بازشناسی باغ جهان نمای فرح آباد براساس شواهد باستان شناختی و قرائن تاریخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

2 استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

چکیده

باغ ایرانی، غنی‌ترین منظر انسان‌ساخت ایرانیان است که باوجود پیشینه‌ای بسیار طولانی ابعاد ناشناخته‌ی بسیاری دارد؛ شناخت الگوهای سرزمینی در مناطق مختلف ایران به این مهم، کمک شایانی خواهد کرد. در این میان، عواملی که در شکل و الگوی قرارگیری عناصر باغ نسبت به‌هم دخیل بوده‌اند را می‌توان به دو دسته‌ی کلی کاربردی و کالبدی تقسیم نمود. کرانه‌ی جنوبی دریای خزر به‌واسطه‌ی برخورداری از مواهب طبیعی، محل مناسبی برای باغ‌سازی بوده است. مع‌الاسف در اقلیم منطقه باغ‌ها، ماندگاری بالا نداشته و به‌واسطه‌ی وجود آثار اندک، مطالعات گسترده‌ای نیز در مورد آن‌ها صورت‌نگرفته‌است. هدف مقاله‌ی حاضر، بازشناسی معماری منظر باغ‌های عصر صفوی در کرانه‌ی جنوبی دریای خزر و الگوی شکلی باغ جهان‌نمای فرح‌آباد از طریق بررسی نقش عناصر منظر در آن و مقایسه‌ی تطبیقی با اصول باغ ایرانی است. پژوهش حاضر، در راستای شناخت الگوهای سرزمینی و رهیافتی به تأثیر محیط طبیعی منتج از سرزمین در شکل باغ، در پی پاسخ به این پرسش است که، وجود عنصر طبیعی رود در حاشیه‌ی باغ چه تأثیری بر الگوی شکلی، هندسه‌ی باغ و جانمایی عناصر مختلف در آن داشته است؟ به این ترتیب، الگوی معرفی‌نشده‌ای از باغ ایرانی به‌نام «باغ رودکناری» را معرفی کند. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی است که با گردآوری اطلاعات به‌روش مطالعات اسنادی، متون تاریخی، سفرنامه‌های سیاحان و مستندات تصویری همچون نقاشی‌ها و عکس‌های تاریخی، به توصیف مجموعه می‌پردازد و سپس با تحلیل و ارزیابی داده‌ها و به کمک نقشه‌های وضع موجود، عکس هوایی، آخرین یافته‌ها از کاوش‌های باستان‌شناسی و مشاهدات میدانی به اثبات می‌رساندکه کوشک اصلی در این باغ، که دارای الگویی چهاربخشی است، جهت بهره‌مندی از بهترین چشم‌انداز از موقعیت مألوف خود در راستای محور اصلی خارج و در امتداد محور شرقی-غربی در مجاورت رودخانه قرار گرفته‌است تا بتواند هم از منظر محور مربوطه و هم از منظر رودخانه بهره ببرد. به‌گونه‌ای که می‌توان نام «الگوی رودکناری» بر این باغ نهاد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Recognition Farahabad Jahan-Nama Garden Based on Archaeological Evidence and Historical Indications

نویسندگان [English]

  • eshagh rezazadeh 1
  • vahid heydar nattaj 2
1 Faculty member/University of Mazandaran
2 Faculty member of Mazandaran University
چکیده [English]

