بررسی و مطالعه ی استقرارهای هزاره ی اول قبل ازمیلاد در حوضه ی زاب کوچک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

رودخانه‌ی زابِ کوچک از کوه‌های شمال‌غرب ایران سرچشمه می‌گیرد و در امتداد کوه‏ های مرزی ایران-عراق جریان می‏ یابد و درنهایت وارد شمال عراق می‏ شود. باتوجه به اهمیت رودخانه‌ی زاب در شکل‏ گیری استقرارهای مختلف و آگاهی از تعداد محوطه‏ ها در هزاره‌ی اول ق.م.، جایگاه و نوع ارتباط آن‌ها با محوطه‏ های کلیدی و گذرگاه‌های منطقه، این حوضه مورد بررسی قرار‏گرفت. تعداد 16 محوطه مربوط به هزاره‌ی اول ق.م. شناسایی شد. 12 محوطه در قسمت شمالی حوضه و 4 محوطه در جنوب حوضه قرار دارند. بیشتر استقرارها در مکان‏ هایی با استعداد مناسب کشاورزی و دامداری واقع‌اند. تراکم محوطه در قسمت شمالی بیشتر مشهود است. نحوه‌ی الگوی استقرار، کاملاً تحت‌تأثیر عوامل جغرافیایی است و در‌جایی‌که محیط مناسب باشد استقرارهای بزرگ و اصلی شکل می‏ گیرند و مابقی محوطه‏ ها کوچکتر و به‌نوعی در درجه‌ی دوم اهمیت هستند. هرچند محوطه‌ی ربط در جنوب حوضه، وسعت نسبتاً قابل‌توجهی دارد، اما باید توجه داشت که پتانسیل‌های محیطی، جغرافیایی و امنیتی به محوطه‏ ها اجازه نمی‏دهد که بسیار وسیع شوند. این حوضه در این برهه‌ی زمانی حدفاصل مرزهای مانا و آشور در غرب بوده و از طرف شمال با اورارتو هم مرز بوده‏ است و شاید محوطه‌ی اورارتویی گرده‏ سوره در برهه‏ ای آخرین قلعه‌ی مرزی با این حوضه بوده است. گذرگاه‌ها نیز نقش بسیار مهمی در ارتباطات و تهاجمات احتمالی منطقه داشته‏ اند. گذرگاه حاج‌عمران در شمال حوضه نیز مسیر ارتباطی بسیار مناسبی با شمال بین‏ النهرین است که به‌احتمال زیاد بخشی از هجوم‏ های آشور از طریق این تنگه صورت می‏ گرفته است که امروزه نیز بهترین و آسان‌ترین مسیر ممکن برای تردد است. باتوجه حملات زیاد آشوری‌ها به منطقه، محوطه‏ های بزرگ و کلیدی همچون ربط، شین‏ آباد و پسوه، دارای دیوار بزرگ دفاعی محیطی بوده‏اند که در هنگام تهاجمات مردم با احشام و ثروت خود در آن‌جا پناه می‏ گرفته و تا رفع خطر به‌مقابله می‏ پرداخته‏ اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Study and Survey of The First Millennium B.C. Settlements in The Little Zab Basin

نویسنده [English]

  • Ali Binandeh
Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Bu-Ali Sina
چکیده [English]

