های فرهنگی، به‌ویژه یافته‌های سفالی است که از آن، گونه‌های مختلف سفال‌های دوران اسلامی یافت شده است. سؤالات اصلی مطرح در این پژوهش عبارتند از: تکنیک‌های‌ رایج سفالینه‌های مجموعه‌ی معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر کدامند؟ یافته‌های سفالی این مجموعه مربوط به کدام دوره‌ی زمانی است؟ براساس شواهد، یافته‌ های سفالی این مجموعه وارداتی هستند؟ نگارندگان در این نوشتار به بررسی و مطالعه‌ی گونه‌های مختلف سفالی به‌دست آمده از 4 فصل پژوهش‌ باستان‌شناسی در این مجموعه می‌پردازند و تجزیه و تحلیل گونه‌های مختلف سفالی از لحاظ تکنیک، فرم، تزیینات بپردازند. روش تحقیق در این مقاله براساس نتایج حاصل از فعالیت میدانی (کاوش‌های باستان‌شناختی) و مطالعات کتابخانه‌ای به‌صورت استفاده از گزارش‌های باستان‌شناسی و منابع کتابخانه‌ای مرتبط با این موضوع است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد گونه‌های شاخص سفالی این محوطه عبارتند از: سفالینه با تکنیک قالب‌زده کتیبه‌دار، سفال با تزیین ترصیع، سفال با تزیین لعاب پاشیده (اسگرافیاتو)، نقاشی روی‌لعاب (مینایی)، نقاشی زیرلعاب (قلم‌مشکی) با نقوش مسبک انسانی و حیوانی، آبی و سفید و نمونه‌های سفال زرین‌فام است که از لحاظ زمانی این یافته‌ها مربوط به قرون میانی و متأخر اسلامی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Studying and Analyzing the Islamic Potteries from Underground Troglodytic Architecture Complex at Samen, Malayer

نویسندگان [English]

  • esmail hemati azandaryani 1
  • ali khaksar 2
  • mohammad shabani 3
چکیده [English]