Persian garden is the richest man-made landscape in Iran. Despite its long history, it has many unknown aspects and requires a deeper investigation; identifying the land patterns in different regions of the country will have a prominent contribution to the investigation of the Iranian gardens. The present study attempts to identify the land pattern of the garden and considers the impact of the natural environment on its layout, and reviews and introduces one of the gardens in Mazandaran belonging to the Safavid era called Jahan-Nama Garden of Farahabad. It also seeks to answer this question centering on how the presence of a river as a natural element on the edge of the garden can have impact on the geometry, layout and placement of its different elements. The central research questions are: How was the structure pattern of Jahan-Nama Garden? How did the landscape elements affect the layout of Jahan-Nama Garden?  The present study hypothesizes that Jahan-Nama Garden can be categorized as kind of Persian garden called the riparian garden. Due to being close to the river, its main building was constructed close to the garden wall and river bank to have the best view toward the surrounding natural environment. Thus, this study introduces an unknown pattern of Persian garden called the riparian garden. The present study uses a cross-sectional/descriptive-analytical method. In the description phase, the written documents including texts and travelogues and visual evidence including photos and paintings are investigated. These descriptions that provide some information about the gardens situation during its survival and afterwards show that the garden has changed a lot due to continuous erosion caused by natural factors or human aggressions. The garden area and its major buildings were utterly destructed or buried except for some walls. In the next stage, the garden features are identified through analyzing and evaluating the historical data and the maps of the current situation, aerial photos and the latest findings from the archeological excavations; then, the findings are compared to other samples of the Iranian gardens. In order to prove this hypothesis, the internal garden features have been studied and compared to the principles of the Iranian garden in terms of the structure, vision and landscape, vegetation and water supply. The rectangular area surrounded by the river was private garden with a four-part geometry and perpendicular axes. The river was considered as the natural litter of the garden.  The findings obtained from the architectural elements show that the main building was built with a complete four-direction view of the river and sketched through it by a columned porch to maintain its close relationship with the nature. The analysis and drawing of the investigated parts of the garden along with the historical documents and principles of the Iranian gardens show that the internal garden has a four-part pattern structure and the main palace was expected to be at the intersection of the main axes. However, given the importance of the river and its impact on the view of the palace, the main building was moved along with the East-west side of the river to take benefit from the relevant axis and the river and sea perspectives. This model in which the main building was constructed tangent to the river in order to have the best view and the whole garden was formed along with the river can be called the riparian pattern of the Persian Garden. In Jahan-Nama Garden, the optimal use of the river view created a new variant form of garden that changed the position of the palace in the garden so that the palace was located neither at the intersection of the two axes, nor at the end of the entrance road to the palace garden which usually leads to a palace.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Garden
  • Mazandarans Gardens
  • Jahan-Nama
  • Riparian
  • Landscape Elements
- استودارت، رابرت، (بی‌تا)، سفرنامه‌ی استودارت، ترجمه‌ی احمد توکلی، بی‌نا.
- اسکندربیک ترکمان، 1382، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن، 1311، المآثر و الاثار، تهران: دارالطباعه دولتی.
- انصاری، مجتبی، 1378، «ارزش‌های باغ ایرانی (صفوی- اصفهان)»، رساله‌ی دکتری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
- بانی‌مسعود، امیر، 1390، باغ‌های تاریخی تبریز، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- برزگر، اردشیر، 1387، تاریخ طبرستان، تهران: نشر رسانش.
- براتی، ناصر، 1383، «باغ و باغ‌سازی در فرهنگ ایرانی و زبان فارسی»، فصلنامه باغ‌نظر، شماره‌ی 1 (2): صص 15-3.
- پتروچیولی، آتیلیو، 1392، باغ‌های اسلامی معماری، طبیعت و مناظر، ترجمه‌ی مجید راسخی، تهران: روزنه.
- پیرنیا، محمدکریم، 1373، «باغ‌های ایرانی، آبادی، شماره‌ی 4 (15)، صص: 9-4.
- حیدرنتاج، وحید، 1389 الف، «هنجار شکل‌یابی باغ ایرانی؛ با تأکید بر نمونه‌های عصر صفوی کرانه‌ی جنوبی دریای خزر، نمونه‌های موردی: باغ‌های بهشهر»، رساله‌ی دکتری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
- حیدرنتاج، وحید، 1389 ب، باغ ایرانی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- دلاواله، پیترو، 1348، سفرنامه‌ی پیترو دلاواله (قسمت مربوط به ایران)، ترجمه‌ی شعاع‌الدین شفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- دمورگان، ژاک، 1335، سفرنامه‌ی دمورگان، ترجمه‌ی جهانگیر قائم‌مقامی، تهران: انتشارات طهوری.
- زانگری لوئیجی، 1391، باغ‌های ایرانی-اسلامی، ترجمه‌ی مجید راسخی و فرهاد تهرانی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- زریاب‌خویی، عباس، 1393، مقالات زریاب؛ «سی و دو جستار در موضوعات گوناگون»، تهران: کتابخانه دانش‌نامه جهان اسلام.
- زندیه، مهدی و عرب‌سغار، ندا، 1391، «نظام الگویی باغ تخت شیراز با تکیه بر بازآفرینی تصویری»، فصلنامه باغ نظر، شماره‌ی 9 (23)، صص:20-11.
- ستوده، منوچهر، 1366، از آستارا تا استرآباد، جلد چهارم، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
- سرفراز، علی‌اکبر، 1356، «گزارش کاوش‌های باستان‌شناسی چارتاقی استخر عباس‌آباد بهشهر، آرشیو شخصی علی‌اکبر سرفراز (منتشر نشده).
- سلطان‌زاده، حسین، 1378، تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج‌محل؛ آرامگاه بانوی ایرانی تبار، چاپ اول، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- شاهچراغی، آزاده، 1389، پارادایم‌های پردیس (درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی)، تهران: جهاد دانشگاهی.
- شریفی، عبدالمطلب، 1388، «گزارش فصل اول کاوش باستان‌شناسی کاخ جهان‌نما»، ساری: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- مصباح‌نمینی، سلماز، 1383، روند شکل‌گیری باغ‌های تاریخی بهشهر، فصلنامه باغ نظر، شماره‌ی 1 (2)، صص: 55-68.
- ملگونف، گریگوری والری یانویچ، 1364، سفرنامه‌ی ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر، تصحیح و ترجمه‌ی مسعود گلزاری، تهران: دادجو.
- منصوری، سید امیر، 1384، «درآمدی بر زیبایی‌شناسی باغ ایرانی»، فصلنامه باغ‌نظر، شماره‌ی 2 (3)، صص: 63-58.
- میرزا ابراهیم، 1355، سفرنامه‌ی استرآباد و مازندران و گیلان، به‌کوشش: مسعود گلزاری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- نورانی، یزدان، 1386، «گمانه‌زنی و ساماندهی کاخ جهان‌نما»، ساری: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مازندران (منتشر نشده).
- ویلبر، دونالد نیوتن، 1390، «باغ‌های ایرانی و کوشک‌های آن»، ترجمه‌ی مهین دخت صبا، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
 
- Hommaire, X. de H., 1860, Voyage en Turquie ET en Perse, accompagnè d’un album de 100 planches dessinèes d’apres nature par Jules Laurens, Paris, & vol.III
- Kleiss, W., 1986, “Die Schlosser des Shah Abbas am königsweg von Isfahan am die Kuste des kaspischen Meeres”, Architettura XVI,:42-49