The little Zab River originates in the mountains of northwest of Piranshahr city, north-west of Iran, and flows from the northwest to the southeast until it joins Iraq. This river goes through the Zagros Mountains and in the past, the Assyria Empire connected to peripheral areas such as Lake Urmia on its north and Iranian plateau on east. In the vicinity, there are a lot of ancient and historical sites. The study shows us that more sites of first millennium B.C. is located in the north of Basin. This region plays an important role Between Assyrian and Mennaean. This region on the west connects to the north of Mesopotamia via the Haji Omran defile. Thus, the survey is done due to the importance of Zab River in the formation of the Settlements, the awareness of settlement’s numbers, its location and how to connect with the main sites. In the result of Archaeological survey, 16 sites of ancient settlement have been distinguished that 12 of them is located in the north of basin and 4 sites are situated in the south part of Zab basin. The site of Rabat that is one of the most important Mannean sites lies where the ancient route is passed through and has come to Assyria and Babylonia on westward. The site can be dated to the 8th/7th centuries B.C. and its findings are closely related to that from the contemporaneous sites such as Qalaichi, Ziwiye or Hasanlu. Rabat Tepe is most likely belonged to the Mannean realm. Also, the numerous military campaigns and intrusions of both Assyrian and Urartians Empires in NW-Iran are indicatives of its vital roles that this region has played in power games between Great Empires. From the middle of the 9th until the end of the 8th century, the Urartian areas in Iran were not attacked any more by Assyria for almost 150 years. It was only during the reign of Sargon II of Assyria that the Urartian and Assyrian came into conflicts in Iran again. The reason is that the Urartu Empire interfered in the affairs of the kingdom of Mannea, which Assyria is considered it as a tributary. In 714 B.C., Sargon II, the king of Assyria, conducted a major military campaign across the Zagros Mountains into western Iran.  During the campaign of Sargon II in 714 B.C., the numerous cities and fortifications were mentioned in the region and probably, Tepe Rabat may be one of them. In the year of 714 B.C., the Sargon II’s Eighth Campaign into the region is led to an intensive defeat of Urartians which the Urartian dominant on the eastern, southern and western regions around the Urmia Lake came to an end and so, they only dominated the north of the Lake Urmia. For this reason, any Urartian epigraphy had not been found in this place after the year of 714 B.C. The first half of the 7th century is when the Mannaean Empire seized the power in this area and during it, its realm was expanded more than ever, and Urmia plain was dominated by Mannaean. However, at this time, this sphere is where the borders of Mannaean, Assrian and Urartuian are come together. In the 9th century BC, in the time of powerful local governments including Mannaean, Gīlzānū and Hūbūshkia, Gerde Soreh has probably been the last Urartian place in this area. Among the sites of the north, Shin Abad and Pasveh had the huge and massive wall that was more than ten hectares and could be consistent with Ancient Hūbūshkia, Gīlzānū and Musasir respectively. More recently, efforts have been made to locate Musasir close of northern Zab basin, Iraq. Also, the excavations of Shin Abad and Pasveh could be have very useful information on this topic.

کلیدواژه‌ها [English]

  • First Millennium B.C
  • The North-West of Iran
  • Zab River Basin
  • Archaeological survey
- حیدری، رضا، 1386، «نتایج دومین فصل پژوهش‏های باستان‌شناختی در محوطه باستانی ربط سردشت 1385»، گزارش‌های باستان‌شناسی، پژوهشکده باستان‌شناسی، شماره‌ی 7 ج 1. صص: 201-230.
- خضری، سعید، 1379، جغرافیای طبیعی کردستان مکریان با تاکید بر حوضه‌ی زاب، ویراست اول، ناقوس، تهران.
- خطیب‌شهیدی، حمید، 1377، «کشف استل اورارتویی مرگه کاروان»، مدرس، شماره‌ی 8، صص: 2-20.
- کارگر، بهمن،1383، «قالایچی: زیرتو مرکز مانا لایه IB، 1381-1378»، مجموعه‌مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوضه شمال‌غرب، خرداد/ بهار، ارومیه، ایران، صص: 245-229.
- ملازاده، کاظم، 1390، «پادشاهی مانا: نگاهی به‌ساختارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی مانا بر پایه‌ی آگاهی‏های باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی»، باستان‌پژوهی، شماره‌ی 7، صص: 45-53.
- نیکنامی، کمال‌الدین، خطیب‏شهیدی، حمید، و سعیدی‏هرسینی، محمدرضا، 1386، «تئوریها و تکنیک‌های مدل‌سازی پیش‌بینی (تخمین )مکان‌ها و پراکنش‌های سایت‌های پیش‌از‌تاریخی در پهن‌دشت‌های باستان‌شناختی با کاربرد GIS و رگرسیون لجستیک مطالعه موردی: حوضه‌ی رودخانه گاماساب زاگرس‌مرکزی»، فصلنامه علمی-پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه تهران، شماره‌ی 184.صص: 212-193.
- هژبری‌نوبری، علیرضا، و عفیفی، ریحانه، 1388، «مطالعه و توصیف آجرهای لعابدار مکشوف از سه فصل کاوش محوطه ربط»، پیام باستان‌شناس، شماره‌ی 11، صص: 47-68.
- نقشینه، امیرصادق، طلایی، حسن، و نیکنامی، کمال‌الدین، 1391، «گورستان عصر آهن چنگبار»،  پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال اول، شماره‌ی 1، صص: 105-122.
 
