منشأیابی ابزارهای ابسیدینی کول‌تپه جلفا؛ معدن سیونیک و ییلاقات حوضه ی دریاچه ی سوان چراگاه تابستانی مردمان کول تپه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان سنجی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی‬ ارشد گروه باستان‬سنجی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 موسسه باستان‬شناسی آلمان، گروه اوراسیا

چکیده

با توجه به یافت‌شدن 2013 قطعه‌ی ابزارسنگی ابسیدینی در فصل دوم کول‌تپه و از آن‌جایی‌که ابسیدین منبع بیش از 85% مصنوعات سنگی در محوطه‌ی کول‌تپه است و از طرفی دیگر، نزدیکی این محوطه به منابع اصلی تجارت ابسیدین در مناطق قفقاز و شرق آناتولی، ضرورت پرداختن به منشأیابی و تجارت سنگ ابسیدین را در این محوطه ایجاب می نماید. از آن‌جایی‌که براساس مطالعات ابسیدین فصل اول، اغلب منابع ابسیدین کول‌تپه از منطقه‌ی حوضه‌ی دریاچه‌ی سوان و مخصوصاً معدن سیونیک بوده است، چگونگی تجارت و مسیرهای تجاری احتمالی و نیز شناسایی معادن ابسیدینی مورد استفاده با استفاده از منشأیابی ابزارهای به‌دست آمده از فصل دوم کول‌تپه از سؤالات اصلی پژوهش حاضر است. از ابزارهای ابسیدینی فصل اول، 53 نمونه از دوره‌های مختلف با استفاده از روش فلورسانس اشعه‌ی ایکس XRF جهت منشأیابی معادن زمین‌شناسی آن‌ها مورد آنالیز قرار گرفت که نتایج به‌دست آمده حاکی از چند منبعی بودن معادن ابسیدین استفاده شده توسط ساکنان کول‌تپه است. معادنی که از لحاظ ساختار شیمیایی مورد شناسایی قرار گرفتند عبارتند از: سیونیک1 که 41 قطعه از نمونه‌ها که عمدتاً هم نمونه‌های دوره‌ی مس‌و‌سنگ و مفرغ قدیم میشدهاند از این معدن استخراج شدهاند؛ به‌غیر از سیونیک، معادن میدان‌داغ (4 قطعه‌ی ابسیدینی)، نمرودداغ (2 قطعه‌ی ابسیدینی)، گگام2 (2 قطعه‌ی ابسیدینی) و معادن بازنک3، چورافور4 و گوتانسر5 نیز هر کدام با یک قطعه‌ی ابسیدینی، دیگر معادن ابسیدین کول‌تپه را تشکیل می‌دهند و تنها یک نمونه از مجموع 53 قطعه دارای منشاء نامشخص است. همچنین 32 نمونه از ابزارهای ابسیدینی فصل دوم نیز مورد آنالیز قرار گرفتند که 24 نمونه متعلق به معدن سیونیک، 5 نمونه متعلق به معدن گگاسر و 3 نمونه نیز متعلق به معدن نمرودداغ حوضه‌ی دریاچه‌ی وان هستند. نتایج به‌دست آمده نشان‌داد که نزدیک‌ترین و پُراستفادهترین معدن که در کولتپه مورد استفاده قرار گرفته است، معدن سیونیک با فاصله‌ی تقریبی 75 کیلومتر و دورترین معدن، نمرودداغ با فاصله‌ی تقریبی 300 کیلومتر است. نتایج حاصل از منشأیابی ابسیدین‌های کول‌تپه یک شبکه‌ی گسترده‌ای از تجارت فرامنطقه‌ای را در دوران پیش‌ازتاریخ شمال‌غرب ایران به‌نمایش گذاشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Provenance of Chalcolithic and Early Bronze Age Obsidian Artifacts of Kul Tepe; Syunik Mine and the Lake Sevan as a Possible Seasonal Pasturelands of Kul Tepe

نویسندگان [English]

  • Akbar Abedi 1
  • Vahideh Dibazar 2
  • Daniel Steiniger 3
1 Assistant Professor in Archaeology & the History of Art Department of Archaeology and Archaeometry, Tabriz Islamic Art University Hakim Nizami Ganjavi Sq. Tabriz 51647-36931, IRAN
2 Tabriz Islamic Art University
3 German Archaeological Institute (DAI), Eurasian Department
چکیده [English]