Troglodytic complex of Samen is located under the same city’s urban area, southeast of Hamadan, 15 Km to southwest of Malayer, 34° 12’ 34.62’’ longitude and 48° 42’ 12.96’’ latitude and at 1869 m altitude above sea. Being of Malayer suburbs, Samen is located at route among Malayer, Brujerd, and Nahavand where is counted climatically mountainous. Water sources of the region are seasonal rivers, springs, and several Qantas. Local people knew of such under-ground structure; however, for developments and urbanization there was no possibility for lo-cals to access to these spaces until recent earthen works, which accidentally uncovered parts of the structure in 2004. Four seasons of investigation including recognition, clearance, documen-tation, and excavation conducted during 2007, 2008, 2011, and 2012 under Ali Khaksari super-vision. The complex is consisted of underground architectural spaces where is structured Trog-lodytic ally under urban areas at granite rocks. Considering the complex structure that is differ-ent from the other archaeological site, resulted in distinct excavating method. Through excavat-ing, recovered data must be documented carefully; excavators should not dig for architecture or feature just the same as historical mounds. Topography was highly considered through con-struction activities, where vaulted ceilings were raised and storied. There have been 50 recov-ered architectural spaces at eight underground workshops within four archaeological excavation seasons. At 2m-8m depth, the spaces were made troglodytic ally that consisted of chambers and halls interconnected by openings, thresholds, and corridors. Dimensionally varied, they have various features including artificial floors, carved floors in rocks, thresholds, platforms, niches, and holes that were used for oil lamps. Regarding Samen structure and its differences with the other historic and ancient sites, excavating method should be different from the other sites ex-cavating methods. However, excavators do not follow structural remains or special architectur-al features in historic strata and regard significantly thorough documentation of findings from excavation. After recognizing underground workshops and spaces, every chamber was cleared and findings were recorded. At the same time, it was completely documented and planned con-sidering spatial features. Archaeological excavations started after identification, clearance, and documentation of underground spaces. One of the most valuable archaeological data, pottery is regarded culturally significant; because of numerous amounts of manufacturing and durability susceptible to various innovations and transformations through times. Underground troglodytic architecture complex at Samen, Malayer, regarding cultural data especially recovered potteries, is of the characteristic and unique sites with varieties of Islamic potteries (in present paper the authors only discussed to the Islamic pottery of Samen complex).The authors involve in inves-tigating various types of recovered potsherds through four seasons of archaeological research-es, then analyzing them for technics, forms, and decorations. Methodologically, the research is based on data from archaeological excavations and bibliographical investigations. Main goal of this research are introduction, survey and analysis pottery of this complex include technic, type and decorated. In this paper, authors try to identify import or local pottery making, survey con-nection with other produce center and chronology of potteries. Based on result, the potteries of this site are two group glaze and without glazes. The without glaze are eight and glaze pottery include a glaze pottery, glaze pottery whit add motif; inlaid potteries; Sgraffito ceramics; painting on glaze (Minai); painting under glaze (Ghalam Meshki); anthropomorphic and zoo-morphic Stylistic designs; blue and white; and lusterware which can be dated to middle and late Islamic centuries and imported potteries. The pottery of this site compare with pottery of other Islamic site while this issue probably results of vast connection other Islamic land in medieval Islamic period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Malayer
  • Samen
  • Troglodytic Architecture
  • Islamic Pottery
  • Ghalam Meshki
  • Blue and White
- توحیدی، فائق، 1379، فن و هنر سفالگری، تهران، انتشارات سمت.
- خاکسار، علی، 1386، «فصل اول کاوش‌های باستان‌شناختی سامن- ملایر (شهر پنهان)»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر نشده). 
- خاکسار، علی، 1387، «فصل دوم کاوش‌های باستان‌شناختی سامن- ملایر (شهر پنهان)»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر نشده).
- خاکسار، علی، 1389، «فصل سوم کاوش‌های باستان‌شناختی سامن- ملایر (شهر پنهان)»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر نشده).
- خاکسار، علی، 1390 الف، «فصل چهارم کاوش‌های باستان‌شناختی سامن- ملایر (شهر پنهان)»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر نشده).
- خاکسار، علی، 1390ب، «فصل دوم کاوش‌های باستان‌شناختی مجموعه‌ی معماری دست‌کند زیرزمینی ارزانفود همدان»، آرشیو اداره کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر نشده).
- دژم‌خوی، مریم، 1386، «نظری اجمالی به سفال قالب‌زده‌ی عصر سلجوقی»، باستان‌پژوهی، سال نهم، شماره 15، صص: 27-31.
- رفیعی، لیلا، 1377، سفال ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر، تهران، انتشارات یساولی.
- رنجبران، محمدرحیم، 1391، «گزارش نهایی فصل اول و دوم، دور چهارم کاوش‌های باستان‌شناختی تپه‌ی هگمتانه»، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده)
- عباسیان، میرمحمد، 1379، تاریخ سفال و کاشی در ایران، چاپ دوم، تهران: نشر گوتنبرگ.
- قائینی، فرزانه، 1383، موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران، انتشارات و تولیدات فرهنگی، تهران.
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1379، سفال و سفالگری در ایران (از ابتدا نوسنگی تا دوران معاصر)، تهران: ققنوس.
- کریمی، فاطمه و کیانی، محمدیوسف، 1364، هنر سفالگری دوره‌ی اسلامی ایران، چاپ اول، چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی.
- کیانی، محمدیوسف، 1380، پیشینه‌ی سفال و سفالگری در ایران، انتشارات نسیم دانش، تهران.
- گروبه، ارنست، 1384، سفال اسلامی، ترجمه: فرناز حائری، نشر کارنگ، تهران.
- مترجم، عباس و محمدی‌فر، عباس و بختیاری، ذبیح‌اله، 1387، «بررسی، شناسایی و مستندسازی آثار باستانی شهرستان همدان-بخش قهاوند و فامنین»، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان (منتشر نشده).
- هرینک، ارنی، 1376، سفال ایران در دوره‌ی اشکانی، ترجمه: حمیده چوبک، چاپ اول، سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور (پژوهشگاه).
- همتی‌ازندریانی، اسماعیل، 1392، «تحلیل معماری دست‌کند زیرزمینی استان همدان، مطالعه موردی مجموعه معماری دست‌کند زیرزمینی سامن واقع در ملایر»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
- همتی‌ازندریانی، اسماعیل و خاکسار، علی، 1394، «بررسی و تحلیل معماری دست‌کند زیرزمینی سامن ملایر»، مجله مطالعات هنر بومی، شماره 4، صص: 23-38. .
- ویلسن‌آلن، جیمز، 1383، سفالگری اسلامی، ترجمه: مهناز شایسته‌فر، چاپ اول، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 
- Allan, James, W., 1991. Islamic Ceramics, Oxford: Ashmolen Museum.
- Blair, Sh., & Bloom, J., 1994, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, New Haven and London, Yale University Press, London.
- Fehervari, G., 2000, Ceramics of Isamic World in the Tareq Rajab Museum, I.B. Tauris Publishers London. New York.
- Grube, E. J., 1976, Islamic pottery of the Eight to the Fifteenth Century in the Keir Collection, London.
- Neyestani, J., Hatamian, M., J., & Sedighain, H., 2012, “Does Sultān Abād Pottery Really Produced in Sultān Abād?”, Humanities, Vol 19(3): 95-109.
- Treptow, T., 2007, Daily Life Ornamented The Medival Persian City of Rayy, Chicago, The University of Chicago.
- Watson, O., 1975, “Persian Lustre ware from the 14th to the 19th Centuries”, LeMonde.
- Watson‚ O., 2004, Ceramics fromIslamic Lands‚ London: Thames and Hodson.
- wilkinson, C. U., 1973, Nishabur: Pottery of the Early Isiamic Period, New York.