- Afifi, R. & Heidari, R., 2010, “Reflections on glazed bricks from Rabat Tepe II, Iran”, Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies, Vol.  5[2]: 152–187.
- Binandeh, A., Nobari, A. H., Neyestani, J. & Vahdati Nasab, H., 2012, “New Archaeological Research in North West of Iran, Prehistoric Settlement of Little Zab River Basin”, International Journal of Humanities, Vol. 19(2): 27-42.
- Binandeh, A., Kargar, B. & Khanmohamadi, B., 2017, “Mannaean Art: Some Glazed Bricks from Qalaichi, Iran”, Aula Orientalis 35(2): 213-222.
- Dyson, R. H. Jr., 1971, “Excavations at Tepe Hasanlu, Iran”, American Journal of Archaeology 75 (2): 200.
- Dyson, R. H., Jr., & Young, T. C., 1960, “The Solduz Valley, Iran: Pisdeli Tepe, Antiquity, Vol. 40: 19–27.
- Hamlin, C., 1975, “Dalma Tepe”, Iran British Institute of Persian Studies, Vol. 13: 111-127.
- Jakubiak, K., 2004, “Some Remarks on Sargon II,s Eighth Campaign of 714 B.C., Iranica Antiqua, Vol.39: 191-202.
- Kargar, B. & Binandeh, A., 2009, “A preliminary report of excavations at Rabat tepe (NW-Iran)”, Iranica Antiqua, Vol. XLIV: 113-129.
- Khatib-shahidi, H., 2006, “Recent Investigations at Hasanlu and Reconsideration of its Upper Strata”, International Journal of Humanities, Vol. 13: 17-28.
- Levin, L.D., 1974, “Geografical studies in the Neo-Assyrian Zagros”, Iran British Institute of Persian Studies,Vol. 12: 99-124.
- Marf, Dlshad A., 2014, “The temple and the city of Musasir/Ardini: New aspects in the light of new Archaeological Evidence”, Subartu Journal Vol. VIII: 13-29.
- Matney, T., MacGinnis, J., Wicke, D. & Köroğlu, K., 2015, “Sixteenth Preliminary Report on Excavations at Ziyaret Tepe (Diyarbakır Province)”, 2013 Season, Kazı Sonuçları Toplantısı 36(1): 255-272
- Muscarella, O. W., 1971b, “Qalatgah: An Urartian Site in Northwestern Iran”, Expedition, Vol. 13(3-4): 44-49.
- Muscarella, O. W., 1968, “Excavation at Dinkha Tepe 1966”, Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 27(3): 96-187.
- Muscarella, O. W., 1969, “The Tumuli at Se Gridan: A Preliminary Report”, Metropolitan Museum Journal, Vol. 2: 5-25.
- Muscarella, O. W., 1971a, “Sé Girdan”, Iran British Institute of Persian Studies, Vol. 9: 169-70.
- Muscarella, O. W., 1973, “Excavation at Agrab Tepe”, Metropolitan Museum Journal, Vol. 8: 47-76.
- Muscarella, O. W., 1974, “The Iron Age at Dinkha Tepe, Iran”, Metropolitan Museum Journal, Vol. 9: 35-90.
- Muscarella, O. W., 2003, “The Chrnology and Culture of Se Gridan: Phase III”, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, International journal of Comparative Studies in History and Archaeology, Vol. 9: 31-117.
- Nobari, A. H., Binandeh, A., Neyestani, J. & Vahdati Nasab, H., 2012, “Excavation in Lavin Tepe in Northwest Iran”, Ancient Near Eastern Studies, Vol.49: 95-117.
- Reade J. & Finikel, I., 2014, “Between Carchemish and Pasargadae: Recent Iranian Discoveries at Rabat, in From Source to History: Studies on Ancient Near Eastern Worlds and Beyond Dedicated to Giovanni Battista Lanfranchi on the Occasion of His 65th Birthday on June 23”, S. Gaspa, A. Greco, D. Morandi Bonacossi, S. Ponchia, R. Rollinger eds., Münster, AOAT 412: 581-596.
- Reade, J., 1995, “Iran in Neo Assyrian Geography, In: Neo Assyrian Geography, ed by Mario Liverani, Roma: 31-44.
- Voight, M. M, 1983, Haji Firouz Tepe the Neolithic Settlement, The University Museum, University of Pennsylvania.
- Zimanesky, P.E, 1990, “Urartian Geography and Sargon Eighth Campign”, Journal of Near Eastern Studies, Vol.46: 1-21.