Obsidian artifacts were frequently used in prehistory and are widely found on archaeological sites around the world. Provenance studies of obsidian have been an issue of intense research and debate between archeaometry and geology. Different provenance studies were carried out in Anatolia and the Caucasus since the 1960s, but obsidian research in Iran is still at a very early stage and can be considered as terra incognita. Recent research on obsidian sources in Iran accompanied by prehistoric obsidian provenance studies gave the opportunity to establish a database, and to outline a horizon and perspective for future obsidian studies in Iran (Abedi et al., in prep.). Two seasons of excavation in Kul Tepe revealed the important material from Late Neolithic/Early Chalcolithic (Dalma) to Achaemenid periods. For the measurements a portable ED-XRF device (Thermo Scientific Niton XL3t) was used, equipped with an Ag anode at max. 50 kV, silicon drift detector. Some of the most reliable element concentrations in obsidian that can be obtained using portable ED-XRF are Rb, Sr, Y, Zr and Nb, if the concentrations are above the detection limit. Analysis by X-ray fluorescence of 53 obsidian artifacts from first season proved that the main source of obsidian for the workshops in Kul Tepe was Syunik (41 samples) but obsidian sources as far as west as the Lake Van region (Nemrut Dag (2) and Meydan Dag (4) and as far north as Gutansar (1), Bazenk (1), Choraphor (1) were also utilized and only one specimen had an unassigned source. In addition, according to second season obsidian artifacts analysis by pXRF it should be suggested that from 32 samples, 29 specimens belong to Syunik and only three samples come from Meydan Dag obsidian mine. A scatter plot of the Zr versus Y concentration allows recognition of three clusters which match the composition of the well-known sources: Syunik (24 artifacts), Geghasar (5 artifact) and Meydan Dağ (3 artifacts). Syunik is the closest source in the vicinity of Kul Tepe, not more than 75km far from the site (as the crow flies). Syunik material was used in all prehistoric periods at Kul Tepe but Geghasar obsidian obviously only in the Early Chalcolithic (Dalma) (2 samples), Kura-Araxes I (2 samples) and Kura-Araxes II (1 sample) periods. Meydan Dağ obsidian only in the Early Chalolithic (Dalma) (2 samples) and Late Chalcolithic 3 (Chaff-Face Ware) (1 sample) periods. Our results show that the site of Kul Tepe was involved in a broad network of trade and exchange of obsidian. The main and closest source of obsidian supplying the workshops at Kul Tepe was Syunik but obsidian sources as far as west as the Lake Van region (Nemrut Dag and Meydan Dag) and as far north as Gutansar were also utilized. The distances from Syunik and Nemrut Dag to Kul Tepe are about 75 km and 300 km, respectively. During the Early Chalcolithic Dalma period, two main obsidian supply zones are identified: Syunik-Gegham and Meydan Dag, whereas Syunik predominates. From LC1, a refocus on Syunik is attested. This could be explained, as indicated in the first season results, by a development of transhumans towards the Vorotan Valley. Such a development is suggested by the Kul Tepe excavations, where obsidian is imported in the form of pebbles, similar to those found in the Vorotan River at Godedzor.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kul Tepe
  • NW IRAN
  • Obsidian
  • XRF
  • Provenance
  • Syunik
  • Prehistoric Trade

مراجع

- اف‍ش‍ارسیس‍ت‍انی‌، ایرج، ۱۳۶۹، نگاهی‌ ب‍ه‌ آذرب‍ایج‍ان‌ ش‍رقی‌: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ای‌ از اوض‍اع‌ ت‍اریخی‌، ج‍غ‍رافیای‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: رایزن‌.
- خ‍ام‍اچی‌، ب‍ه‍روز، 1383، ق‍ل‍ع‍ه‌ه‍ای‌ ت‍اریخی‌ آذرب‍ایج‍ان‌، ت‍ب‍ریز: پ‍ورح‍سین‌.
- خطیب‌شهیدی، حمید، و عابدی، اکبر، 1390، «گزارش مقدماتی اولین فصل کاوش محوطه‌ی کول‌تپه‌ی هادیشهر»، آرشیو سازمان میراث‌فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان شرقی (منتشر نشده).
- عابدی، اکبر، 1390، «بررسی و تحلیل داده‌های باستان‌شناختی محوطه‌ی کول‌تپه‌ی جلفا و مقایسه‌ی تطبیقی-تحلیلی یافته‌های آن با مناطق هم‌جوار»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
- عابدی، اکبر، 1394، «مروری بر مطالعات ابسیدین در ایران، منشأیابی معادن و ابسیدین‌های محوطه‌های باستانی، پژوهش‌ها و پرسش‌های موجود»، مجله‌ی فیروزه اسلام-پژوهه باستان‌سنجی، سال 1، شماره‌ی 1، صص: 78-99.
- عابدی، اکبر، 1393، «گزارش مقدماتی دومین فصل کاوش محوطه‌ی کول‌تپه‌ی هادیشهر»، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی کشور (منتشر نشده).
- عمرانی، بهروز، 1374، «سیمای باستان‌شناسی شرق دریاچه‌ی ارومیه از دوره‌ی نوسنگی تا عصر آهن»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، دانشگاه تهران (منتشر نشده ).
- فرشیجلالی، فاطمه، 1384، «منشأیابی دست ساخته‌های ابسیدینی نادر تپه‌سی اصلاندوز براساس روش PIXE»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه تهران (منتشر نشده).
- کامبخش‌فرد، سیف‌الله، 1346، «گزارش‌های بررسی‌ها و تحقیقات»، تهران، مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث‌فرهنگی کشور، (منتشر نشده).
- لامعی‌رشتی، محمد، فرشی‌جلالی، فاطمه‌، آقاعلی‌گلی، داوود‌، اولیایی، پروین، بحرالعلومی، فرانک، و شکوهی، فرح، 1385، «تعیین منشأ اُبسیدین‌های به‌دست آمده از نادرتپه‌ی اصلاندوز با استفاده از روش آنالیز پیکسی»، مجله‌ی باستان‌شناسی، سال دوم، شماره‌ی 3، بهار و تابستان، صص: 25-32.
- نوری، سمیه، نیکنامی، کمال‌الدین، آجورلو، بهرام، علیزاده سولا، محمد، 1393، «تحلیل مقدماتی ابسیدین‌های یافته شده از کاوش تپه بوینو خداآفرین به‌روش PIXE، به‌کوشش: رازانی، مهدی و آجورلو، بهرام، در: برگزیده مقالات اولین و دومین همایش ملی کاربرد تحلیل‌های علمی در باستان‌سنجی و مرمت میراث‌فرهنگی، 1391-1392، صص: 17-35.
 
- Abdi, K., 2003, “The early development of pastoralism in the Central Zagros Mountains”, Journal of World Prehistory 17 (4), 395-448.
- Abedi, A., Khatib Shahidi, H., Chataigner, CH., Niknami, K., Eskandari, N., Kazempour, M., Pirmohammadi, A., Hoseinzadeh, J., & Ebrahimi, GH, 2014, “Excavation at Kul Tepe of (Jolfa), North-Western Iran, 2010: First Preliminary Report”, Ancient Near Eastern Studies, Vol. 51: 33-167.
- Badalyan, R., Chataigner, C., & Kohl, P., 2004, “Trans-Caucasian Obsidian: The Exploitation of the Sources and Their Distribution”, In: Sagona, A. (Ed.), A Viewfrom the Highlands: Archaeological Studies in Honour of Charles Burney: 437-465. Ancient Near Eastern Studies.
- Badalyan, R., Kikodze, Z., & Kohl, P., 1994, “Neutronic activation analysis of Caucasian obsidian: sources and models of procurement and distribution (Neolithic period-Early Iron Age)”, In: Masson, V. (ed.), Izuchenie drevnikh kultur i tsivilizatsij: 87-92. St. Petersburg (in Russian).
- Barge, O., & Chataigner, C., 2003, “The procurement of obsidian: factors influencing the choice of deposits”, Journal of Non Crystalline Solids: 323, 172-179.
- Batiuk, S. & Rothman, M. S., 2007, “Early Transcaucasian culture and their neighbours”, Expedition volume 49, no. 1.
- Blackman, M., 1984, “Provenance Studies of Middle Eastern Obsidian from Sites in Highland Iran”, In: Lambert, J. B. (Ed.), Archaeological Chemistry III: 19-50.
- Blackman, M. J., Badalyan, R., Kikodze, Z., & Kohl, P. L., 1998, “Chemical Characterization of Caucasian Obsidian Geological Sources”, In: Cauvin, M.C., Gourgaud, A., Gratuze, B., Arnaud, N., Poupeau, G., Poidevin, J.L., and Chataigner, C. (Eds.), L'obsidienne au Proche et Moyen-Orient: Du Volcan à l'Outil: 205-231. BAR International Series.
- Chataigner, C., 1994, “Les propriétés géochimiques des obsidiennes et la distinction des sources de Bingöl et du Nemrut Dag”, Paléorient 20, 9e17.
- Chataigner, Ch., 1998, “Sources des artefacts du Proche Orient d’après leur caractérisation géochimiques”, In: Cauvin et al. 1998, 273-324.
- Cherry, J., Faro, E.Z., & Minc, L.D., 2010, “Field survey and geochemical characterization of the southern Armenian obsidian sources” Journal of Field Archaeology 35, 147-163.
- Cribb, R., 1991, Nomads in Archaeology, Cambridge University Press, New York.
- Darabi, H. & Glascock, M. D., 2013, “The source of obsidian artefacts found at East Chia Sabz, Western Iran”, Journal of Archaeological Science 40: 3804-3809.
- Edwards, M. R., 1986. “«Urmia Ware» and its Contribution in North-Western Iran in the Second Millenium B.C: a Review of the Results of Excavations and Surveys,” Iran, XXIV: 57-77.
- Frahm, E., 2010, “The Bronze-Age Obsidian Industry at Tell Mozan (Ancient Urkesh), Syria”, Ph.D. dissertation, Department of Anthropology, University of Minnesota.
- Francaviglia, V., 1990, “Characterization of Mediterranean Obsidian Sources by Classical Petrochemical Methods”, Preistoria Alpina 20: 311-332.
- Ghorabi, S., Glascock, M. D., Khademi, F., Rezaie, A., & Feizkhah, M., 2008, “A Geochemical Investigation of Oobsidian Aartifacts from Sites in North-Western Iran”, IAOS Bulletin, 39: 7–10.
- Glascock, M. D., & Ferguson, J. R., 2012, Report on the Analysis of Obsidian Source Samples by Multiple Analytical Methods, Report on File at the University of Missouri Research Reactor. Archaeometry Laboratory, Columbia, MO.
- Glascock, M. D., 2009, “Provenance studies on obsidian artifacts from early Neolithic Iran”, In: Geological Society of America Abstracts with Programs, vol. 41, Portland, Oregon: 553.
- Gratuze, B., 1998, “Les méthodes de caractérisation de l’obsidienne”, In: Cauvin, M.C., Gourgaud, A., Gratuze, B., Arnaud, N., Poupeau, G., Poidevin, J.-L., Chataigner, C. (Eds.), L’obsidienne au Proche et Moyen Orient: du volcan à l’outil, Archaeopress, Oxford: 31-48.
- Gratuze, B., 1999, “Obsidian characterization by laser ablation ICP-MS and its application to prehistoric trade in the Mediterranean and the near east: sources and distribution of obsidian within the Aegean and Anatolia”, Journal of Archaeological Science 26 (8), 869-881.
- Gratuze, B., Barrandon, J., Al Isa, K., & Cauvin, M.C., 1993, “Non-destructive analysis of obsidian artefacts using nuclear techniques: investigation of provenance of near eastern artefacts”, Archaeometry 35 (1), 11-21.
- Hooke, Janet, M., 2008, “Temporal variations in fluvial processes on an active meandering river over a 20-year period”, Geomorphology, 100: 3-13.
- Keller, J., Djerbashian, R., Karapetian, S., Pernicka, F., & Nasedkin, V., 1996, “Armenian and Caucasian obsidian occurrences and sources for the Neolithic trade: volcanological setting and chemical characteristics, In: Demirci, S., Özer, A., Summers, G. (Eds.), Archaeometry. Proceedings of the 29th Symposium on Archaeometry, vol. 94, Ankara, pp. 69-86.
- Khademi Nadooshan, F., Ayvatvand, M., Dehghanifar, H., Glascock, M. D., & Colby P.S., 2010, “Report on the Chogabon site, a new Source of obsidian artifacts in west –central Iran”, IAOS Bulletin 42: 9-12.
- Khademi Nadooshan, F., Colby Philips, S., & Safari, M., 2007, “WDXRF Spectroscopy of Obsidian Tools in the North-West of Iran”, IAOS Bulletin, 37: 3–6.
- Kleiss, W. & Kroll, S., 1992, “Survey in Ost-Azarbaidjan 1991”, AMI 25: 1-46.
- Kroll, S., 1984, “Archaologische Fundplatze in Iranisch-Ost-Azarbaidjan”, AMI 17: 13-133.
- Mahdavi, A. & Bovington, C., 1972, “Neutron Activation Analysis of Some Obsidian Samples from Geological and Archaeological Sites”, Iran 10: 148-151.
- Niknami, K. A., Amirkhiz, A. C. & Glascock, M. D., 2010, “Provenance Studies of Chalcolithic Obsidian Artefacts from Near Lake Urmia, Northwestern Iran Using WDXRF Analysis”, Archaeometry 52(1):19-30.
- Poidevin, J. L., 1998, “Les gisement d’obsidienne de Turque et de Transcaucasie: géologie, géochimie et chronométrie”, In: Cauvin et al (Eds). 1998: 105-203.
- Poupeau, G., Bigazzi, G., Bellot-Gurlet, L., & Dorighel, O., 1998, “Fission-track dating of obsidians and archaeology”, In: Cauvin, M.C., Gourgaud, A., Gratuze, B., Arnaud, N., Poupeau, G., Poidevin, J.-L., Chataigner, C. (Eds.), L’obsidienne au Proche et Moyen Orient: du volcan à l’outil. Archaeopress, Oxford: 53e67.
- Renfrew, C., Dixon, J., & Cann, J., 1966, “Obsidian and Early Cultural Contact in the Near East”, Proceedings of the Prehistoric Society 2: 30-72.
- Renfrew, C., Dixon, J., & Cann, J., 1968, “Further Analysis of Near Eastern Obsidians”, Proceedings of the Prehistoric Society 34: 319-331.
- Rothman, M., 2005, “Transcaucasians: Settlement, migration, and trade in the Kura-Araxes periods,” Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan 37: 53–62.
- Rothman, M. S., 2003, “Ripple in the stream: Transcaucasia – Anatolian Interaction in the Murat / Euphrates Basin at the Beginning of the Third Millennium B.C.” In: Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, (ed.) by: A. T. Smith and K. Rubinson, 167-84.  Los Angeles: The Cotsen Institute of Archaeology at UCLA: 94.109.
- Sagona, A. G., 1993, “Settlement and society in late prehistoric Trans-Caucasus,” In: Between the Rivers and Over the Mountains: Archaeologica Anatolica et Mesopotamica: Alba Palmieri Dedicata, edited by M. Frangipane, pp. 453–474. Rome: La Sapienza.
- Sagona, A. G., & Zimansky, P., 2009, Ancient Turkey, Routledge World Archaeology.
- Tykot, R. H., 2004, “Scientific methods and applications to archaeological provenance studies”, In: Proceedings of the International School of Physics “Enrico Fermi” Course CLIV, M. Martini, M. Milazzo and M. Piacentini (Eds.) IOS Press, Amsterdam.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار